[zaloguj się]
metryczka tekstuautor:   Łukasz Górnicki
tytuł:   Rozmowa Polaka z Włochem
rok wydania:   1587


strona: kt

1:
grafika
2:
ROZMOWA
3:
O Elekcyi/ o Wolnoſci/ o Práwie
4:
y Obycżáiach Polſkich.
5:
Podcżas Elekcyi Krolá Iego Mći:
6:
Piſaná
7:
przez
8:
LVKASZA GORNICKIEGO
9:
niegdy Tykocinſkiego y Waſilkowſkiego
10:
Stároſty.
11:
w Krákowie
12:
v Iakuba Sieberteychera 1616.

strona: 1

1.
1:
ROZMOWA DNIA PIERWSZEGO POD
2:
WARSZAWA NA ELECTIET.
3:
POLAK. Coż ty mowiſz WLOCHU? á prawdá że tákiey nigdzie
4:
ná świećie wolnośći nie máſz iáko w Polſcze? otowolnie o=
5:
bieramy ſobie Páná/ nie rodźi ſie nám Pan/ iáko w Iſzpániey/
6:
we Frąncyey/ w Angliey y indźie. Do electiey káżdy tu należy/
7:
á waży glos nayubozſzego Szláchćicá ták/ iáko naywiętſzego
8:
Páná. Powiedzże mi/ gdźie táka ná świećie wolność?
9:
WLOCH. Głośno widzę y beſpiecznie mowiſz o tey wol=
10:
nośći/ ále ieſłi to tylko wolnośćią zowieſz/ iż ſobie obieraćie
11:
Krolá/ tedy tá wolność ieſt też y gdźie indźie.
12:
POLAK. Tákiego obieránia iákie ieſt v nas/ żiemiá żadna
13:
nie ma ná świećie/ abowiem iesli gdzie obieráią Páná ſobie
14:
poddáni/ tedy go obiera iáka część ludźi/ obiera go pewny iáki ſtan/ zá pewnemi vſtáwámi y oſobno:
Obiera
Krola
pewni
ſtan w
inſzych
źiemiach.
á kogo obierze on ſtan/
15:
tego inni poddáni rádźi nie radźi przyiąć zá Páná muſzą/ ále tu
16:
v nas ná ktorego ſie wſzyſcy nie zezwolimy/ Pánem v nas bydź
17:
nie może. A iż wſzyſcy do tego należymy nie część iáka Korony/
18:
prżeto obieramy Paná w polu.
Obierá=
nia Páná
w polu.

19:
WLOCH. Y tego ne wiem dobrżeli to wſzyſtkiem obieráć/
20:
Krolá/ y w polu: bá y tego ieſzcze nie bacze żeby tu wſzyſcy obie=
21:
ráli Paná. POLAK. A za tym ſam tego nie widźiſz/ że tu ták wiele
22:
vbogiey Szláchty ieſt bráćiey moiey/ co ſie dla tey electiey ze=
23:
bráli iáko kiedy Pánow. WLOCH. Mem zdániem ten tu obie=
24:
ra Krolá/ kto więtſzy poczet ma/ á Szláchćicowi vbogiemu/ á
25:
zwłaſcżá wſtydliwemu/ rżadko ſie doſtánie mowić/ á doydźieli
26:
go koleią/ że mu wotowáć każą/ tedy nie idą w po ſłuch iego ſlo=
27:
wá. Wielki tu nie rżąd w tey electiey. POLAK. Ba tákći ieſt
28:
żec ſie około electiey nieco teraz nierządu záwadza/ ále ſie około
29:
tego może porżądek táki náleść/ iż nie ſłowy/ ále rżeczą káżdy
30:
Szláchćic do niey należeć będźie.
31:
WLOCH. Trudno tám porządek bydź ma/ gdźie wſzyſcy rządzą
32:
á poſpolſtwo/ zwierzę ieſt o wiele głow/ á iż nie o iedney gło=
33:
wie/ przeto nie latwie go vkroćić. Dowiedz mi kto teraz tu rżą=
34:
dźi? Bo powiedaćie Polacy iż gdy Krol vmrże/ tedy wſzyſcy
AKo=


strona: 2

2.Rozmowá Polaká z Wlochem
1:
Koronni vrzędnicy władzy mieć nie máią.
Vrzędni=
cy źiemſcy
nie Ko=
ronni ále
Krolew=
ſcy.
A czemuſz ich zo=
2:
wiećie vrżędnikámi Koronnemi/ gdyż iedno prży Krolu ich
3:
vrżąd ſtoi? Rádniey ie zowćie vrżędnikami Krolewſkiemi/ y
4:
co prżyśięgáią Regi & Regno iuſz to Regno wymázáć trzebá/
5:
gdyż iedno gdy Krol żyw/ vrżędy ich moc ſwą máią. Więc
6:
co ieſt naygorſzego w waſzey electiey, to ty chwaliſz naybárźiey/
7:
to ieſt obieránie Krolá w polu: á coż inego to ieſt/ ieſli nie to/
8:
żeby go ten obrał/ kto będźie możnieyſzy?
W polu
możnieſzy
Krolá
obiera.
Maſz świeży przy=
9:
klad w Węgrżech o Krolu Máthyaſzu/ ktorego Wuy iego ná
10:
mieyſcu Rokoſzu ná electią ze dwudźieſtą tyśięcy ludá prżyiá=
11:
chawſzy/ ſzubienicę poſtáwił ná tego ktoby Máthyáſzowi con=
12:
trádicował/ y ták go Krolem obrał.
13:
POLAK. Práwem ſię to opátrżyć może/ iż by ten ſkarány był/
14:
ktoby z więtſzem niż opiſzę pocztęm na elećiją prżyiáchał/ á Kro=
15:
lá mocą podáć chciał. WLOCH. A więc go tęn będźie chćiał
16:
ſkáráć kogo on ná Kroleſtwo wſádźi? Nigdy to nie będźie. A
17:
może bydz tak możny tęn co z wielkiem pocztem prżyiedźie iż
18:
ſię ſám vczyni Krolem. A będźieli na to Státut/ żeby każdy
19:
z pewnem pocztem prżyiáchał ná electią/ więc tęn táki rozdźieli
20:
woyſko ná śiłá częśći/ á nie będźie miał cudzoźiemcow iedno
21:
ſwoie Polaki vczćiwe ludźi/ ktorży ſobie wrżkomo kwoli prży=
22:
iádą/ á ono będą wſzyſcy iednemu kwoli. Gdźie ná świećie obie=
23:
ráią porżądnie Pány ſobie/ iáko w Rżymie/ w Wenecyey/
24:
(Poganow nie wſpominam/ gdźie też ieſt iákaś electia) tám
25:
nie w polu obieráią/ ále obieráią w Murże/ y ieſzcze tych dobrże
26:
záwrą/ ktorży go obieráią iżby nie wyſzli z támtąd/ áż Pána
27:
obiorą. A prżećię poki nie obiorą Páná/ ieſt tęn kto rżądźi á
28:
zbrodnie karże. A tákże teraz tu ſię dźieie? POLAK. My niech=
29:
cemy bydź w tey niewoli/ żeby rowny mnie/ káráć mię miał:
Zwierzáć
electiey
kilkiem
oſob nie=
dobrze.

30:
á zwierżyć electiey kilkiem oſob/ Boże tego vchoway. WLOCH.
31:
A więc ták lepiey wſzyſłkiem obieráć/ y obráć dwu/ álbo trżech
32:
żeby záśię o was ći elektowie ſzli zá włoſy? Nie zawżdyc wam
33:
tákie ſczęśćie paść może/ iákie padło/ gdysćie byli obrali Ceſár=
34:
zá Máximilianá/ y Sztephaná Páná zmárłego.
Iáko Má
ximilian
y Szte=
phan o=
bráni byli.
POLAK. Dali
35:
Bog nigdy do tego nie prżiydźie. WLOCH. Wie to Pan Bog
36:
nie prżiydźieli gorżey; nie wſkuráli ſąśiedźi waſzy Węgrowie
dwiemá


strona: 3

o Wolnośćiách Polſkich.3.
1:
dwiemá temi rżeczámi ktoremi ſię wy Polacy chlubićie/ to ieſt
2:
obierániem Páná w polu/ á wywodzeniem ná woynę Krolá.
Obierá=
nie w polu
Krolá y
wywo=
dzeniem=
go ná=
woynę
Węgro=
wie zgi=
nęli.

3:
Bo obieraniem zuchwáłem/ y ludnem/ á w polu/ y bez zwierż=
4:
chnośći/ rozerwáli. Kroleſtwo ſwoie ná dwoię/ á bez Krolá
5:
niechcąc ná woynę iecháć/ ſtráćili márnie dwu cnotliwych
6:
Krolow. Co ácż z ſądow wiekuiſtych co Láćinnicy fatá zowią
7:
prżyſzło/ iednák prżez te poſrżodki fátá wykonáli moc ſwoię/ á
8:
fatá tákie zá grżechámi prżyſzły. POLAK. Nie temći rozerwáli/
9:
y ſtráćili Kroleſtwo Węgrowie/ iż mieli wolną electią / y obie=
10:
ráli Krolá w polu/ ále ſtráćili Kroleſtwo niezgodą ſwoią/ kto=
11:
ra niezgodá káżdą Rzeczpoſpolitą y bez electiey do vpadku prży=
12:
wiedźie. A zaſz mało prżed tym było electiey w Węgrżech? A
13:
wżdy Koroná vpadku nie wzięłá. Tákże też nie to zgubiło one
14:
Krole cne/ iż ná woynę iecháli/ ále to/ że ſię o nierowną rżecz
15:
pokuśili proſto ſię rżućili z motyką ná ſłońce. Więc y co inego/
16:
cżego wſpomináć nie trzebá było w tym/ iż one Pan Bog ſka=
17:
rał. Ale prżed tym/ ázaſz tego máło było/ że Krolowie Węgier=
18:
ſcy iezdzáli ná woynę/ y odnaſzáli zwyćięſtwá/ Wielka do zwy=
19:
ćięſtwa pomoc ieſt/ gdy ten ieſt w Woyſku/ ktory y zły y dobry
20:
vczynek zápłáćić może. By byli náſzy Krolowie w Woyſkách
21:
ſwych nie bywáli/ nie byłáby była nigdy ták ſzeroka Polſká/ iáko
22:
ieſt/ y Połock dotąd/ byłby był w Moſkiewſkich ręku/ by był
23:
on dźielny Krol Sztephan/ w Woyſku nie był. Nie wſpomi=
24:
nam onych dawnych Pogáńſkich Krolow możnych/ y ſław=
25:
nych/ ktorży bez bytnośći ſwey nic nigdydobrego nie ſpráwili.
26:
Y teraz Krol Iſzpańſki woyny w Niderládźie ſkończyć nie
27:
może/ iż ią prżez Hetmány á nie ſam wiedźie. WLOCH. Ták owa
28:
rżeczemy/ iż Węgierſka Koroná doſyć długo ſtałá/ fortuną ſię
29:
iey to dźiało/ á iż vpádlá/ á zaſz co ná swiećie ieſt/ coby początek
30:
máiąc końcá mieć nie muśiáło? Iáko ćialá náſze rodząc ſię má=
31:
ią ſwoie młodość/ máią wiek ſtáły/ więc ſtárość/ á zá ſtárośćią
32:
śmierć prżyiąć muſzą/ ták też y Rzeczypoſpolite/ Kroleſtwá/
33:
Monárchye/ máią początek ſwoy/ maią młodość/ máią ſrżedni
34:
wiek/ máią ſtárość/ á zá ſtárośćią/ do śmierći y końcá prżycho=
35:
dzą; Zawżdy iednák rżecz muśi bydź/ prżez ktorą ſię do tego
36:
końcá prżypłáwi.
A 2Więc


strona: 4

4Rozmowa Polaká z Włochem
1:
Więc iáko Paris prżyczyną był zginienia Kroleſtwá Troiáń=
2:
ſkeo/ ták electie nie rżądne ktore zgody nie mnożą/ á wywodzenie
3:
Krolá ná woynę/ te dwie rzeczy/ prży drugich zgubily Węgier=
4:
ſką Koronę. A co powiedaſz/ iż bez bytnośći ſámych Krolow
5:
ná woynie/ nic ſię dobrego nigdy nie ſpráwiło: A za málo ſprá=
6:
wił Carolus Ceſarz nie będąc w Woyſku przez Hetmaná ſwego
7:
Antoniego di Lewá/ Woyſko poráźiwſzy/ y kilká Krolow poi=
8:
mmawſzy. Wielebychći tego pokázáć mogł: Ale niechcąc ſię
9:
tym báwić powiedam tak/ iż trudno chwalic kto ma/ to obierá=
10:
nie nierządne Krolá/ á w polu/ y w wielkim zgromádzeniu tych
11:
ludźi/ ktorży áni wodzá máią/ áni zwierzchnośći nád ſobą czuią.
Poſpol=
ſwo głu=
pie á v=
porne.

12:
Bo niemáſz ná świećie tego Kroleſtwá/ tey Rżeczypoſpolitey/
13:
w ktoreyby miedzy celnieyſzemi ludźmi nie nálaſł/ y tedy y owe=
14:
dy człowieká nie dobrego/ á głupiego/ y vpornego poſpolſtwá.
15:
Y ſtądże to idźie iż poſtronne Xiążętá/ poſtronni Krolowie/
16:
ſławią Koronę Polſką/ iákoby tu śiłá pieniędzy/ śiłá liſtow ná
17:
tę electią rozdáć miedzy ludźie mieli/ ktorey złey ſłáwy wy Pa=
18:
nowie Polacy vść byśćie mogli ſnádnie/ gdybysćie mieli pewny
19:
ſpoſob obieránia Páná/ á zwłáſczá iesliby ſię táki nálaſł ſpoſob/
20:
w ktorymby chytrość/ á dáry nic nikomu pomoc nie mogły/ iá=
21:
ko to ieſt w obierániu Xiążęćiá Weneckiego. Ale iáka ieſt teraz
22:
electia ſam iey ty widzę nie chwaliſz. Tákże też Krolá bráć ná
23:
woynę/ á źiemię wſzyſtkę ruſzyć/ ieſt to nic inego/ iedno ſádźić
24:
ná ieden ſańcz wſzyſtko co maſz ná świećie.
Ruſzenie
poſpolite
bárzo nie=
beſpie=
czne.
A ták wrácáiąc ſię
25:
do tego/ co ſię wyżey powiedźiáło/ iż Koroná Węgierſka ele-
26:
ctiami nierządnemi/ á wywodzeniem ná woynę Krolá vpádłá;
27:
Ták powiedam iż rżądni ludźie/ nie rżądu nie chwalą. POLAK.
28:
By tu był rżąd w Polſcze Włochu/ tedy by was tu mniey było/
29:
y pieniędzy z tąd wywoźić nie byłoby wolno wam.
Polſká
nie rżą=
dem ſtoi.
Polſká nie
30:
rżądem ſtoi. WLOCH. Iam nie kupiec/ áni z Polſki pieniędzy wywożę/
31:
ále nierżądu przećię chwalić niechcę/ áni mogę/ tákże y tákowey
32:
electiey, ktora dobráli ieſt/ álbo zła/ czás to pokaże: ia o tym wię=
33:
cey mowić niechcę.
Wolność
Polſká.
Ale iżeś o tey Wolnośći głośno zákrżyknął/
34:
pytam/ nie máſzże czym inſzem pokázáć Polſkiey Wolnośći/ ie=
35:
dno tą twoią electią Krolá?
PO-


strona: 5

O Wolnośćiách Polſkich.5
POLAK. A zaſz y okrom electiey nie znáczna y rozſławiona
1:
ieſt po wſzytkiem świećie Wolność Polſká? WLOCH Nie
2:
bárzo ſobie teraz tá Szláchtá około Wárſzáwy Wolnośći Pol=
3:
ſkiey chwáli/ ktorem co ſię w domách dźieie/ co ná polach/ co w
4:
zbożách/ co w łąkách/ co w leśiech/ iáſne ſą rżeczy/ á mordy v=
5:
ſtáwiczne w Miesćie widzi káżdy. POLAK. Trudno to chwalić/ co ſię źle dźieie/ ále ieſt od tego
6:
práwo/ ktore puydźie ſwą drogą/ gdy obierżemy Páná/ á Wol=
7:
ność prżecię Wolnośćią bydź musi.
8:
WLOCH. Coż ty wżdy Wolnośćią zowieſz? Zebyſmy nie mowi=
9:
li o rżeczy ktorey obá nieznawá? POLAK. Wolność to ieſt/ moc
10:
żyć iáko kto chce.
Falſzywa
Wolność.
WLOCH. Ieſłi to Wolność ieſt moc żyć iáko
11:
kto chce rżecz pewna ieſt/ (gdyż vmyſł náſz od ktorego człowiek/
12:
człowiekiem ieſt názwan/ prágnie záwżdy vczćiwośći/ á brży=
13:
dźi/ ſię ſproſnośćią.) iż gdy vmyſł ten náſz vczćiwośći vſługuie/
14:
tedy to czyni co chce/ á gdy záśię/ roſkoſzam ſłuży/ tedy to cżyni
15:
poniewoli/ ku czemu go zápalona chćiwość gwałtem pędźi: tak
16:
iż nie żyie iáko chce/
Cnotliwy
żyie w
Wolnośći
iedno ten człowiek/ ktory cnotliwie żyie/
17:
ktory ſie kocha w dobrże czynieniu/ ktory drogę poczćiwego ży=
18:
ćia ma przed ſobą/ á z niey namniey nie vſtępuie/ ktory poſłuſz=
19:
ny práwá nie dla boiáźni kaźni/ ále iż to poſłuſzeńſtwo rozumie
20:
bydź y ſobie/ y drugiem zdrowe/ ktory áni czyni/ áni mowi/ áni
21:
myśli/ iedno te rżeczy/ z ktorych mu wolny vmyſł/ wolne ſum=
22:
nienie rośćie: bo kto ták żyie iż ma zránione ſumnienie/ za kto=
23:
rem boiaźń gryść ſerce iego muśi/ ten nie w Wolnośći ieſt/ ále
24:
w niewoli y nie żyie iáko chce/ ále żyie iáko muśi/ gdyż niechke
25:
nikt mieć ſumnienia zniewolonego. Więc człowiek (poniewaſz
26:
ćiáłem iego ták duch włada/ iáko młotem kowal) duch ieſt
27:
zwierżę nie śmiertelne w śmiertelnem więźieniu iáko w tur=
28:
mie zamknione/ á prżyrodzenie dáło nam ćiáło ku naſzeyſkáźie/
29:
ktorego roſkoſzy kroćiuchne y ſkryte ſą/ á z wielkośćią złego po=
30:
mieſzáne/ á boleśći záśię gorzkie ſą/ á długie z máluczkiem od=
31:
poczynkiem. Otoż cokolwiek dotkliwego ieſt ná vmyśle/ ná du=
32:
ſzy/ to trapi boiáźnią człowieká/ y czyni go niewolnikiem.
33:
POLAK. Chytro iákoś mowiſz/ że ćię nie rozumiem. Ia po=
A 3proſtu


strona: 6

6Rozmowa Polaká z Włochem
1:
proſtu człowieká zowę/ złożonego z ćiáłá/ y z duſze/ y powiádam
2:
iż Polak żyie w Wolnośći/ to ieſt żyie iáko chce/ y czyni co mu
3:
ſię podoba.
4:
WLOCH. Ale ia tobie vkázuię/ iż kto żyie iáko chce/ tęn
5:
poczćiwie żyie. A tu około Wárſzáwy iż ſię nie ták dźieie/ bo
6:
wſzędy pełno zbrodni rozmáitych/ ſtrżelánia zábijánia/ gwał=
7:
tow/ łupow/ y czego inego/ y co godźiná to tego prżybywa/
8:
prżeto według twego wykłádu iákoś Wolnosć wylozył/ nie
9:
zda ſię mnie/ żeby tu Wolność byłá.
10:
POLAK. Ować ſię moy wyklad Wolnośći nie podoba. Więc
11:
ták powiem/ Wolność ieſt/ ktora nic z niewolą nie ma ſpolneo /
12:
owſzem oney ieſt w głowę prżećiwną: á co o zbrodniách mo=
13:
wiſz/ do tego Wolnosć nic nie ma/ kto co zrobił/ karan będźie.
14:
WLOCH. Baczę co mowiſz iż to ieſt Wolność/ co nie ieſt nie=
15:
wola: więc y to zátym idźie/ iż gźdie ieſt niewola/ tám niemaſz
16:
Wolnośći/ á tákże to ieſt/ czy ſię tobie inaczey widźi? POLAK.
17:
Ták ieſt/ á nie inaczey.
18:
WLOCH. Pytam ćię á zaſz to nie niewola gdy v moich okien
19:
w nocy kto ſtrżelá/ wola/ huczy/ pija/ wykrżyka/ trąbi w bębny
20:
kołáce/ á mnie ſpáć nie dopuſcza? Co ieſcze/ we dnie idę ſobie/
21:
ábo iádę/ áli kule z pułhakow imo vcho lecąc wczorá podle mnie
22:
dwu/ dźiś przedemną iednego zábili/ á zaſz to nie iáſna niewola
23:
bydź w vſtáwiczney boiáźni/ w vſtáwiczney trwodze á nie moc
24:
áni ieść/ áni ſpáć beſpiecznie. POLAK. Teraz ći to ták bydz muśi/
25:
gdy Páná nie mamy/ ále gdy nam da Pan Bog Páná/ vſtánie
26:
wnet to zuchwálſtwo. WLOCH. Kędymkolwiek był/ wſędy
27:
mi powiedano o tey ſwey woli Polſkiey/ znáć że ták tu záwſze
28:
bywa/ nie tylko bez Krola/ ále y prży Krolu. Iużem ia tu w
29:
Polſcze zá kilká Krolow/ inaczey nie pamiętam/ iedno że bywá=
30:
ło tákie zuchwálſtwo/ á iesli nieco prży dworże Már=
31:
ſzáłek hámowác mogł/ to ieſt że mężoboycę ná gárle ſkarał/ tedy
32:
prżećię nigdy opátrżyć tego nie mogł/ żeby ludzie niewinni pod
33:
bokiem Krolewſkim beſpieczni byli zdrowia ſwego/ á żeby ſię
34:
w goſpodźie ſwey ſpokoynie/ bez hukow/ krżykow/ ſtrżelánia/
35:
krzoſánia/ wyśiedźiec kto mogł/ o tym áni pomyśláć. Więc
ieſli


strona: 7

O Wolnośćiách Polſkich.7
1:
ieſli przy Krolu zuchwálſtwo bywáło/ á coż ná ſtronie? Bydź
2:
tedy w vſtáwiczney trwodze/ á nie mieć vſpokoioney myśli/
3:
wielka to niewola. Co iż ták ieſt w Polſcze/ tedy podług twego
4:
zeznánia/ Wolnośći wPolſcze nie máſz: A ieſłi ieſt v was Wol=
5:
ność/ toć Czechowie/ Moráwcy/ Slężacy/ ſą bárźo głupi/ że ſię
6:
do tey Wolnośći niekwápią/ á w Polſcze imion nie kupuią/ á
7:
Polácy kupowáli y w Czechách imiona/ y teraz siłá Polakow
8:
ieſt ktorży w Sląſku iminá máią. POLAK. Baczę że mię tą
9:
twoią chytrą mową łowiſz/ á iam dobrże tobie pozwolił pier=
10:
wey/ iż gdźie ieſt niewola/ tam nie maſz Wolnośći: ále v nas
11:
niewoley nie máſz/ prżeto my Wolność Polacy mamy/ bo co
12:
powiádaſz o zuchwálcách/ o morderzach/ á zaſz tego nie máſz
13:
wſzędy?
Wyklad
Wolno=
śći.
Wolność ia zowę/ y to ieſt Wolność/ nie chytro/ ále
14:
poproſtu mowiąć z tobą/ iż żyię iako chcę/ nie mam ná ſię żą=
15:
dney Krołewſkiey vſtáwy/ áni mię Krol moy zniewołić/ álbo zubozyć może. A Czechowie/ Moráwcy/ Slężacy iż prżywykli
16:
niewoley/ á ſmáku Wolnośći nigdy nie vczuli/ przeto nie dźiw
17:
że v nas teraz imion nie kupuią/ ále kupowali pierwey/ y wiele
18:
domow v nas ieſt/ ktore z támtąd poſzły. WLOCH. Widzę do
19:
czego idźieſz: Wolnośćią to zowieſz/ że wam Krol czći/ żywota
20:
żon/ dźiatek/ máiętnośći bráć nie może. POLAK. To ia Wolno=
21:
śćią zowe/ á nie tylko bráć mi tego nie może coś ty wyliczył/ ále
22:
áni mnie do więźienia wźiąć może/ aż przekonánego práwem.
23:
WLOCH. Dobrże. A ieſłi mi to kto iny pod tymże Krolem
24:
bráć może/ ázaż to nie ieſt niewola? POLAK. A Boże vchoway:
Niewola
od Są=
śiadá.

25:
Ieſłi mi tego Krol bráć nie może/ pogotwiu moy ſąsiad.
26:
WLOCH. A coż owo więc ſłychamy/ o náiazdách ná domy/ o
27:
mordách/ o gwałćiech/ o wybrániu domow/ o brániu gwałtem
28:
Pánien/ Wdow/ dźieći w opiekę/ o zábijániu Stryiow/ Wu=
29:
iow/ Bráćiey/ Mátek/ Oycow/ prawdáſz owo bywa/ czy to
30:
nam báią/ iáko o dziewięśiłách?
Ieden
záżył
Wolno=
śći drugi
niewoley.
Ieślić to prawdá bywa/ tedy
31:
tęn kto to vczynił (mowiąc: iuſz po twemu z tobą) Wolnośći
32:
záżył/ á tęn zażył niewoley komu ſię to ſtáło. POLAK. Mogłoć
33:
ſię to sſtać kiedy w Polſcze/ ále też bywáią złoczińce karáni.
34:
WLOCH. Prżećię ia nie wiele tych pomnię/ ktoreby zá to ſka=
35:
ráło práwo.
POLAK


strona: 8

8Rozmowá Polaká z Włochem
1:
POLAK. Ieſli ná zbrodnie ſkárgá nie była/ tedyć y práwo y
2:
vrzędnicy niewinni/ że nie karáli. Aleć do tego nic nie ma Wol=
3:
ność/ bo oná opatrżyć tego nie może z káżdey ſtrony/ iżby zlo=
4:
czińſtwá nie były; ſą złoczińſtwá y tám/ gdźie ludźie żyią
5:
w Wolnośći/ y tám gdźie w niewoli żyią.
W Polſcze
Wolność
źle czynić.

6:
WLOCH. Prawdá ieſt że ſą wſzędy złoczińſtwá/ ále v was
7:
wolno iákoby źle czynić/ á indźiey niewolno. Philoſoph po=
8:
wiáda/
Człowiek
ſwowolny
naokrut=
nieyſze
źwierzę.
źle ſię práwi może ten vſtrzedz wrodzoney człowieczey
9:
złośći/ komu ieſt wolno czynić co raczy: á iáko ze wſzyſtkich
10:
zwierząt ná świećie cżłowiek ieſt naylepsze zwierzę/ ták záśię
11:
ieſli niechce podlegáć práwu/ ieſli ſądu nad ſobą nie ćierpi/ nay=
12:
gorſze/ y nayokrutnieyſze ieſt miedzy wſzytkiemi zwierzęty.
13:
Więc ieſłi ty to Wolnośćią zowieſz/ moc zle czynić/ tedyć to coś
14:
inego ieſt niż Wolność. Iákoż by tu byłá prawdźiwa Wol=
15:
ność/ nie potrzebowaliby celnieyſzy ludźie w Polſcze ták wiele
16:
páchołkow zá ſobą y przed ſobą/
Dla czego
możni
ſług śiłá
chowáią.
y podobno im to nie z roſkoſzą
17:
przychodźi/ że ich chowáią ták wiele/ ále ſnadź chowáią ie/ iedni
18:
dla tego/ żeby drugim groźni byli/ á drudzy dla obwárowánia
19:
żywotu ſwego: y to ſamo znákiem ieſt niewoley/ iż ták wielka
20:
zgráię dla obrony/ ſwey chowáć muſzą/ czego nie byłoby iem po=
21:
trzebá/ gdyby tu prawdźiwa Wolność byłá/ ktora bez rządu/ y
22:
dobrego práwá bydź nie może; bo káżdy w powinnośći ſwey
23:
záchowáć by ſię muśiał/ á tá zgráiá gdyby nie ſlużyłá/ muśiá=
24:
łáby o ſobie myślić/ y iákimkolwiek ſpoſobem prożnowánia
25:
zániechawſzy doſtáwáć chlebá.
W Polſcze
wolno źle
cżynić.
A com wyżey powiedział/ iż tu
26:
v was wolno iákoby źle czynić/ z tąd to obaczyć możeſz/ iż kto
27:
náiáchawſzy ná dom zábije/ ma fryſztu do Seymu/ to ieſt do
28:
dwu lat/ czym ſámym iuſz wiele złoczińcá wygrał/ á ieſli ſię ieſcze
29:
poiedna/ ábo iego cauſa ná Seymie nie doydźie/ to ná onę ſwo=
30:
ię zbrodnią śpi bárzo dobrze. Otoſz nie baczę ia podlug twego
31:
wykłádu/ żeby tu Wolność byłá. Przeto pokaſz mi iaśniey/ że
32:
tu ieſt Wolność/ á nie niewola.
33:
POLAK. Doſyć to iáśnie widźiſz/ że tu ieſt Wolność/ bo w
34:
innych źiemiách/ y v was we Włoſzech/ ſkoro kto namniey co
35:
wyſtąpi/ álbo choć y nie wyſtąpi/ iedno że nań ieſt iákie podey=
rzenie;


strona: 9

O Wolnośćiách Polſkich9
1:
rzenie; to go wnet połápią/ y do więźienia dadzą/ á v nas ni=
2:
kogo do więzienia bráć ſię niegodźi/ áż przekonánego práwem.
Vkrzy=
wdzeni
ná prá=
wo Pol=
ſkie lá=
mentuą.

3:
WLOCH. Ták ieſt/ iż ow co zbroił/ ma ſię z czego ćieſzyć/ że ſię
4:
pod tákiem vrodźił práwem/ ále/ ow záśię kogo vkrzywdzono/
5:
bárzo łámęntuie ná tákie práwo/ y oyczyznę w ktorey ſię vro=
6:
dźił/ dla tákiego przeklina prawá. Otoż táka Wolność złym
7:
ludźiom bárźo ieſt ná rękę/ ále dobrem ludźiom ieſt wielce nie
8:
zdrowa. Dobry á cnotliwy człowiek/ ná nayſrozſze prżyzwoli
9:
práwo/ bo vfa ſwey cnoćie/ á więźienia ſię żadnego/ nie boi/
10:
choćiayby y tám żył/ gdźie nie prżekonáne práwem do więźie=
11:
nia biorą.
12:
POLAK. Baczę iá kędy ty zmierzaſz/ chceſz żebym ia Wol=
13:
ność dobrą náſzę/ ſwawolą prżezwał/ á ono ſwawola tám bydź
14:
nie może gdźie ieſt práwo.
Iedni tu
ſą w ſwej
woli dru-
dzy wnie=
woli.
WLOCH. Tákći mowią niektorży
15:
z wáſzych/ iż tu w Polſcze iedni ludźie ſą w wielkiey niewoli/ á
16:
drudzy w wielkiey ſwey woli/ á przećię y ći ktorży ſą w ſwey
17:
woli/ czuią wielką niewolą.
18:
POLAK. Ták ieſt/ iż plebs v nas nie záżywá Wolnośći/ ále
19:
iey też chłopſtwu nie trżebá/ bo Wolność byłáby ku ich ſkáźie:
Chłop=
ſtwu
Wolno=
ści nie
trzebá.

20:
kto duſze ſwey vżywáć nie vmie/ temu lepiey żeby iey nie miał/
21:
á był vmárłem/ niż żywem/ á ieſli tego potrżebá/ iżby táki cżło=
22:
wiek był żyw/ tedy lepiey/ żeby był niewolnikiem niſz wolnem
23:
człowiekiem. Y dźiećięćiu Wolnośći nie dáiemy/ bo go chći=
24:
wośći ſpráwuią/ nie rozum/ także też Wolnośći tęn nie go=
25:
dźien/ kogo ciáło á nie duſzá ſpráwuie.
26:
WLOCH. Nie o chłopſtwie ſię tu mowi (ácz powiáda Plato.
27:
iż tá Rżecz poſpolita źle ieſt poſtánowioná/ w ktorey ſtány nie
28:
ſą ſobie prżyiáźliwe: Y práwo dawcá práwi táki nie dobry ieſt/
29:
ktory nie obmyśla/ żeby wſzyſtkie ſtany R. P. wzgodźie/ y mi=
30:
lośći z ſobą żyli) ále ſię mowi o ſtánie Szlácheckiem/ ktory ſtan
31:
podług wykládu twego iákoś wyłożył y opiſał Wolność/ y iá=
32:
ko ſię do tąd o niey mowiło/ nie żyie w Wolnośći/ ábowiem
33:
kto ma żyć iáko chce/ co tey Wolnośćią zowieſz/ trzebá mu te=
34:
go/ żeby nie miał nikogo/ ktoby mu onę iego Wolność przeſzko=
35:
dźić mogł/ trzebá żeby nie przyſzło náń co z ſtrony/ ku prżekáźie
Biemu


strona: 10

10Rozmowa Polaká z Włochem
1:
iemu tego/ co ſobie záczął. A tu v was niewiem tákli ieſt/ że nikt
2:
nikomu Wolnośći nie przerywa. POLAK. Niewiem iáko z to=
3:
bą mowić/ iużem ći doſyć ſzeroce vkazał/ proſto/ á nie chytrże
4:
mowiąc/ że v nas w Polſcze wielka ieſt Wolność.
Pomier=
na Wol=
ność zdro-
wa.

5:
WLOCH. Ieſli ieſt wielka gdźie ná świećie Wolność/ tedyc
6:
też máła a pomierna Wołność bydź gdźie muśi/ y podobno tá
7:
pomierną lępſza ieſt/ niż wielka/ bo tá pomierna/ y zoſobná káż=
8:
demu zdrowa ieſt/ y w obecz wſzyſtkiem; á zbytnia ſwobodá/ y
9:
tym ieſt ćięſzka nád ktoremi iey vzywáią/ y tych ktorzy ią máią/
10:
w bez rozumną ich ſwą wolą záwiodſzy/ ku vpadkowi prżywo=
11:
dźi. Dobrze iść miárą.
Skutki
wielkiey
Wolno=
śći.
Co nie ma miáry w ſobie/ ále gwałto=
12:
wnie idźie/ to trwáć nie może. Po wielkiey Wolnośći przycho=
13:
dźi wſzeteczeńſtwo/ za wſzeteczeńſtwem/ náſtáie wzgárda prá=
14:
wá/ á zá tą idą wnętrzne zwády/ áż oſtátnie przytnie przycho=
15:
dźi niewola. Pełne ſą tego Hiſtorie/ iáko dla wielkiey ſwobody
16:
siłá Pańſtw vpádło/ ktore trwáć mogły gdyby były pomierną
17:
Wolność záchowáć chćiáły. Piękna rzecz ieſt Wolność/ y wielk=
18:
kie człowiecze dobro/ ále táka ieſt natura wſzyſtkich rzeczy/ ná
19:
świećie/ iż im co ieſt w mierze ſwey naypięknieyſze/ y naypoży=
20:
tecznieyſze/ tym gdy wyniedźie s ſwey miáry ieſt nayſprośniey=
21:
ſze/ y nayſzkodliwſze. Miáry we wſzyſtkich rzeczách potrzebá/ á
22:
Wolność tylko tá Wolnosćią ma bydź zwána/ ktorey/ rozum/
23:
nie zmyſły/ áni pochoći. (ieſłi affecty ták zwáć mamy) pánuią;
24:
ábowiem moc chćieć złego ſzaleńſtwo to ieſt/ nie Wolność.
25:
Więc iż człowiek z nás káżdy członkiem ieſt R.P. tedy to co zle
26:
ieſt wſzyſtkiem/ iednemu tobie dobrze bydź nię mozę/ gdyż ſię ty
27:
we wſzyſtkich zámykaſz. Zdá ſię to wam dobre poiedynkiem/ iż
28:
poboru nie dawacie/ álbo barzo rzadko/ ale Rzeczpoſpolita bá=
29:
rzo ná tym ſzkoduie/ iż nie ma ſkárbu poſpolitego; Tákże y owá
30:
nowa Conſtitucia, ktorąśćie znieśli ſtarepráwo z ſtrony ruſze=
31:
nia poſpolitego/ żeby was Krol dawſzy pieniądze/ ſuper haſtam
32:
zá gránice nie wywodźił/ zda ſię poiedynkiem káżdemu z was
33:
zdrowa/ ále Rzeczy poſpolitey/ ſzkodliwa ieſt. Bo zá támtem
34:
ſtárem práwem y ſpoſobem wárowánia wáſzych przodkow/
Polſká


strona: 11

O Wolnośćiách Polſkich11
1:
Polſká rozprzeſtrzenioná byłá/ máiąc pod ſobą Sląſko/ Mo=
2:
ráwę/ Zgorzeleckie Páńſtwo ktore Niemcy opánowąwſzy/
3:
Brándeburgiem z iężyká ſwego názwáli.
Brande=
burg.
Máiąc nád morzem
4:
miáſto Bukowiec/ ktore Niemcy ośiadſzy/
Lubeca.
Lubekiem z iężyká
5:
ſwego Niemieckiego názwáli/ y wybiwſzy ſię z mocy wáſzey/
6:
wolną ſobie Rzecz poſpolitą vczynili. Máiąc y inſzych śiłá
7:
Páńſtw y Prouincey po Sáſkie Xięſtwo/ y po Duńſkie Krołe=
8:
ſtwo. Co wſzyſtko teraz Niemcy trżymáią/ wam wyiąwſzy
9:
Litwę/ ktora do was dobrowolnie z Iágielem Xiężąćiem
10:
ſwem przyſtáłá/ ledwo połowicá Polſki zoſtáłá/ żeśćie ſpoſob
11:
ſtáry woienny obmienili: Ieſli ty nie wieſz iáko przodkowie
12:
wáśi woynę odpráwowáli/ tedy ia tobie powiem/ czegom ſię
13:
od Senatorow mądrych náuczył/ przy ktorychem ſię tu w Pol=
14:
ſcze bawił/ á oni powiedáli/ że to z Dlugoſzá Hiſtoriká wáſzego
15:
mieli. Pierwey to v Krolá było w mocy nie ſkłádáiąc Seymu/
Stáry
ſpoſob
woienny.

16:
ruſzenie poſpolite ná woynę vczynić/ bądź wſzyſtkiem in genere,
17:
bądź ktoremu kolwiek Woiewodſtwu/ álbo kątowi/ iáko Krol
18:
rozumial wydołáć/ nieprżyiáćielowi onemu/ przećiw ktoremu
19:
ſię wybieráł/ y káżdy Szláchćic oſobą ſię ſwą/ ſtáwić powinien
20:
był/ pod ſtráceniem poczćiwośći/ gárdłá/ y máiętnośći/ á gdy
21:
do potrżeby przychodźiło/ tedy ſię potykáli nie rotámi/ iá=
22:
ko teraz/ bo w tęn czas rotmiſtrzow nie było/ ále po fámi=
23:
liách y Herbach/ ták iż káżda familia/ y Herbowni z oſobná
24:
w kupię pod ſwą chorągwią/ Herbem ſwem ozdobioną/ ſta=
25:
wáli: y ſámi się potykali/ iáko ktorey chorągwi kazáno/ y iá=
26:
ko ſię ktora chorągiew w woney potrzebie popiſáłá/ ták ſła=
27:
wę/ álbo nie ſławę odnośiłá/ y przetoż ná on cżás áby fámi=
28:
lie były w ſzyku potężnieyſze/ y w liczbie więtſzey/ do potrże=
29:
by ſtać mogły/ tedy do Herbow ſwych plebeios radźi prżiy=
30:
mowáli/ y o to ſię z wielką śiłą ſtáráli/ áby tákich co ná=
31:
więcey do śiebie gárnęli/ y przetoż iáko baczyſz/ śiłá fámiley
32:
iednego Herbu vżywáią/ nie dla tego/ żeby ſię z iedney krwie
33:
rozrodźili/ áłe że ſię do Herbow dla potęgi kupili. A dru=
34:
dzy ze wśi y z máiętnośći źiemſkiey do miaſt ſię wyprowadzá=
35:
li/ przedawſzy máiętność/ w mieśćie ſię pieniądzmi żywili/
B 2rze=


strona: 12

12Rozmowá Polaká z Włochem,
1:
rzemieſłá dla vracenia Szláchectwá nie robiąc/ áni ſzynkuiąc/
2:
żeby tylko oney vſtáwiczney woyny vchronić ſię mogli/
Skártá=
beus to
ieſt.
á tákie
3:
Skrytobyłámi po Polſku náźywáno/ á kiedy ſię trafiło/ że kto=
4:
rego z tákich zábito/ tedy tylko połowicę zań głowy Szláchec=
5:
kiey płácono/ ktore Laſki w ſwem Státućie/ y drudzy potym/
6:
zá niem prżekłádáiąc/ Státuta Polſkie ná łaćińſki iężyk/ z Pol=
7:
ſkiego corrupto vocabulo, według inflexiey iężyká łaćińſkiego
8:
Scartabelos nápiſali/ ktorego ſłowá wáśi iuriſtowie rozne y
9:
śmieſzne wykłády czynią/ niewiedząc wlaſney rzeczy u począ=
10:
tku/ tego ſłowá. Ato tych iednym ſłowem okrzćili/ ktorży ſię
11:
dla fátig woiennych do miaſt/ iákom powiedźiał kryli. Teraz
12:
kiedy Szláchtá tákiey Wolnośći/ z ktorą ty ná hárcz wyiez=
13:
dzaſz doſtáłá/ wáſze rzeczy priuatne lepſze ſie sſtáły/ ále Rzecz=
14:
poſpolita wielką vymę wźięłá.
15:
POLAK. Ieſczem tego od żadnego Polaká nie ſłychał/ cho=
16:
ćiażem też śiłá o tych/ y o inſzych rzeczách z rozmáitemi ludźmi
17:
rozmowy miewał/ y tęn wykład Skártebelá rad wiem od ćie=
18:
bie/ iáko ſłuſzny y prawdźiwy/ ktory pierwey rozmáićie/ y nie
19:
ku rżeczy iuriſtowie y ſędźiowie náſzy wykłádáli.
20:
WLOCH. Y śiłá inſzych rżeczy mogłćibym powiedźieć/ czego
21:
podobno ie od każdegobyś Polaká ſłyſzal/ ále ſię wracam do
22:
Conſtitucey wáſzych nowych/ ktoreśćie poczynili/ dla pożytku
23:
káżdy ſwego/ á ono wiele rżeczy vkázáć ſię może/ w ktorych co
24:
iednemu/ ábo kilkiem może ſię zdáć pożyteczno/ to záśię ogulnie
25:
wſzyſtkiem wielką ieſt ſzkodą.
26:
Doktor kiedy chorego leczy/ tego nie pátrży/ żeby chćiwo=
27:
śćiom chorego dogodźił/ ále żeby vzdrowił człowieká. Tákże
28:
y Wolność zdrowiu y cáłośći Rżeczpoſpolitey dogadzać má/
29:
nie tey/ ábo owey oſobie. Gdy wy Polacy prośćićie Krola o
30:
pomnożenie ſwobod/ ábo wam co Krol obiecuie/ tedy to nic
31:
inego nie ieſt/ iedno że wam obiecuie Krol dopuśćić bárźiey/
32:
niżeśćie do tąd ná vmyśle chorowáli/ chorowáć.
W nay=
więtſze
Wolno=
śći nay=
więtſza
niewola.
Iżeś tedy przy=
33:
znał/ że tu ieſt wielka Wolność/ tedyć ono prawdá co dawno
34:
powiedźiano/ iż w naywiętſzey Wolnośći/ naywiętſza niewola.
35:
Do tego y one ſłowá dobre były/ ktore Nerwie Ceſárzowi Fron-
tinus


strona: 13

o Wolnośćiách Polſkich.13
1:
nus Philozoph powiedźiał/
Frontinus
co powie=
dźiał
Nerwie.
pod tym práwi Pánem zle mieſzkáć/
2:
pod ktore nie máſz nic Wolnośći/ ále pod tęm tyśiąckroć go=
3:
rżey/ pod ktorem wſzyſtko káżdemu czynić ieſt wolno. POLAK.
4:
Vłápiłeś widzę to moie ſłowko/ żem powiedźiał w Polſcze bydź
5:
wielką Wolność. nie ku złemu tá wielkość Wolnośći ſłuży/ ále
6:
ku dobremu/ iáko woli káżdy wiele dobrego/ niż máło. WLOCH.
7:
Cnotá w poſrżodku mieſzka/
Omne
nimium
cadit in
vitium.
nie prżechodząc zámierżonego kre=
8:
ſu/ áni ku wielkosći/ áni ku małosći/ áni ſię bac trżebá/ żeby w
9:
niey co bydź názbyt miáło/ gdyż oná ſamá miárą ieſt/ á rzecz
10:
káżda ktora poſrżodek prżeydzie/ á wielkośćią ſwoią ſobie ieſt ċ
11:
ćięſzka/ dobrą bydź nie może. Prżeto muſiſz ty byś niechćiał przy=
12:
znáć mi to iż tu ieſt wielka ſwawola/ á ſwawola coſz ieſt inego
13:
niż Wolność. A ieśli mię pytaſz iáki ieſt wykład ſwey woley/
14:
tedy onę ták ia wykłádam. Swawola ieſt/ rozkiełznána/ á bez
15:
rozumna wola/ máiąc zá koniec ſwoy/ roſkoſz/ y do tey wſzyſtkie
16:
ſwe kieruiąc ſprawy. O toż kto ſię roſkoſzy rozmiłuie/ y w niey
17:
błogoſłáwieńſtwo ſwe poloży/ kiedy rozumie żeby ią pośiadł/
18:
á był iey Pánem/ tedy ſię opák ſtawa/ bo táki człowiek/ v roſko=
19:
ſzy/ v ſrogiego tyránná zoſtaie niewolnikiem. Swąwolą ma
20:
Tyran/ ktory w niewoli ſam v roſkoſzy będąc/ wſzyſtko to czyni/
21:
co oná roſkázuie/ á ná to nie pátrży/ z dobremli/ czy ze złem pod=
22:
dánych bydź ma/ co on záczyna/ lecz pátrży/ żeby dogodźił we
23:
wſzyſtkim Pániom ſwoiem/ to ieſt woley/ roſkoſzy/ á lubośći:
24:
ále Wolność choćiay ſię ták wykłada/ iakoś powiedźiał/ to ieſt
25:
moc/ żyć iáko ſię komu podoba/ ktorego wykłádu Ariſtoteles
26:
nie chwali: Prżećię tego twego podobánia/ nie máią kiero=
27:
wać zmyſły twoie/ lecz doſkonáły rozum/ á nie rozum iednego
28:
człowieká/ ále rożum powſzechny/ to ieſt práwo/ ktore to prá=
29:
wo w pewne opłotki Wolność záwárło/ iżby ſię to nie czyniło/
30:
co nie prżyſtoi/
Iáko ſzá=
fowáć
Wolno=
śćią.
y żebyś ták ſzáfował tą twoią Wolnośćią/ iá=
31:
koby też drudzy vżywáć iey mogli/ á twoiá Wolność/ żeby dru=
32:
gim niewoley nie czyniłá; Iákoſz práwodawcy ten trżem rze=
33:
czam ſtánowiąc práwá dogádzáć zwykli;
Práwo=
dáwcy
czemu
dogádzáć
máią.
Pierwſza/ iżby oná
34:
Rzecpoſpolita ktorey dáią práwá/ byłá wolna; Wtora/ iżby
35:
ſobie ſpolecznie byłá ſprzyiażliwa; á trżećia/ żeby ſię ſpráwowá=
B 3łá


strona: 14

14.Rozmowá Polaká z Wlochem
1:
łá rozumem. Tu v was ieśli to troie ieſt/ niewiem/ ále to wiem/
2:
iż ná to bárzo pátrzą cudzoźiemcy/ iáko ſię wy z ſobą/ y iáko z
3:
obczymi obchodźićie. Dla wielkich cnot/ ktore były onego dá=
4:
wnego wieku w Rzymie/ dálekich kráiow ludźie/ poddawali ſię
5:
pod moc Rzymſka: pytam/ nálaſliby ſię teraz ktory ná świećie
6:
národ/ ktoryby ſię Polakom poddáć chćiał.
Rzecz
ktora ſię
prześili
vpáść
muśi.

7:
POLAK. Zbytnia Wolność nie dobra ieſt/ znam ia to ſam/ bo káżda rzecz/ ktora ſię prześili/ vpáść muśi/ po gwałtownym
8:
mroźie/ poſpolićie bywa odmięcz/ po dobrem vrodzáiu/ nie v=
9:
rodzay/ tákże też ieſt w Páńſtwách/ w Kroleſtwách/ w Rze=
10:
czypoſpolitey po wielkiey Wolnośći bywa wielka niewola: ále
11:
kiędyby przełożeni náſzy/ Vrzędnicy/ Stároſtowie/ czuli ſię w
12:
ſwey powinnośći/ tedyby Wolność náſzá nie wychodźiłá z miá=
13:
ry. Ięśli ſię tedy w náſzey Rzeczypoſpolitey co złego dźieie/
14:
Wolność náſzá przyczyną tego nie ieſt/ ále przełożeni ſą nieprá=
15:
wi.
Przełożeni
w náſzey
Wolnośći
nie práwi
WLOCH. Ia tego nie baczę/ żeby przelożeni byli co krzy=
16:
wi bo tem po wielkiey częśći odięto władzą. Wyſzło tu wſzy=
17:
ſtko (iáko ſię mnie widźi/ może bydź że ſię mylę) ze ſwoiey miá=
18:
ry.
R. Ptą
iáko Ari=
ſtoteles
wykłáda.
On mędrzec co go ták záwżdy zowią Ariſtoteles, ták Rzecz=
19:
poſpolitą wykłáda. Rzeczpoſp: práwa ieſt/ gdźie ſpolnie w ie=
20:
dnym zgromádzeniu ludźie mieſzkáiąc porządnie/ obyczaynie/
21:
y ſprawiedliwie żyią. Y dopiero podobno w tákowem zyćiu
22:
Wolność ſię náleść może. Ale tu niewiem/ nie gorzeyli ſię ma
23:
(Wolnośći zgubioney nie wſpomináiąc) człowiek dobry/ má=
24:
iętny/ ſpokoyny/ niśli vbogi á zuchwálec: bo zuchwálec wziąć
25:
może/ ránić/ náiecháć ná dom/ zgwałćić/ zábić/ ſpalić: pozo=
26:
wą go/ on woźnego ſłukſzy/ do prawá nie ſtánąwſzy/ odpowie
27:
ieſzcze onemu/ co go pozwáł/ á ſam ſię ná Niſz pocznie goto=
28:
wáć/ o kęs on máiętnosći co miał/ namniey niedbáiąc/ á to
29:
wſzyſtko vczyni/ on zuchwálec/ w nádźieię tey twey Wolno=
30:
śći/ wiedząc że go poimáć nie mogą/ áż przekonanego práwem.
31:
Tu ow poććiwy człowiek/ widząc iż od vrżędu żadnego rátunku
32:
mieć nie może/ á to tęż wiedząc/ iż on zuchwalec śiłá iuſz ludźi
33:
pobil/ chceli ſam nie bydź zabit muśi o tym myślić nie rad/ iá=
34:
koby onego zuchwálcá pożył. Prżypátrzże ſię tu/ iáko ći dwá
nie


strona: 15

o Wolnośćiách Polſkich.15
1:
nie w klubie ſtoią/ bo iednemu iákoby nic/ poſtrádáć troſzkę má=
2:
iętnośći/ á zábiwſzy vćieć ná Niſz/ á owemu o wſzyſtko idźie zá=
3:
raz gdy zábije: idźie mu o maiętność/ żonę/ dźiatki/ á ieśli po=
4:
zową Criminaliter, to y o poććiwość poydźie. Radbym żebyś
5:
mi to wywiodł że to ták dobrże/ á iż Wolność táká/ obiemá
6:
tym zdrowa.
7:
POLAK. Tá twoiá powieść nie bárzo mi w poſłuch idźie/ bo
8:
vbogiego zuchwalcem/ y moznem czyniſz/ do czego podobniey=
9:
ſzy bogaty niż vbogi: podobnobyś ty chćiał/ żeby tákie imáno
10:
záraz/ czego nas vchowa Pan Bog/ y ktoby ná to rádźił/ byłby
11:
Oyczyźnie nieprzyiáćielem. WLOCH. Nic ia tu nie powie=
12:
dam nie podobnego/ bo táki vbogi á zuchwáły/ ktoregom w=
13:
ſpomniał/ záwżdy ták wiele towárżyſtwá dármo mieć może/
14:
iáko bogáty zá pieniądze. A tęn Státut o nieimániu Szlách=
15:
ćicá/ iáko ieſt dobry/ ták też ieſt zły nie pomáłu/ bo ſię nim wſzy=
16:
ſcy zuchwálcy/ wſzyſcy gwaltownicy zákłádáią. Wenetom v
17:
ktorych ieſt prawdźiwa Wolność/ wolnoby táki Státut po=
18:
ſtánowić ſobie/ iżby ich nie imał nikt/ áż przekonáne práwem/
19:
ieſcze rychleyby ſię tám zſzedł tęn Státut/ á czemuſz oni tego
20:
Státutu v śiebie mieć niechcą? Przeto/ iż wiedzą/ iáko wiele
21:
z niego złego vrosćby mogło: práwieby to wab ieden był złym
22:
ludźiom ku popełnieniu zbrodni/ y tarcz nie ladá iáka/ żeby
23:
kaźń złego nie dośięglá: w Rzymie gdy ſtáłá Rzeczpoſp: by=
24:
ła Wolność táką/ iáka ná świećie nie byłá więtſza á wżdy
25:
tám wielekroć nie przekonáne práwem/ nie tylko imano/ y da=
26:
wano do więźienia/ ále y przed oczymá wſzyſtkich ludźi zábijá=
27:
no. Cnotá ſię ſrogośći nie boi.
Gwał=
townik
wolen/
złodźieiá
imáią.
Ale dźiwna to rzecz ieſt/ ow co
28:
vkrádnie rzecz zá kilkánaśćie groſzy/ wnet go poimáćie/ á owe=
29:
go poimáć ſię niegodźi/ ktory náiechał ná dom/ zábił kilká oſob
30:
w domu/ Corkę zgwałćił/ Zonę zránił/ wſzyſtkie wygnał/ á
31:
ſam dom ośiadł? Więc ſzalonego człowieká/ izaſz nie imáćie?
32:
zaſz nie krępuiećie? A czemu? Przeto iżby ludźiom nie ſzkodźił.
33:
A táki mężoboycá zuchwáły/ bez wſtydu/ bez ſumnienia bez
34:
Bogá/ záſz ſzalonemu nie podobny? Y máſz mu to wolno bydź
35:
á nie ma go nikt imać?
Co


strona: 16

16Rozmowá Polaká z Wlochem
1:
Co ieſzcze k temu/ táki zuchwálec ieſłi máiętnośći mieć nie bę=
2:
dźie ták dłużny/ iż iego máiętność zá to nie ſtoi: gdy go pozo=
3:
wą/ nie ſtánie/ ále wſkaże do ſtrony o iednánie/ ná ktore gdy on
4:
vkrżywdzony nie będźie chćiał prżyzwolić/ ále będźie podbierał
5:
prawem/ áſz ku wywołániu: Tu ow zbrodźień/ nie czekáiąc de=
6:
kretu/ nákazawſzy ieſcze o iednánie/ á nie mogąc prżyść k niemu/
7:
y widząc wrzkomo zdrowſzą rádę ſobię/ pomśćiwſzy ſię vćiec
8:
ná Niſz/ niżli po wywołániu tułáć ſię po prżyiáćiołách/ zábije
9:
ieſcze onego vkrżywdzonego/ y powie/ żem ták vczynić muśiał/
10:
bo mię chćiał zgubić práwem/ á iednáć ſię niechćiał.
11:
POLAK. Ná powietrżu coś mi vkázuieſz/ kiedyby ſię ták
12:
sſtáło/ owák sſtáło: Siłá tak rzeczy vkázáć możeſz/ ále żeby ſię
13:
ták gdźie sſtáło/ pokázáć nie możeſz. Więc nie dźiw iż złodźieiá
14:
imáią/ bo lice przy niem ieſt/ rzecz ktora vkázuie ná oko zły ie=
15:
go vczynek/ ále około náiechánia ná dom/ iż nie máſz tákiey pe=
16:
wnośći/ bo to ieden á drugiego karb vczynic mogł/ prżeto
17:
imáć ſię tákiego nie godźi/ áż przekonánego práwem. A ieśli
18:
ćię to obraża/ iż o máłą rzecz v nas wiezſzą/ potrzebne ieſt tákie
19:
práwo/ bo my zmkow/ domow/ murowánych nie mamy/ w
20:
podłem drżewiánem budowániu náſzem/ máiętnośći chowa=
21:
my naſze/ do ktorych iż złoczyńcy łátwy przyſtęp/ przeto ſrogie
22:
o złodźieyſtwo karánie ieſt poſtánowione: iákoſz oſtrſzey káźni
23:
ná te trzebá grżechy/ ktore popełnić zloczyńcy łátwiey/ á dobre=
24:
mu człowiekowi vſtrzedz ſię ſzkody trudniey/ niśli ná ine zbro=
25:
dnie. W Indyey ná zachod ſłońcá/ niż ſą Iſzpáni pośiedli/
26:
iż tám tylko ćienuchną nićią grunty bywáły ográniczone/ kto
27:
to prżeſtąpił/ ſrogie o to odnioſł karánie/ á kto vkradł/ nić onę
28:
przeſtąpiwſzy w bićiem ná pal to karano. Y Doctorá tego/ kto=
29:
ryby miáſto lekárſtwá dał choremu trućiźnę/ ſrożeby práwo
30:
ſkáráć miáło/ niż gdyby dobywſzy broniey/ iáwnie człowieká
31:
zábił.
Oſtrſzey
kaźni
trzebá ná
te wyſtęp=
ki ktorych
ſię trud=
niey v=
ſtrzedz.

32:
WLOCH. Dobrześ to powiedźiał/ iż oſtrſzey by kaźni ná te
33:
krzywdy potrzebá/ ktorych ſię vſtrzedz trudniey. Otoſz iż tu dá=
34:
leko ieden od drugiego mieſzkáćie/ łátwie náiecháć ná dom/ łá
35:
twie ſpalić/ látwie zgwałćić/ łátwie ná Niż viecháć/ przeto
oſtrſzeyby


strona: 17

o Wolnośćiách Polſkich.17
1:
oſtrſzeyby kaźni ná złoczyńſtwá potrzebá/ á Wolnośći tey o nie
2:
imániu Szláchćicá/ nie miałby vżywáć tęn/ kto drugiemu
3:
Wolność odeymuie/ y práwo poſpolite gwałći.
Szlachćić
zbrodzien
miałby
być imá=
ny.
A y tego ie=
4:
ſcze dołożę/ iż Wolność ktora nie iednemu/ ále wſzyſtkim wol=
5:
nym ſłużyć ma/ tá v nas mym zdániem bydź nie może/ áżby zło=
6:
czyńcá/ ktory do złoczynienia ma wielką w Polſcze łátwość/ y
7:
pogodę/ y pijáńſtwo go do wſzyſtkiego złego pędźi/ mogł bydź
8:
poimány. POLAK. Włochu/ Włochu iuſzbyſmy náſzey Wol=
9:
nośći zádźwonić ku pogrzebowi mogli gdyby Szláchćicá było
10:
poimáć wolno. WLOCH. Coż! abo ſwey cnoćie nie vfaſz?
11:
POLAK. Vfam ia ſwey cnoćie/ y kiedyby nigdy inſzego czło=
12:
wieká nie imano/ iedno winnego/ przyzwoliłbym ia ná tákie
13:
práwo/ ále iż ſię wielekroć to trafia/ że nie winne ludźie imáią/
14:
y gárdłem karzą/ przeto my Polacy tego imánia niechcemy/
15:
y dźiękuiemy zá to przodkom náſzym/ że nam táką zoſtáwili
16:
Wolność.
17:
WLOCH. Wiem żeś ty we Włoſzech był/ gdźie zbrodnie
18:
choćiáyby na nie nikt nie ſkárżył imáią: pytam ćię/ byłżeś ty
19:
tám kiedy w iákiey niewoli? POLAK. Tak ći ieſt/ że tám nie=
20:
woley żadney nie vczułem/ ále przećię nie byłem nigdy bez bo=
21:
iaźni/ wiedżąc to/ że ledá o co/ áliś ty więźniem.
Cięſzko
w boiá=
źni żyć.

22:
WLOCH. Cośći to záwádźiło/ ześ był w boiáźni/ á nie
23:
podkáło ćię ni odkogo/ á tyś też nic nikomu nie wyrządźił
24:
przykrego? POLAK. Cięſzko to człowiekowi żyć w boiázni.
25:
WLOCH. Ale tákową boiaźń iákąś tám miał/ to ieſt żeś ſię
26:
bał vczynić blizniemu krzywdy/ dobra y chwálebna/ y zdrowa
27:
byłá ták tobie/ iáko y drugiemu/ co ſię też bał vczynić tobie krzy=
28:
wdy/ więc ieślić támteczna boiaźn byłá ćięſzka/ á tuteczna bo=
29:
iaźń nie ćięſzkáć/ kiedy ſię ná káżdą godźinę możeſz nádźiewáć
30:
śmierći leda od kogo/ ábo lekkośći? POLAK. Odczego przy=
31:
iaćieł/ odczego ſługá/ á ze zwádliwemi/ á kto mi záśiadáć każe?
Nie ieſt
to Wol=
ność/ kto
ra ſtráźy/
y obrony
potrże=
buie.

32:
WLOCH. A biednaſz to Wolność/ ktora prziáćioł/ ábo ſług/
33:
ábo háydukow do obrony potrzebuie. Ták ia mniemam/ iż ty
34:
toſz rozumieſz co y ia/ ále mi ſię przyznáć niechceſz. W nay
35:
więtſzey ſweywoli/ naywiętſza niewola: Powiem ći/ co tu
Cw tey


strona: 18

18Rozmowa Polaká z Włochem
1:
w tey ſweywoli ſtáć ſię może. Náiedźie kto kogo ná dom wnet
2:
po Seymie/ y zabije; náprżod to wygrał/ iż ma fryſztu/ iákom
3:
pierwey powiedźiał dwie lećie/ to ieſt do Seymu/ á tym cżáſem
4:
zábije záś y drugiego/ y trżećiego/ y dźieśiątego/ á może ták
5:
długo bić/ że go y ſámego zábiją. Tu obacz/ że ći wſzyſcy/ ktore
6:
tęn mężoboycá po onem pierwſzem mężoboyſtwie pobił/ byliby
7:
byli żywi/ by tęn był zbrodźień po pierwſzem mężoboyſtwie
8:
poiman y ſkaran. A iż go zábito/ to zá iednę/ tylko głowę w=
9:
źiął zapłátę. A ieśli będźie ták fotunny/ że go nie zábiją/ więc
10:
ná Seym máło máiąc abo nic/ máiętnośći nie sſtałe: záczym
11:
czći go odſądzą/ á on do cudzey źiemie poiedźie/ gdźie to czći od=
12:
ſądzenie nic mu nie záſzkodźi. Położę y to że ſtánie ná Seym/
13:
da gárdło/ y czći go odſądzą: obaczże to/ że ten iedno zá iedne=
14:
go vćierpiał/ a owym co ich wielką liczbę pobił/ nic ſię nie ná=
15:
grodźiło/ zwłáſzczá ieśli ábo nic/ ábo bárżo máło miał ośiádło=
16:
śći. Szlyſzałem o iednem ktorego miánowáć niechcę/ ktory zá
17:
Krolá Sigmuntá ſtárego dwádźieśćiá głow zábił/ y vmárł
18:
ſwą śmierćią/ á do żadney mu kaźni nie prżyſzło.
Kto chce
áby wieżę
wyśie=
dźiał gło=
wnik á
folgi od
vrżędu
nie miał/
muśi ſam
z nim śie=
dźieć.
Pozowieli
19:
też kto takowego meżoboyćę ciuiliter, y ſkáżą mu śiedzenie zá
20:
głowy/ á vmrze rozniemogſzy ſię w kilká niedźiel po záśiędźię=
21:
niu/ to tęn y zá iedną glowę nie wźiął zapłáty/ á onych drugich
22:
mord prżepadł/ poniewaſz tyle nie miał máiętnośći/ żeby wſzy=
23:
ſtkie one zápłáćił pobite głowy. Poráchyuże ſię teraz z tą two=
24:
ią Wolnosćią/ zdrowali wſzyſtkim ieſt/ czy nie zdrowa.
25:
POLAK. Co ſię osſtać może/ á nie sſtáło ſię/ tego nie ſądźi
26:
práwo/ ba y mowić o tym nie máſz oczym. A to my ná tey Wol=
27:
nośći prżeſtaiemu/ á podobno śiłá národow prżyzwoliłoby ná
28:
táką Wolność áby ią mieć mogły.
29:
WLOCH. Iá tobie ręczę za Włochy/ iżby ná táką iáka ieſt v
30:
was Wolność nigdy nie prżyzwolili:
Wielka
Wolność
przyczyną
zbrodni.
Y śiłá tych ieſt w Pol=
31:
ſcze/ a zwlaſczá chudych Szláchćicow krorży tę Wolność/ zá
32:
wielką niewolą máią/ gdyż oná wielkich w Polſcze zbrodni ieſt
33:
prżyczyną.
34:
POLAK. Czy to iedno w ſamey Polſcze źli ſię náyduią ludźie?
35:
práwo iákom pierwey powiedźiał od tego/ żeby karało złe lu=
dźie/


strona: 19

o Wolnośćiách Polſkich.19
1:
idźie/ á krol náſz tylko nam to dwoie powinien/ ſpráwiedliwość/
2:
á obronę.
3:
WLOCH. Aleśćie wy zwiążáli Krolowi ręce/ iż was od
4:
domowego nieprżyiáćielá bronić nie może/ á w innych źie=
5:
miach/ wſzędy pokoy poſpolity/ zá ktorem Wolność ná nogách
6:
ſtoi/ Pan zwierchny opátruie/ iżby káżdy beśpieczny był w do=
7:
mu ſwoim/ á nie bał ſię nikogo: á ktoby namniey pokoy po=
8:
ſpolity wzruſzył/ tedy o to czyni vrżąd/ y karże; ále v was bę=
9:
dąc powinien vkrżywdzony ſam czynić o ſwą krżywdę/ á nie
10:
mogąc czynić przez niedoſtatek/ bo ſię rychło práwo ſkończyć
11:
nie może/ rád nie rád ziednáć ſię muśi/ á cżáſem iednánie wy=
12:
grożą.
Pokoy
poſpolity
ma bydź
cáły.
Więc gdy ſię ziednáćie/ to iuſz do tego Krol nic nie
13:
ma: A ono należy ná tym Ryeczypoſpolitey żeby pokoy poſpo=
14:
lity był cáły/ bądź ſię ty ziednaſz/ bądź nie ziednaſz á co wyiez=
15:
dzaſz ná plác z tem twoiem Polſkiem práwem. Práwo to wá=
16:
ſze tylko vczynek zły gdy ſię sſtánie/ káźń máłuczką iákąś.
17:
(okrom gdy kogo czći odſądzą/ ácz y to iuſz w pośmiech poſzło)
18:
poſtánowiło:
Czći obſą=
dzenie
lekce ſo=
bie ludźie
źli ważą.
ále żeby złośći/ grżechy/ okrućieńſtwá bydź nie
19:
mogły/ temu z żadney ſtrony wáſze práwo nie zábieżáło/ owſzem
20:
dozwála tego wſzyſtkiego/ z czego złe vczynki roſtą: iáko ieſt
21:
piiáńſtwo/ chodzenie z bronią/ z ruśncámi/ śiadánie w kárcz=
22:
mách/ granie/ bá y to/ że nie ieden ſyn dźiedźicy/ ále ſię máiętno=
23:
śći ná drobne cząſtki dźielą/ wielką złego prżyczyną ieſt. Prży=
24:
czyny złego odiąć trżebá: bo iáko to dáleko lepſzy lekarz/ ktory
25:
ták chowa człowieká/ żeby nie záchorzał/ niśli tęn ktory lekár=
26:
ſtwy vzdrawia chorego. Tákże też lepſze to práwo/ ktore zá=
27:
biega temu/ żeby człowiek źle nie czynił/ niźli to ktore złośći iuſz
28:
popełnione karże.
Lepſze to
práwo ktore zá-
biega że-
by y złe
vczynki
nie były.
Nie máſz v was vrżędu/ ktoryby iáko ná
29:
ſpiczy śiedząc pátrżał ná poſtępki z waſz káżdego oſtrżegáiąc/
30:
żeby kto żyćiem ſwem Rzeczypoſpol: nie pſował/ gdyż z nie=
31:
rżądnego prywatnego żyćia/ śiłá rżeczy nowych ku zgubie Rze=
32:
czypoſp: vrość może.
33:
POLAK. Oſtre iákieś vſtáwy/ ktore bárźiey do obyczáiow
34:
niż do práwá należą/ chćiałbyś ty żebyſmy ná śię my Polacy
35:
vchwalili/ ktorymi mogłby nas ſnádnie Krol zniewolić/ á my
C 2z káżdey


strona: 20

20Rozmowá Polaká z Wlochem
1:
z káżdey ſtrony tego ſtrżeżemy/ żeby nas Krol zniewolić nie
2:
mogł/ y dla tego niechcemy ináczey/ iedno żeby ſtroná pożywa=
3:
łá/ á Inſtygator gdy pożywa/ prżećię bez delatora niechcemy
4:
zeby czynił.
5:
WLOCH. Gdźie ma bydź dobrże poſtánowiona Rzeczpo=
6:
ſpolita tám trżebá y práwá dobrego/ y dobrych obyczáiow/ á ie=
7:
dno to bez drugiego máły pożytek vczynić może: wſzákoſz wżdy
8:
nie do końcá zginęłá ta Rzeczpoſpolita/ to Kroleſtwo/ w kto=
9:
rem ieśli práwá ſą nie doſkonáłe/ ale wżdy obyczáie dobre ſię
10:
náyduią. Ale tu v was/ y obyczáie náder złe z wáſzey ſweywo=
11:
ley/ y práwá nie bárżo ſą chwáły godne: á to widzę iżeśćie wá=
12:
rowáli to ſobie żeby was Krol nie pożywał o zbrodnie/ á In=
13:
ſtygátor gdy pożywa/ bez delatora czynić nic nie może. Więc
14:
vchodząc iednego złego/ w drugie gorſze złe w padáćie: vcho=
15:
dząc tego żeby was Krol zniewolić nie mogł/ ieſteśćie w nie=
16:
woli v wſzyſtkich/ á kto możnieyſzy/ tęn vbozſzemu ieſt Tyran=
17:
nem. Zleć to/ bydź pod Tyrannem rzecz ieſt pewna/ ále mniey
18:
złego/ mieć iednego Tyranná niż wſzyſtkich.
Vchodząc
niewoli
od Krolá/
w pada=
my w nie=
wolą v
możniey=
ſzych.
Iedno że to wy
19:
nie baczyćie tego/ áni was boli cudza krżywdá/ á miáłáby was
20:
ſłuſznie boleć: y fortunna to Rzeczpoſpolita w ktorey ludźie
21:
brżydzą ſię tym człowiekiem/ ktory krżywdę czyni drugiemu/
22:
á brżydzą ſię nie mniey/ iedno iako tęn komu krżywdę vczy=
23:
niono.
24:
POLAK. Ale záś pátrż z drugiey ſtrony/ kto Krolá ſkarże/
25:
kiedy co źle vczyni? Otoſz gdyby to iemu było wolno pożywáć/
26:
ábo iego vrżędowi/ látwieby zawżdy nálaſł prżyczynę o co po=
27:
żywáć/ y ták zgubiłby tego/ ná kogoby ſię/ náſádźił. A kiedy
28:
mię poźywa ſtroná/ ma tá wżdy czego ſię báć/ y nie może mię tá
29:
zniewolić. WLOCH. Y Krol nikogo tu zniewolić nie może/
30:
bo ſię ma ná kogo oglądáć/ ieſt Koronátor iego/ Sędźiá iego/
31:
Arcybiſkup/ ktory go ſkárać/ to ieſt zákląć może. Ieſt nád Kro=
32:
lem wyzſzy vrżąd Papieſz ktory Arcybiſkupá nie odſtąpi. Więc
33:
rádá Koronna nie dopuśći tego Krolowi/ żeby nád práwo/
34:
nád ſwą prżyśięgę miał co czynić/ á ludźi niewolić: A też tu
35:
z łáſki miłego Bogá tácy ſą Krolowie że o zniewoleniu pod=
dánych


strona: 21

o Wolnośćiách Polſkich.21
1:
dánych ſwych nigdy nie myślą.
Abo Krol
ábo kto
inſzy po=
koy ma
czynić w
Koronie.
Prżeto prżyſtałoby to wam
2:
zwierżyć tego Krolowi/ żeby ſtrżekl pokoiá poſpolitego/ á ie=
3:
go vrząd żeby pożywał tych/ ktorży pokoy poſpolity burżą nie
4:
ſtroná vkrżywdzona. A ieśli tego zwierżyć Krolowi nie chce=
5:
ćie/ więc poſtánowćie wżdy kogo/ ktoby wam pokoy czynił.
6:
POLAK. To ia powiedam co dáwno/ práwo ſámo pokoy
7:
mi czyni.
8:
WLOCH. A kiedy ſię tácy dwá tráfią/ ktorży ná ſię nie czy=
9:
niąc proteſtatiey o to/ co ieden drugiem wyrżądźił/ áni ſię
10:
chcąc prawowáć (iáko v nas we Włoſzech o lekkośći/ o rány/
11:
mordy/ nie pozywa ſię Szláchtá/ bo by to ſromotá byłá/ ále ſię
12:
mśći) będźie chćiał ieden drugiemu oddáć/ y ieden ná drugiego
13:
woyſko zbierże/ y po puł Korony káżdy zá ſobą poćiągnie/ iákoż
14:
tu práwo pokoy czyni?
15:
POLAK. Od tego Krol ieſt/ co tákie zuchwálſtwo hámo=
16:
wáć może/ y mamy o tym Státutá de Gueris. WLOCH. Nie
17:
widzę ia w tym Státućie tego/ żeby Krol o tákie Gwery mogł
18:
pożywáć. Ale gdyby Krol ſtrzekł pokoiu poſpolitego/ á mogł
19:
pozwáć ſam o iákie rżeczy/ y o inſze złe vczynki/ ábo iego vręz=
20:
dnicy/ tedy by nigdy do tákich zwodow nie prżychodźiło. Bo
21:
żadna rżecz rychley nie zgubi Rzeczypoſp:iáko wnętrżna niez=
22:
godá/ wnętrżna woyná/ á zwlaſzczá gdy iuſz do krwie rożlánia
23:
prziydźie.
24:
POLAK. Nie dármo prżodkowie náſzy niechćieli tego dáć
25:
Krolowi w ręce/ czuli coś w tym złego. Aleć ieſt y v nas doſyć
26:
tych rżeczy/ o ktore Stároſtá gdyby nie był kto inſtyguiąc/ czy=
27:
nić powinien. WLOCH. A Stároſty kto doyrzy iżby powin=
28:
nośći ſwey czynił doſyć. POLAK. Wołno go káżdemu o to
29:
pozwáć. WLOCH. A kiedy nie będźie nikt chćiał? Bo co w=
30:
ſzyſtkim poruczono/ o to poſpolićie wſzyſcy ábo nic/ ábo máło
31:
bárżo dbáią. Więc vbogi Szláchćic/ iáko on śmie Stároſtę
32:
gdy w czym powinnośći ſwey nie czyni doſyc/ pozwáć/ ábo by
33:
mu tego záś Stároſta nie oddał inſzą ſtroną? A co powiedáſz/
34:
nie dármo práwi náſzy prżodkowie niechćieli tego zwierżyć
35:
Krolowi/ żeby on ábo iego vrżąd pożywał zbrodnie. Ia záśię
C 3ináczey


strona: 22

22Rozmowá Polaká z Wlochem
1:
ináczey wiem. Było zá dawnieyſzych czáſow Krolowi to wol=
2:
no/ á z Krolem śiedźiełi Senatorowie/ bez ktorych Krol nic
3:
począć nie mogł/ á zá tym nie miał Krol żadney drogi do znie=
4:
wolenia poddánych ſwoich/ ále nie bárzo dawno: wymogli to
5:
ná Krolu ći ktorym tego było potrżebá/ iżby Krol do zbro=
6:
dniow nic nie miał/ áż gdy prże deń ſtroná pozowie. Iako y to
7:
nie dawno náſtáło/ iż wſzyſtkie cauſi ná Seym wyćiągniono/ á
8:
gdy Trybunał ná ſtał/ tedy ſame tylko ná Seym Criminales.
Zle iż
crimina-
les cauſas
nie vſtá=
wicznie
ſądzą.

9:
W czym wſzyſtkim ludźie vkrżywdzeni ſkárżą ſię ze lzámi ná tę
10:
leniwą ſpráwiedliwość/ y prżeklináią tych/ ktorży ſą tego prży=
11:
czyną. Iákoż bárżo to źle ſię sſtáło/ iż ſądy zwłaſzczá Crimina-
12:
les nie ſą vſtáwiczne/ ále ná Seym co dwie lećie ieſt poſtáno=
13:
wiony/ á tęn żeby nie trwał iedno ſześć niedźiel/ zá ktorą ſześć
14:
niedźiel nie ieſt to można rżecz choćiayby Krol Iego Mość
15:
nic inego nie czynił/ nie iadł/ nie pił/ nie ſpał/ iedno ſądźił/ że=
16:
by wſzyſtkie cauſi odſądźić mogł; ták iż onemu co náiechał/ co
17:
zábił/ co zgwałćił/ (gdyż tego zá dwie lećie śiłá ſię názbiera)
18:
y do drugiego/ y do trżećiego/ y do dźieśiątego Seymu nie
19:
prżiydźie do tego/ żeby ſądownie odpowiedał. Coż rozumieſz/
20:
tęn co vkrżywdzony ieſt/ chwaliſz on ſobie táką Wolność/ czy
21:
nie chwáli? Y zaſz nie muśi nieborak drugi dla niedoſtátku/
22:
ktoremu/ ábo Corkę gwałcono/ ábo Zonę wźięto/ ábo náie=
23:
chawſzy ná dom/ Oycá/ ábo bratá zábito/ porżućić wſzyſtkiego
24:
ábo ſię ledá iáko ziednáć?
25:
POLAK. Siłás záraz nágmátwał rżeczy/ nie wiem ná coć
26:
pierwey odpowiedźieć.
27:
WLOCH. Wſzyſtko ſię tu od electiey począwſzy/ o Wol=
28:
nośći wáſzey mowi/ á o práwie/ y oczym inem może ieſcze (bę=
29:
dźielić ſię zdáło) bydź rozmowa: á wrácáiąc ſię do Polſkiey
30:
Wolnośći/ ty ią wychwalaſz/ á ia nie tylko iey nie prżyznawam/
31:
ále powiádam że tu ieſt wielka niewola. Y dokłádam iżby mi
32:
znośnieyſzy był ieden Tyran/ niż wſzyſcy.
33:
POLAK. Iám o electiey tylko (prżypomináiąc Wolność
34:
náſzę) z tobą mowić chćiał/ á ty daley rośćiągaſz mowę.
WLOCH.


strona: 23

o Wolnośćiách Polſkich.23
1:
WLOCH. Gdyby ſię o wſzyſtkim co w Polſcze ludźie gá=
2:
nią doſtátecznie mowić miáło/ wźięłoby to wiele czaſu y trże
3:
báby nam Sędźiego/ ktoryby vznawał/ kto z nas bliżey do
4:
chodźi rżecży: ále ná krotce/ tylko ſię to mowiło/ y mowić
5:
ieſcze może/ (ieślić nie prżykro) co iá w Polcze ták z ſtrony
6:
Wolnośći/ iáko y z ſtrony práwá (do ktorego y obyczáie należą)
7:
widżę ſzkodliwego. Tyś ſam tę mowę zaczął/ leć iá każeſzli rad
8:
prżeſtánę.
9:
POLAK. Więc mowmy/ choćia z tey náſzey mowy nie vro=
10:
śćie to żeby ſię co w Polſcze odmienić miáło.
11:
WLOCH. Bá odmieniáć ſię częſto/ y powiedáią ludźie/ że
12:
ſię to prżyczynia Wolnośći/ ále ſię mnie widźi że ſię prżybliża
13:
do zguby: káżda odmiáná w Rzeczypoſpolitey bárżo zła ieſt/
14:
a Plato powiedźiał iż zá odmiáną/ Mużyki/ zá odmiáną pieśni
15:
(co ſię zda fráſzka) y Rzeczpoſpolita odmienić ſię muśi. Doz=́
16:
wolił iednák odmiány/ ale tylko ze złego w dobre.
17:
POLAK. Y v nas ſię ták dźieie/ iż złe rżeczy w dobre odmie=
18:
niamy y dla tego prżyczyniamy Conſtitucey ábo ich popráwia=
19:
my/ v Seymy te dla tego co dwie lećie ſą poſtánowione/ iżby
20:
Senatorowie, Poſłowie/ więc ći/ ktorży ſię práwunią wielkimi
21:
koſzty/ ktorę ná Seymie pierwey co rok czynili/ nie ginęły. A
22:
prżećię zle nie vćiece/ kto ma bydź ſkaran/ ſkaran będźie. A ná=
23:
oſtátek lepiey iż dźieśięć winnych vydą kaźni zá ſwe wyſtępki/
24:
niśliby iedęn nie winny miał bydź ſkarány. Co prżyśćby mu=
25:
śiáło nie raz/ gdyby vrżąd o zbrodnie poźywáć miał.
Grunt
Polſkiey
Wolno=
śći.
Prżeto
26:
żadną miárą my Polacy pozwow od Krolá/ y od iego vrżędni=
27:
kow mieć niechcemy/ á bánia w więźienie práwem nieprżeko=
28:
nánego; vchoway nas Pánie Boże/ y to ieſt grunt náſzey Wol=
29:
nośći/ że nas krol nie poźywa/ áni do więźienia wźiąć może/
30:
áż prżekonáne práwem. WLOCH. Iáko ieſt to dobry Státut.
31:
(co ſię też pierwey mowiło.) iz Krol Szláchćicá poimáć nie
32:
może áż prżekonánepo práwem/ y ná tym iákoby wſzyſtka wá=
33:
ſzá Wolność záwiſłá/ ták záśię ſą tákię wyſtępki drugie/ iż tęn
34:
Státut mogłby śiłá Polſcze vczynić złego. Prżeto iakom pier=
35:
wej powiedźiał/ y bárżo dobry/ y bárżo zły/ to ieſt Státut.
Bo


strona: 24

4Rozmowá Polaká z Włochem
1:
Bo áza máło czyni złego wſzyſtkiey Koronie tęn/ (iż nie wy=
2:
mięnię inſzych ſzkodliwſzych rżeczy) kto w kąćie śiedząc falſzy=
3:
wą z miedzi/ z contryfału/ y z czego inſzego kuię Menicę/ Ta=
4:
lery/ Czerwone złote? Y więc z tymi czekáć/ áż będźie táki prże=
5:
konány práwem? á gdźieſz go tych czáſow pozwáć? kto będźie
6:
chćiał bydź delatorem? Bá ogień ći to ieſt/ y ledwie nie coś gor=
7:
ſzego/ niż ogień: ábowiem tu/ nie dwá/ nie ſześć groſzy falſzy=
8:
wych w grżywnie iedney ſię naydźie (iáko ieſt o tym w Státu=
9:
ćie/ á ſąd Krolowi należal) ále będźie fałſzu w workách/ w
10:
Skrżyniach wſzyſtkiey Korony. Prżypátrżże ſie proſze ćię/ ieśli
11:
to dobrże/ tákiego nie imáć: ábo owego/ ktory z nieprzyiáćie=
12:
lem Koronnem ma porozumienie/ y poſtánowinie/ iáko y kto=
13:
rem ſpoſobem ma o nieprżyiáćiel Koronę opánowáć? Więc
14:
tá Wolność nie poźywánia od vrżędu/ ktorą ty ták bárzo zdo=
15:
biſz/ vbogiey Szláchćic zdrowa bydź nie może/ á zwłaſzcza iż tu
16:
y głowę/ y rány pieniądzmi płácą. Możnem iáko táko tá
17:
Wolność że was Krol nie poźywa ſłużyć może/ (ácz tu y nay=
18:
możnieyſzy/ gdy ſię rozrodźi/ z źiemiány porowná: bo dźielac
19:
długo máiętność/ muśi potomek dálſzy prżyść do bárżo máłey
20:
cząſtki) ále vbogiemu Szláchćicowi bárżo to źle/ gdy zwierz=
21:
chny Pan nie broni go od moznieyſzego/ á bronić go ináczey nie
22:
może ieno ták/ iżb o iego czynił krżywde/ bądź tego chce on v=
23:
bogi Szláchćic/ bądź tego niechce:
Mordy
miedzy
bráćią.
Więc gdy ſię co sſtánie/
24:
miedzy krewnemi/ brat zábije brátá/ á Oćiec ieſcze żyw/ Oćiec
25:
vbogi opłákawſzy zábitego ſyná/ á niechcąc żeby mu y drugi
26:
zginął/ vprośi ſyná trżećiego/ żeby nie poźywał/ y ták oná gło
27:
wa zginie. Ale y bez Oyczowſkiey prosby rozumny brat/ będąc/
28:
iuſz po śmierći Oyczowſkiey w máietnośći z brátem mężoboy=
29:
cą/ á poſtradawſzy trżeciego brátá bacząc to/ iż gdyby poźy=
30:
wał/ á brátá by o część prżypráwił/ záraz by y dźiał bratá mę=
31:
żeboyce ſtráćił/ (bo ná Kroláby wźięto) y we wlokł by zmáżę
32:
ná ſwoy dom/ zániecha poźywania/ iáko ſzkodliwego ſobie/ á
33:
prżeſtánie ná iákieykolwiek nagrodźie/ zá czym y onemu zábi=
34:
temu wielká krżywdá/ y prżykład zły ludźiom ſię dáie/ y nád
35:
Kroleſtwem dla nieſpráwiedliwośći káźń Boża wiśi. Tákże
też


strona: 25

o Wolnośćiách Polſkich.25
1:
też ſynowiec zábije Stryjá/ y tymże ſpoſobem poiednáią ſię
2:
rżeczy/ á złość oná doma zoſtánie. Náiedźie kto wdowę iáką
3:
nie vbogą/ weźmie ią gwałtem; odda ſie z nią: oná niebogá radá nię
4:
radá z niem mieſzkáć muśi; á o práwie prożno myślić/
5:
prżyjáćiel/ będźieli chćiał poźywáć/ nie podźiekuie mu oná nę
6:
dznica w niewoli v mężá będąc/ owſzem prże Bogá prośić go
7:
będźie/ áby zániechał. To y w tem prżypátrż ſię dobrże Wol=
8:
nośći wáſzey Polſkiey. Nuſz co ſię w tych domách dźieie/ gdźie
9:
mężowie obſtarż máią żony/ á to żony powinne ſwe prży ſo=
10:
bie chowáią/ niechcę wſpominac. A náoſtátek bráćia v wás
11:
w tey ſweywoli/ poimuią śioſtry bliſkie/ śieſtrżeńica/ á ktoſz
12:
go oto ſkarże? Wżdy iáko ſłuſzę tu pierwey w Polſcze był nie
13:
zły porżądek; Byli ći ktorży dogłądali porżądku świeckiego/
14:
byli też ći/ ktorży doglądáli porżądku duchownego/ iżby káżdy
15:
żył iáko Chrżeśćiánin á nie wykracał prżećiwko Bogu. Te=
16:
raz wſzyſtkośćie to popſowáli ma drugi dwie/ drugi trży Zony:
17:
ſą y ći ktorży ſię grymárczą z żonámi/ y pacta miedzy ſobą czy=
18:
nią/ poki ieden drugiego żonę ma trżymáć v śiebie/ á nie zmyś=
19:
lam Bog wie/ prawdźiwa to rżecz ieſt Sędźia mi to powie
20:
dał/ prżed ktorem był pozew o to. O toſz kiedybyśćie byli nie
21:
zepſowáli iuriſdictiy duchownych/ toby wnet o to pozwął Bi=
22:
ſkup y czuiąc to zbrodniowie/ że ieſt tęn kto o to poźywa/ nie
23:
ważyłby ſię tákich złośći. Tákże też y w rżechách świeckich/ á
24:
zwłaſzczá około zábićia/ náiázdow/ rozboiow/ gwałtow/ gdyby
25:
czuli ludźie/ że ieſt tęn okrom ſtrony/ kto o to czynić będźie/
26:
mnieyby iśćie było złośći. Iáko świeckiego ták y duchowne=
27:
go mieczá bárżo/ á bárżo potrżebá: mnieyby było v was mor=
28:
dow/ mniey gwałtow/ mniey náiáżdow/ mniey fałſzow/ mniey
29:
potwarży/ mniey nie vććiwego mieſzkánia/ mniey krżywoprży=
30:
śięſtwá/ mniey bluźnierſtwá.
Málche=
rowa w
Kráko=
wie ſpa=
lona.
By teraz druga Málcherowa/
31:
co ią w Krákowie o Zydowſką wiárę ſpálono náſtáłá/ á ktoby
32:
ią nierżkąc ſkárác/ ále y pozwáć mogł? A co więtſza/ te há=
33:
niebne grzechy ilekroć nie odnoſzą kaźni/ tylekroć kłádą ciężar
34:
pomſty Bożey ná wſzyſtkę Koronę/ ták iż kiedyſz tedyſz/ zá to
35:
oná vćierpieć muśi. Ták długo Niemcy w Inflanćiech paſtwili
Dſie


strona: 26

Rozmowá Polaká z Wlochem
26
1:
ſię nád vbogą Szláchtą/ nád poddánemi/ ták długo płodźili
2:
nieſłycháne grżechy/
Inflanty
dla czego
Bog po=
:
kurał.
á Miſtrż Inflancki przez ſpáry ná to pá=
3:
trżąc nie karał/ áż pomſtá Boża prżyśpiáłá/ że y źiemiá In=
4:
flancka vćierpiawſzy śiłá/ z Niemieckiego regimentá wyſzła/
5:
y oni ſámi zginęli/
Falſzywe
dobro
prawdźi=
we zle ro=
dźi.
Ták záwżdy bywa/ iż fałſzywe dobro/ pra=
6:
wdźiwe zle vrodźi. Zle ſię v was dźieie możeſz mi wierżyć/ á
7:
to naygorſza/ iż was nie boli cudza/ ábo nie cudza/ ále wáſzey
8:
bráćiey vbogiey/ krżywdá. Nie wſpominam tych/ ktore nie
9:
mal co rok do Turek w niewolą biorą/ ále tych co ſię im domá
10:
krżywda dźieie/ vżalić ſię niechcećie. Nie dawnych czáſow byli
11:
trżey bráćia rodzeni/ nie powiem w ktorey źiemi/ ále to doſyć
12:
że w Polſcze. Ieden z tych chćąc onę wſzyſtkę máiętność
13:
mieć/ brátu wyrżądzał rozmáite złośći/ żeby mu omierżił iego
14:
część/ iżby mu ią prżedáł. Brát on drugi/ prżedáć mu iey
15:
niechćiał/ á trżeći brát mieſzkał dáleko od oney ſwey bráćiey/
16:
náymuiąc imion inych. Owá on brát co ſię náſádźił ná brá=
17:
cką máiętność/ ták długo broil/ áż onego brátá zábił. Trżeći
18:
on brát co dáleko mieſzkał/ dowiedźiawſzy ſię iż brát zábił/ prży=
19:
iechał do domu/ y chćiał o to práwem czynić. Brát on mę=
20:
żoboycá/ prośbą pierwey/ á potym y groźbą vźywał brátá/
21:
żeby ſię z niem poiednał/ o brácką głowę. A gdy on brát żad=
22:
nem ſpoſobem/ iednáć ſię niechćiał/ zábił záś y tego. Teraz
23:
śiedźi ſam ieden we wśi/ iákoby nigdy nic nie zbroił/ á żaden
24:
bliſki pozwáć go oto nie śmie. A więc ſię godźi chwałić táką
25:
Wolność? A więc tego Bog káráć nie będźie? ktora Rzecz=
26:
poſpolita/ ktory Krol/ ktory prżełożony nie karże złośći/ tęn
27:
nie ćicho/ ále głośno roſkázuie/ iżby źli ludźie dobre trapili/ y
28:
wygubili.
29:
POLAK. Y do tego ieſt druga/ gdy ſię mord miedźy krew=
30:
nemi sſtánie/ bo gdy nie máſz ktoby inſtygował/ tedy vrżąd
31:
ſam inſtigowáć ieſt powinen. A co ſię poimowánia we krwi
32:
tyczę/ do czego vrżąd duchowny náleży/ y teraz w tákich rże=
33:
czách/ iáko y o dźieciách ſą legitimi, odſyła źiemſki vrżąd do prá=
34:
wá duchownego. Ale żeby Xiądź miał mię czći odſądźić/ ábo
35:
mię odſyláć ad brachium regale, Boże vchoway tego/ toć by
nam


strona: 27

o Wolnośćiách Polſkich.27
1:
nam tylko podſłucháczow/ co ie w Iſzpániey inquiſitionis fami=
2:
liares zową/ á tego żeby nas zaraz w więźienie bráno/ dwu mo=
3:
wię tych rżeczy tylko nie doſtawało/ ále we wſzyſtkim inem by=
4:
łoby po Iſzpáńſku/ czego nas vchowa Pan Bog/ bo tám y
5:
winne/ y niewinne palą. Y tám dopiero ćiężar pomſty Bo=
6:
żey nád támtem Kroleſtwem wiśi. A co Malcherową w=
7:
ſpomináſz: y teraz/ by ſię kto táki náłaſł/ bylby karan/ iáko o=
8:
ná/ nálázłoby ſie forum.
Dla cze=
go Niem=
cy z Prus
wypádli.
Tákże y Niemcy w Inflanćiech zá
9:
ſwe złośći ſłuſznie ćierpią/ tożći też byli záſłużyli Niemcy w
10:
Pruśiech/ y dla tego z Prus wypádli. Nie chwali nikt okru=
11:
ćieńſtwá/ chyba kto ſam okrutny ieſt. Y dla tego v nas ták ieſt/
12:
łáſkáwe práwo/ iżby okrućieńſtwo nie było w Polſcze. Y o
13:
tamtego/ co to dwu bráćiey zábił/ á nie inſtyguie nań nikt/
14:
Stároſtá niepraw że nie poźywa. Tákże też/ iż náſze w nie=
15:
wolą do Turek biorą/ nie iedność ſię to v nas dźieie/ ále y we
16:
Włoſzech/ y gdźie indźiey gdźie miáſtá ſą bliſko Morżá/ bywa
17:
to częſto/ á coż temu rżecz; ...
18:
gdyż z żadney ſtrony zábieżeć ſię temu nie może/ żeby
19:
czáſem náſzych nie vrwáli.
Zamoyſki
Hetman
Koronny.
A to wżdy mamy ná to kwártę/ że=
20:
by ná gránicy byl żołnierż/ y zá łáſką Bożą/ áczułośćią Het=
21:
máná dźielnego Koronnego/ IANA ZAMOYSKIEGO, dawno
22:
iuſz v nas/ Tátárowie nie ſzkodźili: Niewiemy też o tákich
23:
prżelożonych/ ktorżyby ná grżechy/ ná złośći/ nápomykáli zbro=
24:
dnie/ á to karżą/ gdy do nich co prżiydźie/ y wielkim nieprże=
25:
puſczáią. Nie máſz v nas nic z łáſki Bożey/ czegoby nie chwa=
26:
lić/ y Wolność dobra/ á nigdźiey lepſza; y práwo ták dobre/ iá=
27:
kiego nie ma żadne Kroleſtwo.
28:
WLOCH. Powiedźiałem ći pierwey/ iż po wielkiey częśći/
29:
prżelożonem w Polſcze odięta ieſt władza/ á ieſcze ták rżekę/ że y
30:
Krolowi ſámemu. Ale zawżdy to ták bywa/ iż w tym Páńſtwie/
31:
w ktorem ieſt ieden/ bądź Xiążę/ bądź Krol prżełożonem/ nie
32:
tęn koniec prżed ſobą on ma/ ktory poddáni máią/ lecz práwie
33:
poddánych końcowi prżećiwny; bo Krol wſzyſtko ſwe ſtáránie
34:
tu obráca/ żęby mu wſzyſcy poſłuſzni byli/ á poddáni co náybá=
35:
rźiey o tym myślą/ żęby ábo máło/ nie poſłuſzeńſtwa nie
36:
czynili.
D 2Z tych


strona: 28

28Rozmowá Polaká z Wlochem
1:
Z tych tedy rożnych końcow/ y rożne obyczáię roſtą/ zá ktoremi
2:
náſtáią tákie práwá/ ktore władzą Krolewſką z gruntu wy=
3:
wracáią/ á rowność/ ktora nieiakiem ſpoſobem ieſt dobra/ á
4:
nie iákiem zła/ ſtáwiáią ná nogi. O czym niechcę mowić
5:
głębiey/ by ſię nie zdáło/ że to w Polſcze gánię/ co ludźie chwa=
6:
lą. Wráczáiąc ſię tedy do twey mowy/ co powiedaſz/ że Stá=
7:
roſtá/ gdy nie maſz ktoby inſtigował/ on inſtigowáć powinien.
8:
Naprżod ták mowię/ iż y Stárośćie idźie o iego piwnik/ bo
9:
tu v was y Stároſty zábiiáią/ á położony ieſt Stároſta/ y Se=
10:
nátor zárowno z drugimi. Więc prżywiedźieli zbrodniá do
11:
źimney wody Stároſtá/ iuſz ſię ſtrżedz/ iuſz czuyno ſpáć muśi.
12:
Potem to záśię powiedam co y pierwey/ że Stárośćie wolno
13:
o to czynić: á ieśli mi powieſz/ że Stároſtę wolno pozwáć káż=
14:
demu/ tedy ia onoſz powiem co dawno; á gdy nikt pozwáć nie
15:
będźie chćiał? Trżebáby náprżod Senatory/ potym Stáro=
16:
ſty/ Sędźie wyiąć z tey rownośći/ y obwárowáć ich żywoty/
17:
bo iáko ſłyſzę/ ták pierwey było. Ale toby nápewnieyſza chu=
18:
dym obroná byłá/ gdyby vrżąd ſam czynił o ich krżywdę/ á
19:
zwłaſczá w rżeczách pokoy poſpolity burżączych: y było to pier=
20:
wey práwem obwárowano ná pierwſzem Seymie Krolá Sig=
21:
muntá Auguſtá zá prośbą Pánow Poſłow/
Stároſto=
wie byli
powinni
dáwáć ná
ſpiſku gło
wniki do
Inſtiga=
torá.
iż Stároſtowie
22:
winni byli dáwáć ná piśmie/ mężoboyce ſwego Stároſtwá/
23:
á Inſtigator był powinien pozwáć káżdego ná Seym o wie=
24:
żę. Ale potem iáko to było z prżodku poſzło/ y kto tego miał
25:
korżyść/ y iáko to potym vſtáło/ wſzák to nie tayno. A co po=
26:
wiedaſz/ iż odſyła vrżąd źiemſki rżeczy duchowne/ do duchow=
27:
nego práwá: bá odſyłáć/ gdy kogo nágánią/ że nie ieſt legiti-
28:
mus ábo legitima; ále kto wę krwi ſwego kogo poimie/ o to
29:
pozwu nie widźialem. Duchowne bywáły o to pozwy/ y było
30:
w tęn czás w Polſcze dobrże/ kiedy o to Xiądz poźywał.
Málche=
rowey
trudno
forum
náleść.
Tákże
31:
y o Málcherowey wierże/ nie naydźiewá teraz forum, byśwá
32:
nie z ſwiecką/ ále z pochodnią po Polſcze go ſzukáłá. A co po=
33:
wiedaſz/ iżby to iuſz po Iſzpáńſku było/ by was Xięża ſądźić
34:
mieli: nie teſknili ſobie z tym oni dawni/ prżodkowie waſzy/
35:
owſzem mocnie to ſobie vtwierdźili byli á leśćie wyto wſzyſtko
połamáli.


strona: 29

o Wolnośćiách Polſkich.29
1:
połamáli. Dżiwná rżecz/ ſtroiow cudzych/ Wloſkich/ Iſzpáń=
2:
ſkich/ Tureckich ludźi vżywáćie/ á co dobrego w tych źiemiách
3:
ieſt/ násládowáć tego niechcećie. Turcy iáko Máchomet ka=
4:
zał wodę piią/ á co inego pić/ nie tylko grżech/ ále y kárżą o to
5:
z ktorego wodopićia/ śiłá dobrego Turkom vroſło. Ci ktorży
6:
v was po Turecku chodzą/ wino niz wodi wolą. V nas we
7:
Włoſzech ieſt wielka ſpráwiedliwość/ z ktorą nie tylko nas nie
8:
teſkno/ álebyſmy nigdy ná waſze Wolnośći/ y ná wáſze práwá
9:
niefrymárczyli/ á wżdy tym ktorży po Włoſku chodzą/ rżąd
10:
ſię náſz y práwo nie podoba. A dopiero od rżądu Iſzpáńſkie=
11:
go/ wielkiem ſię żegnáćie krżyżem.
Práwo
łáſkáwe
ná dawne
dobre
ludźie
ieſt po=
ſtáno=
wione.
Chwalićie ſwoie łáſkawe
12:
práwo/ á do tego nie baczyćie/ że to łáſkáwe práwo/ ná one
13:
dawne dobre ludźie ieſt poſtánowione. Ale ná te dźiwne tera=
14:
źnieyſze nieſłycháne złośći/ iuſz inákſzego potrżebá práwá. Iá=
15:
ko choroby pierwey ná ſtały niżli lekárſtwá/ ták też wyſtępki
16:
pierwey náſtáły niżli práwá. Więc práwá łáſkáwe máćie/ á
17:
ludźie pod tem prawem żyiąc/ okrućieńſtwá nád ſwą bráćią
18:
nieſlychánego vżywáią. Czy to dla tego maćie łáſkáwe prá=
19:
wo/ iżbyśćie wy ſami okrutnikámi byli? Zleć wſzędy okrućień=
20:
ſtwo/ ále ná okrutne ludźi/ okrutnego potrżebá práwá. A iáko
21:
ná nowe choroby nowych lekarſtw/ ták ná nowe zbrodnie/ no=
22:
wych potrżebá káźni. Co też powiedaſz/ iż nie iedno z Polſki/
23:
ále y z inſzych źiem w niewolą Chrżeśćiány biorą: bá wżdy nie
24:
po ták wielu záraz/ á k temu iedno te biorą co zaſtáną nád mo=
25:
rżem/ ále tu pokilkákroć ſto tyśięcy záraz biorą. A co powie=
26:
daſz/ iż ſię temu zábieżeć nie może/ żeby ludźi nie bráli. Bá prże
27:
miłego Bogá/ ieśli wy nie maćie sſto rozumu/ iáko temu zá=
28:
bieżeć/ więc poślićie do cudzey źiemie/ rádźić ſię około tego.
29:
Wſzák gdy kto zwas choruie iáką ćięſzką chorobą/ wnet iedźie
30:
do ćieplić/ iedźie do Wloch dla vleczenia: á tu gdy chorobá ieſt
31:
nie ná iednego człowieká/ ále ná wſzyſtkę Koronę/ y zaſz to nie
32:
ſproſna rżecz ieſt/ nie ſzukáć ná to lekárſtwá?
Rzymiá=
nie do Gre
cyej ſłáli
dla przy-
nieśienia
práwá.
Rżymiánie pod
33:
ktorych mocą był niemál świát wſzytek/ nie ſromali ſię tego/
34:
poſłáć z poſrżodká śiebie ludźi zaczne do Greciey żeby z tám=
35:
tąd do Rżymu prżynieśli práwá/ á wyczemu ſię wſtydźić máćie
D 3poſłáć


strona: 30

30Rozmowa Polaká z Włochem
1:
poſłáć do cudżych źiem ludźi doyrżáłe/ żeby wam z támtąd nie
2:
tylko rádę ná to prżynieśli/ iáko od Tátar obwárowáć gránice/
3:
ále y to żebyśćie beśpiecznie w domách ſwych żyli/ á zgráie
4:
wielkiey dla obrony żywotow wáſzych/ iżby wam nie było cho=
5:
wáć potrżebá? Y Wenecya nie z tym ći rozumem/ nie z tym
6:
práwem ktore ma teraz/ áni z tą Wolnośćią záśiadłá/ ále zá
7:
czáſem od mędrſzych niż ſámi doſtáli rozumu. Bo co owo młodź
8:
ślećie do Włoch dla tańcow/ dla lutnie/ nie prżynioſzą owi z
9:
ſobą tego/ co by Koronie było zdrowo ále to prżynioſzą czego
10:
nie vmiec zdrowiey było.
Zołnierż
zá kwártę
ſłáby.
A wrácáiąc ſię do obrony od Tátár/
11:
czym inem zábieżećby ſię muśiało złemu/ nie tą zá kwarćiáne
12:
pieniądze/ ſtrażą vgrániczną/ á dobrże mowie ſtrażą/ bo tru=
13:
dno tę garść ludźi woyſkiem názwáć/ ábo nią pogány chćieć
14:
hámowáć.
Wynála=
zek Krolá
Sztepha=
ná.
Náláſł był on godny wieczney pámięći Krol Szte=
15:
phan ſpoſob/ iáko ſię temu zábieżeć miáło/ ále nie ſzły w po=
16:
ſłuch ſłowá iego. Co też powiedaſz/ iż zwierzchność wáſzá nie
17:
nápomyka ná złoczyńſtwá nikogo/ doſyć to nápomykánia/ kie=
18:
dy nie karże: iednego ábo dwu ná Seymie ſkarże/ á nie zliczo=
19:
na ieſt liczbá tych/ ktorzy y pozwu o ſwe zbrodnie w domu nie
20:
mieli. Sam tęn pomagá złoczyńſtwá vrżąd/ ktory ieſt w ka=
21:
rániu tępy. Ale y zwierżchność v was nie bárżo winna/ gdyż
22:
iey zábroniono tego/ żeby nie poźywáłá o złoczyńſtwá. Sey=
23:
my też ieden od drugiego we dwie lećie/ á k temu krotkie/ wiel=
24:
ką ſą tego prżyczyną. Y iáko ia baczę/ ſtąd to idzie/ iż nie vfá=
25:
ćie zwierzchnośći wáſzey/ y boićie ſię tu/ gdźie ſię bac nie trże=
26:
bá. Czemu ſię prżodkowie wáſzy tey zwierżchnośći nie bali?
27:
Podobno dla tego iż Krol nigdy ſam nie mieſzkał/ mieſzkáli
28:
prży niem Senatorowie/ mimo ktorych zgodne zdánie Krol
29:
nic nie czynił/ á zátym zniewolenie poddánych bydź nie mogło:
30:
á żyli ná on czás ludźie w Wolnośći prawdźiwey/
Przedtym
były vſtá=
wiczne
ſądy.
bo Krol v=
31:
ſtáwicznie ſądźił/ zá czym bał ſię ieden drugiemu czynić krży=
32:
wdy. Nie dawnych czáſow ſłyſzałem iednego zacznego vrżę
33:
dniká źiemſkiego/ gdy ſię ſkárżył ná Seymie temi ſłowy: Iu=
34:
żem práwi ná swiećie nie dopiero/ y máło tych Seymow było/
ná


strona: 31

o Wolnośćiách Polſkich.31
1:
ná ktorych bym ia nie był/ ále náżadnem Seymie nie pomnię
2:
ták wiele Crimnałow, ták wiele ráptow/ iáko ná tem Seymie.
3:
Odpowiedźiał mu mądrże ná to tęn co podle niego śiedźiał/
4:
bá co dáley práwi/ to tego więcey będźie/ zá tą Conſtitutią o nie
5:
ſądzeniu Crimanałow áż ná Syemie/ ktory áż we dwie lećie by
6:
wa/ y to krotki. Iákoż mym zdániem mądrże odpowiedźiał/
7:
bo niebeśpieczeńſtwá te/ ktore ſą od nas opodal/ máło ſię ich
8:
boimy ábo nic/ ále gdy ſą bliſko/ to iuſz drżymy/ trżepiecemy
9:
od ſtráchu: śmierć ża nas nie minie/ wie to káżdy/ á wżdy iá
10:
koby nic ſię iey nie boiemy/ á gdy komu powiedzą że iutro ma
11:
vmrżeć/ omdleie drugi od ſtráchu/ odiydźie chęć do iedzenia/
12:
ſęn nie prżiydźie ná oczy.
Crimina=
ły trżebá
vſtáwi=
cznie ſą=
dźić.
Otoſz gdyby tu vſtáwicznie ſądzono
13:
Criminały, iáko ie ſądzą vſtáwicznie po wſzyſtkiem świećie/ má=
14:
łuczko by tu było zbrodni/ bo nátury waſze Polſkie dobre ſą/
15:
cnotliwe/ kárne/ łáſkáwe/ dobrotliwe. Coż mniemaſz/ zeby
16:
też nie wolno w innych Páńſtwach/ ludźiom to ſobie poſtano=
17:
wić/ żeby ich nie ſądzono o wielkie zbrodnie/ áż we dwie lećiey?
18:
Bá nie iednoć w Polſcze ieſt Wolność/ ieſt ći tey y gdźie indźie
19:
Wolność mowię/ nie ſwawálá Ale żaden národ ná taką
20:
leniwą ſpráwiedliwość nieprżyzwoli. Wam tylko Polakom/
21:
táka ſię podobá ſpráwiedliwość/ y to wy żowiećie Wolnośćią.
22:
To w vśćiech v każdego z was Wolność/ Wolność.
Wolność
zbytnią
do nápo=
iu prży=
rowna=
wa
A táká
23:
Wolność ieſt iákoby napoy iáki/ ktorego wſzyſcy náder bárzo
24:
prágniećie. Więc żęśćie doſtáli do tego trunku hoynych czáś=
25:
nikow dobrotliwych/ podczaſzow/ popiliśćie ſię tą Wolno=
26:
śćią/ y iuſz brykáć poczynáćię/ ná te ktorży was popoili. Y kto
27:
wam wſzyſtkiego nie dozwala/ co iedno chcećie/ maćie go
28:
zá złego człowieká/ zá nieprżyiáćielá Rzeczypoſpolitey/ á
29:
kto zá ſię prżełozonem ieſt poſłuſzny/ má we czći Senátory/
30:
z tego ſię śmieiećie/ y maćie go zá dobrowolnego niewolni=
31:
ká. Owá prżełożone ktorży ſię z mnieyſzemi ſpoſpolitowáli/
32:
á mnieyſze też ktorży Senatory żárowno z ſobą kłádą chwali=
33:
ćie/ y miłuiećie: ktore lekkie poważenie zwierżchnośći/ nie
34:
tu ieſcze sſtánie ále poydźie dáley/ poydźie do domow wáſzych/
ſyn


strona: 32

32Rozmowá Polaká z Włochem
Swawo=
la do cze=
go pro-
wádźi.
1:
ſyn będźie chćiał bydź rowny Oycu/ żoná mężowi/ chłop Pá=
2:
nu ſwemu/ vczeń Miſtrżowi/ młody ſtáremu/ á zátem zginie
3:
vććiwość/ zginie powagá/ ktorą tu ieden drugiemu był powi=
4:
nien. A náoſtátek y piſáne/ y nie piſáne práwá/ wſzyſtko to
5:
poydźie z dymem. Aleć wáſze práwá nie widzę dla czego by ich/
6:
gdy ná nie śmierć prżiydźie żáłowáć trżebá/ bo ſą pieſczone bá=
7:
rżo/ á oſtrych praw/ ábo tych ktoreby zábiegáły temu/ żeby
8:
złoczyńſtwa nie były/ wy żadną miárą niechcećie: ále wy tá=
9:
kie práwá mieć chcećie/ ktoreby namniey nie vrazáły: proſto
10:
ták/ iáko gdyby kto ránnem będąc/ niechćiáł ſię dáć inemu bár=
11:
wierżowi leczyć/ iedno temu/ z ktoregoby opátrowánia nie tyl=
12:
ko boleść nie byłá/ ále żeby y roſkoſz roſłá/ co bydź nie może.
Doſyć o
Wolno=
śći.

13:
POLAK. Iuſz o tey Wolnośći doſyć á boday nie názbyt/ á
14:
to my Polacy ná niey prżeſtáiemy/ á wam Włochom gdy ſię
15:
náſzá nie podoba Wolność/ zoſtańćieſz prży ſwoiey. Ale w
16:
práwie náſzem/ niewiem co widźiſz tákiego/ prżeczby ſię ábo
17:
tobie/ ábo komu ná świećie podobáć nie miáło. Cży lepſze
18:
wáſze Ceſarſkie práwo z ktorego ſię y wáśiſz Doktorowie wy=
19:
pleść nie mogą? Bá proſzę ćię powiedz mi/ w czym winuieſz
20:
náſze práwo?
21:
WLOCH. W wielki á dźiwny lábirynt chceſz mię w wieść/
22:
żebych o wáſzym Státućie y Conſtituciach mowił/ á ia zwłaſczá
23:
cudzoźiemiec/ Aczći po prawdźie/ nie com go swiádom/ ſłu=
24:
żąc iáko wieſz z lat mych młodych wielkim Pánom/ y v ſądu
25:
częſto bywáiąc. Iednák bárżobym nie rad o tym mowił/ bo
26:
tákowa mowá/ wielką nienawiść nieśie: á nie iedno Polacy/
27:
ále káżdy národ prawdy nię rad ſłucha/ gorzka to ieſt rżecz pra=
28:
wdá/ á iam nie Mercurius, żebych ią oſłodźić vmiał.
29:
POLAK. Nie wiem iżbyś co prżećiwko práwu náſzemu
30:
mogł mowie ſłuſznego/ zewſząd ono chwálebne ieſt/ y nie máſz
31:
w nim lábiryntu.
32:
WLOCH. Sámi to prżyznáwaćie bo od dawnych lat/ ná
33:
káżdym Seymie o Corecturze práwá ſwego mowićie/ y Depu=
34:
tati ná to wyſadzaćie/ ále niewiećie iáko do tego pżryść/ y ći
35:
Deputaći wam nic o tym nieſpráwią/ byśćie ich nabárźiey wy=
ſadzáli


strona: 33

o Wolnośćiách Polſkich.33
1:
ſadzáli poki kilkom oſob-dobrem y mądrem tego niezlećićie/ ták
2:
iáko ſą ſpiſane práwá Ceſárſkie zá Iuſtynianá Ceſárżá/ prżez
3:
trżech mężow do tego wyſádzonych
4:
POLAK. Wierż mi że práwá naſze ſą dobre/ y nie możeſz
5:
ich ſzkálowáć/ ále byś też y ſzkálowáć ie w czym chćiał (czego
6:
vczynić nie możeſz) tedy ſię to mowi/ miedzy namá dwiema/
7:
ia tego co ſię do tąd mowiło/ áni tego/ co ſię ieſzcze mowić bę=
8:
dźie/ z tego mieyſcá nie wynioſzę. Prżeto mow beśpiecznie ia
9:
ſlucháć będę.
10:
WLOCH. Czáſu mowy o tym/ iuſz nam teraz nie ſtánie/ á
11:
to ſię y Senatorowie y Szláchtá z obu koł ruſzyłá; do iutrá
12:
to odłożmy. POLAK. Prżyzwalam.
13:
Włoch: To ieſt,
14:
ROZMOVVA DNIA
15:
WTOREGO WLOCHA
16:
Z POLAKIEM.
17:
WLOCH. Rżekło ſię było wczorá zeyść ſię o oſmey ná
18:
pułzegárżu/ á widżę iż ieſt bliſko dźieſiątey/ á ieſzcze nic ſię
19:
nie poczęlo. Miły Boże/ iáko to v was nic ſię ſtátecznie nie
20:
dźieie.
21:
POLAK. Day pokoy/ á máłych rżeczy nie bierż przed śię.
22:
Mow o práwie iákoś mi obiecał wczorá.
O prá=
wie Pol=
ſkiem.
WLOCH. Náprżod to powiedam/ iż nowe to ſą rżeczy
23:
w Polſcze piſáne práwo. Bo dopiero ſię od Kaźimierżá Wiel=
24:
kiego/ ábo troſkę prżedtym/ y to tylko w prżywileiách opiſáne
25:
poczęło/ y bárżo go zá one czáſy ſpłodzono máło. Potem zá
26:
Iágiełá/ zá Káźmierżá ſyná iego/ y záś zá ſynow Káźimie=
27:
rżowych Olbráchtá/ y Alexándrá prżybyło go trochę więcey.
EAż zá


strona: 34

34Rozmowá Polaká z Wlochem
1:
Aż zá Zygmontow Oycá y ſyná gdy ludźiom nowe záſmákowá=
2:
ło práwo/ á ſtare mierznąc poczęło/ chęć też do nábywánia má=
3:
iętnośći prżyſtapiła/ dopiero ſię rozſzeryl Státut/ Conſtitu-
4:
tie piáſtowáć poczęło. Ale iákom ia ſłyſzał od ludźi ſtárych/ dá=
5:
leko więtſza była ſpráwiedliwosć w Polſcze/ poki nie było piſa=
6:
nego práwá/ á zgodá/ miłosć miedzy ludźmi gorętſza/ niżli ią
7:
widźimy teraz/ gdy práwo piſane náſtáło.
Ludźie
do tych
trzech rze-
czy zmie-
rzáią.
Iákoż/ iż niektore
8:
rżeczy/ práwo w opłotki ſwe záwrżeć może/ á nie ktorych nie
9:
może/ zdawná miedzy ludźmi wątpięnie ieſt co lepiey/ ieśli
10:
pod práwem żyć/ czyli pod władzą człowieká cnotliwego y mą=
11:
drego/ (iákoż to poſpołu chodźi) ktoryby był miáſto práwá/ y
12:
może doſyć ſłow bydź ná obie ſtronie. Iednák podług zdánia
13:
więtſzey częśći ludźi mądrych/ y práwá potrżebá (gdyż to ieſt
14:
affectow prażne) y człowieká mądrego ktoryby wykłádał prá=
15:
wo/ ad æquitatem, to ieſt do ſłuſznośći ie ćiągnąć/ y widźiał do
16:
czego tęn zmierżał/ kto tákie ábo owákie ſtánowił práwo. Iż
17:
tedy w Polſcze/ iákom pierwey powiedźiał niż piſáne náſtáło
18:
práwo/ y ſpráwiedliwość/ y zgodá/ y miłość byłá więtſza/ tedy
19:
miałoli ſię co odmienić y wrzuſzyć z ſwego siadłá/ trżebá było
20:
czynić to z wielkiem rozmyſłem/ iżby to co ſię czyni ku dobremu
21:
końcowi/ ku złemu obrácáne bydź nie mogło.
Trzy kon
ce rzeczy.
Zgolá/ iż czło=
22:
wiecze rżeczy wſzyſtkie/ te trży końce/ ábo ieden z nich iáko zá
23:
cel prżed ſobą máią/ to ieſt potrżebę/ pożytek (w ktorem ſię y
24:
vććiwość záwiera/ gdyż pożyteczne to nie ieſt/ co nie ieſt vćći=
25:
we) y poćiechę dla tego práwodawcá/ ábo tęn kto ſię do piſa=
26:
nego náprżod rżućił práwá/ miał obaczyć y potrżeby/ pożytki/
27:
y poćiechy tey tu źiemie.
Potrzebá
Pożytek
Poćiechá
Więc y nie doſtátki iey miał mięc przed
28:
okiem/ ktore oto te ſą/ co ſię wyzſzey wſpomniáły/ iáko oſobne
29:
po rożnych mieyſcách/ y dálekie ieden od drugiego mieſzkánie/
30:
budowánie drewniáne miáſta nie wárowne/ zamki rżadkie y
31:
ſłábe: k temu iáko ſynowie dźieląc po śmierći Oycow ſwych
32:
máiętnośći ná drobne cześći/ prżychodźić do vboſtwá muſzą/ zaá
33:
ktorem dochodźić w krżywdźie ſwey ſpráwiedliwośći podług
34:
piſánego práwá nie mogą. Nie miáłoliby ſię tedy wſzyſtkie=
mu


strona: 35

o Wolnośćiách Polſkich.35
1:
mu temu dogodźić/ tedy lepiey było zoſtáć poſtáremu bez pi=
2:
ſánego práwá. Lecz gdy iuſz do tego prżyſzło/ że ieſt/ y w Druk
3:
weſzło/ á co dáley prżybywa go więcey/ y odmienia ſię dźiwne=
4:
mi ſpoſoby/ ktora odmiáná iáko Philozoph mowi: wątli w=
5:
ſzyſtko w obec práwo: niechcę o nim iá tego mowić co mowił
6:
on zacny/ y dźielny Dworzanin/ y Sekretarż Krolá Sigmun=
7:
tá ſtárego Zębocki/
Prafatia
Státutu
Laſkiego.
áni tego chcę prżypomináć/ co o tytule Stá=
8:
tutowem/ á zwłáſczá o owych ſłowách w niem (Non tamen
9:
in illud ipſum priuilegium, ſed motu proprio &c.) mawiał on
10:
mądry/ á nie śmiertelney ſławy godny Philip Padniowſki/
11:
Biſkup Krákowſki/ y pięcżętarż. Ale to prżećie powiedam iż
12:
práwo to wáſze/ nie ieſt ták gruntownie piſáne/ iáko práwá pi=
13:
ſáne bydź máią/ ále iáko co v prżeſzłych Krolow vproſzono/ y
14:
w prżywiley włożono/ ták záśię z prżywileiow ná papier/ y w
15:
Druk to weſzło.
Práwá w
Polſcze
nie máſz.
Skąd znáć iego nie doſkonáłość/ á ieſzcze ták
16:
rżekę że ák zda/ iákoby v was práwá nie było: ábowiem
17:
práwo dla tego ieſt poſtánowione/ żeby to co ieſt nie rowne/
18:
rowne było/ to ieſt vbogi bogátemu nie rowny/ nie możny mo=
19:
żnemu ſłáby mocnemu/ boiáźliwy śmiáłemu:
Práwo á
vrżąd
ma ludźie
vſpakáiáć
á nie pá=
cholcy.
iżby tedy mie=
20:
dzy temi było porownánie/ wynáleźli práwo ludźie/ y popiſáli
21:
ie/ ták iż vkrżywdzonemu nie potrżebá tego/ żeby ná przećiwni=
22:
ká ſwego woyſká zbierał/ prżyiáćioły zwodźił/ y niemi ſię krżep=
23:
czył ále práwo/ y vrżąd m iego vſpakáiáć. Gdźie tedy po=
24:
trżebá páchołkow/ potrżebá prżyiáćioł/ iáko v was ná rokách/
25:
ná granicách/ ná ziázdách/ tám iákoby nie było práwá. Iákoż
26:
by tu práwo y ſpráwiedliwość byłá/ á coby po owey prośbie
27:
do Krolá Iego Mośći Pánow Poſłow ná Seymie/ to zá tym/
28:
to zá owym żeby go ſądzono? Ale y ſkąd inąd latwie poznáć
29:
niedoſkonáłośći práwá wáſzego/ á zwłaſzczá rownáiąc ie z
30:
inych źiem/ y národow práwem/ ktore ma pewne á gruntowne
31:
pocżątki/ ſrżodki/ y końce: Więc ma y pewne rozdźiały/ ſtoſzu=
32:
iąc wſzyſtko do porżądku naywyzſzego Bogá/ ktory ácz bárżo
33:
rożne ná świećie ſtworżył rżeczy/ prżećię ták to opátrżył/ iż w
34:
tym iego domu/ ktory okrążyło niebo/ zgodá ieſt miedzy bárżo
35:
rżeczámi rożneḿi/ y ſobie prżećiwnemi.
E 2Do


strona: 36

36Rozmowá Polaká z Wlochem
Do zgody
práwo
zmierżáć
ma.
1:
Do tey zgody káżde ná świećie práwo/ zmierżáć ma/ zgodę ma
2:
mieć zá cel naypewnieyſzy. O ktorym práwie chcąc dáley iá=
3:
koś mi kazał mowić pocznę od wykłádu práwá/ y powiedam:
Wykład
práwa.

4:
Práwo ieſt rozumne poſtánowienie vgruntowáne ná prżyro=
5:
dzeniu/ ktore to poſtánowienie każe to czynić/ co bydź czyni=
6:
ono nie ma.
Drugi
wyklad
práwá.
Albo ábych ći powiedźiał látwiey: Práwo ieſt
7:
ktore piſmem ſtánowi co chce/ ábo roſkázuiąc/ ábo zákázuiąc.
8:
A Greczánin on wymowny Demoſtenes, ták ie wykłádał. Prá=
9:
wo práwi ieſt/ wynálazek/ y dar Boży: poſtánowienie ludźi
10:
mądrych: nápráwá obłędow: modłá podług ktorey ludźie w
11:
ſpołecznośći mieſzkáć y żyć máią. A tákiż ieſt wáſz Státut? á
12:
podobnaſz to rżecz ieſt/ iżby był dárem Bożem/ gdyż ſię w dru=
13:
gich rżeczach z Bogiem nie zgadza?
Głowy
ludzkie
prżedáyne.
głowá káżdego prżedáyna
14:
ieſt. A wiec to ieſt poſtánowienie ludźi mądrych/ napráwá
15:
oblędow/ modłá podług ktorey ludźie w ſpolecznośći mieſzkáć/
16:
y żyć máią.
17:
POLAK. A ia też ták powiedam/ iż mi tego nie vkażeſz w
18:
Státućie/ iżby gdźie czynić to kazano/ co ſię czynić nie ma/ ábo
19:
żeby tego zákázowano/ co bydź czyniono ma. A co ſię płacęnia
20:
zabitych tycze: ieſt tego wiele prżyczyn/ dla ktorych to poſtá=
21:
nowiono: nie aby to chwálili prżodkowie naſzy/ ále áby co
22:
gorſzego nie prżyſzło miedzy dwiemá rżeczámi złemi/ mniey
23:
zlą obráli.
24:
WLOCH. Coż ty to chceſz bárwić rżecz/ práwie złą z ſwe=
25:
go prżyrodzęnia2 Vkrádnie mi kto rżecz/ iáko ktora ſtoi zá
26:
grżywnę/ obieſzą go/ mnie kiedy zábiją/ gárdłá o to nie da/ ále
27:
mię zápłáći. To oná grżywná drozſza niśli ia byłá/ Y tákże ty
28:
rozumieſz/ że wſzyſcy ná świećie ludźie ſą bez rozumu/ gdźie
29:
tego płácenia głow nie máſz/ tylko ſámi Polacy/ gdźie głowy
30:
oſzacowáne ſą/ rozum máią.
31:
POLAK. Iáſne to ſą rżeczy/ że nie dármo prżodkowie ná=
32:
ſzy ták poſtánowili. My Polacy zdawná ieſteſmy waleczne=
33:
mi/ á ludźie waleczni nie chodzą bez broni/ á ieśliby Polak bro=
34:
ni ſwey vżywáć nie miał/ á cożby mu po niey było? Nie każeć
35:
prżećię práwo zábijáć/ ále tráfi ſię czáſem táká ráná/ że iey bár=
wierż


strona: 37

o Prawach Polſkich.37
1:
wierż vleczyć nie może/ y ták on człowiek vmrże/ áby ieſcze y
2:
ow co ránił mał dáć zá to gárdło/ to Rzeczpoſpolita miáſto
3:
iednego Syná Koronnego/ dwuby ſtraćiła/ á ſnadź tego w=
4:
torego potrżebnieyſzego. Y zátem vroſłoby to zeby ludźie bo=
5:
iąc ſię zábić/ niechodziliby z bronią/ y ták náſzá Polſká znie=
6:
wieśćiáłáby. Co nád to ieſcze. Gdyby ſzlá głowá zá głowę/
7:
to dźiatki vbogie nie miáłyby ſię czym poćieſzyć w żalu po Oy=
8:
cu/ nie wźięłyby nic/ á ták wżdy wezmę cokolwiek. Więc
9:
ná to pátrżyć trżebá/ że tu my mieſzkámy bliſko Pogáńſkiey
10:
gránice/ ták iż gdźieby gárdło zá gárdło iść miáło/ śiłáby ná=
11:
ſzych do Turek vćiekálo/ ktorżyby záś Polſcze wiele ſzkodźić mo=
12:
gli. A drudzyby ná Niż pośli/ y mogło by ſię ich ták wiele
13:
tám zebráć/ żeby nam możnieyſzy/ y cięzſzy byli niż Tátáro=
14:
wie/ ábo Turcy.
Bánnito=
wie we
Wloſzech
Dáią ſię bánnitowie znáć wáſzym Wlochom/
15:
á to ieſcze máią Miáſtá mocne. V nas gdźie miaſt/ áni Zam=
16:
kow mocnych nie máſz/ gdyby ſię ći zbiegowie zebráli zá krotki
17:
czás wywroćiliby wſzyſtkę Polſkę. Otoſz temu folgowáli
18:
prżodkowie náſzy/ iż vczynili tákie práwo/ ktore nie ták ſię
19:
ſtráśliwe zda/ iáko dáć gárdło: Lecz gdyby tak siedźiał mężo=
20:
boycá iáko ma śiedźieć/ rżadkoby ktory żyw wyſzedł z wieże.
21:
WLOCH. Abo to Polſka naybliżey Turkow śiedźi? Czy
22:
nie bliżey ſą Turkow Wenetowie? Nuſz Sycyliyſkie/ Neá=
23:
polſkie/ Kroleſtwá/ zaż tám nie tuſz/ á iákoby w gárdle v Tur=
24:
kow śiedzą? nie námowi ich prżećię żaden ná tákie práwo/ że=
25:
by ſię ták iáko konie płáćić mieli. A komu ſię do Turek chce/
26:
tęn poydźie y nic nie zbroiwſzy. A co bánnity wſpominaſz/
27:
prawdá ieſt że bywáią ćięſzći náſzym/ ále prżećię rżadko ktory
28:
bánnit ſwą śmierćią zginie/ kiedyż tedyż prżećię dáć gárdło
29:
muśi. Ale by ich też y ſto kroć więcey bydź miáło/ prżećię te
30:
go Státutu płáćić głowy Włoſzy ſię nie imą.
Nie czy=
nić złego
dłá tego
żeby do=
brże było.
Nie mamy ſtá=
31:
nowić/ áni czynić źłego żeby dobre náſtáło. Ale miły Pánie nie
32:
ſpoſnaſz to rżecz ieſt/ kupczyć żywoty ludzkiemi?
Káźń ma
bydź row=
na wy=
ſtępkowi.
Zaſz nie ma
33:
bydź káźń rowna wyſtępkowi? Iákoż rowność może bydź le=
34:
pſza iáko głowá zá głową/ Szláchćic zá Szláchćicá? Rozum
35:
ludzki to pokázuie/ iż człowieczy żywot/ nie może ſię inſzą rżeczą
E 3zápłáćić/


strona: 38

38Rozmowá Polaká z Włochem
1:
zápłaćić iedno żywotem. A ieśliz bierżećie owemu żywot/
2:
ktory vkrádnie rżecz/ ktora zá trochę groſzy ſtoi/ zał nie podob=
3:
niey wźiąć temu żywot/ ktory żywot wźiął drugiemu/ rżecz
4:
dáleko drozſza niż wſzyſtkie pieniądze? A co powiedaſz/ iż gdy
5:
iednego zábiją/ drugiegoby/ á ſnadź potrżebnieyſzego ſyna Ko=
6:
ronnego Rzeczpoſpolitá ſtráćić muśiałá: Ia żáś powiedam/
7:
iż Rzeczpoſpolitá nie ſtráćiłáby ni tego/ ni owego/ bo ſtráchem
8:
śmieći niktby nie zábijał/ á ktoby vćiec chćiał/ nie wnetby
9:
mogł vćiec zá gránice/ doſyć ieſt długa Polſká. Aleby y około
10:
gorączego práwá/ ináczey poſtánowić trżebá. Nuże gdyż
11:
Rzeczypoſp: idźie o zgubę Synow Koronnych/ zaſz nie śiłá
12:
ludźi/ á nie proſtego ſtánu ginię o kradźieſz/ á czemuſz ich nie
13:
żáłuiećie ták/ gdy ie wiezſza/ iáko ich żáłuiećie/ gdyby o zábićie
14:
mieli dáć gárdło? Czyli to drozſze ſą rżeczy wáſze/ iákom to
15:
wyzſzey wſpomniał/ niż wy ſámi? ábo więtſzaby ſzkodá Rze=
16:
czypoſp: byłá/ gdyby o mężoboyſtwo káráno/ niźli gdy o krá=
17:
dźieſz karżą? V nas we Włoſzech o kradźieſz nie záwżdy wiez=
18:
ſzą/ dáią więc drugie ná galery/ ále o mężoboyſtwo záwżdy
19:
gárdłem karżą/ gdyż to ieſt dáleko więtſzy grżech zábić/ niśli
20:
vkráść/ y więcey Rzeczypoſpolitey niebeśpieczeńſtwá z mężo=
21:
boyſtwá rośćie/ niźli z krádźieży. Ták wiele ſproſnośi ieſt
22:
w tem płáceniu głow/ iż to ieden dźiw ieſt/ iákośćie to ſámi
23:
ná śię ſtánowić mogli. Bo tá ſproſność obraża rozum ludzki/
24:
wzgardza/ y lekce wáży rozumne vſtáwy inych národow: ná
25:
ſpráwiedliwość ſzturmuie: y oney nie da ſię roſkurczyć: Bo=
26:
że vſtáwy depce. Dźiwna rżęcz/ áboć to Pán Bog nie wie=
27:
dźiał/ iż Polſká miáłá mieć Pogány ſąśiady? iż ták nie ro=
28:
ſkazał.
29:
Indźiey po wſzyſtkiem świećie/ niechay idźie głowá zá
30:
głowę/ ále Polſkę moię wiymuię/ tam niechay będą plácone
31:
głowy.
32:
Y baczyſzże ty to/ iż wy mędrſzymi niźli Bog widzeni bydź
33:
chcećie? A co o wieżę powiedaſz/ iż trudno rok w niey wyśie=
34:
dźieć/ ia wiem iednego ktory trży látá y ośmnaśćie Niedźiel
35:
nie wychodząc w wieży śiedźiał/ á żyw y teraz/ y ma śię do=
brże


strona: 39

o Wolnośćiách Polſkich.39
1:
brże. Otoż kto wyśiedźi ſłuſznie zá głowę/ á w wieży nie vm=
2:
rże/ ten mnieyſzą wźiął káźń niż był występek. A kto w wieży
3:
ná końcu roku vmrże/ tęn więtſzą káźń odnioſł/ niż był wyſtę=
4:
pek bo ſię długo męczyć muśiał/ á káźń ma bydź rowna wy=
5:
ſtępkowi.
Ná káżde
zábićie
ma bydź
karánie.
Aczćibych ia niechćiał żeby o káżde zábićie gárd=
6:
łem káráć miano/ bo bywáią prżygodne zábićia/ bywáią z
7:
niechcenia; ſtrách tęn prżećię/ iż o zábićie dáć gárdło/ śi=
8:
łáby ludźi pohámował: á ktore ſię zábićie w obronie żywo=
9:
tá/ ábo poććiwośći/ ták męſkiey/ iáko poććiwey białeygłowy
10:
sſtánie/ o to niechayby nikt áni ćierpiał/ áni płáćił.
11:
POLAK. Byś ty miał rozum Sálámonowy/ tedy iá tobie
12:
tego nie pozwolę/ żeby to dobrże bydź v nas miáło/ głowá zá
13:
głowę/ á zwłáſzczá żeſmy nie wſzyſcy iednácy/ ina chłop/ á ina
14:
Szláchcic.
15:
WLOCH. Nic ia tu nie mowię o chłopách (áczći Phi=
16:
lozoph chce to mieć/ iżby bárźiey bogátego kárano/ gdy vbo=
17:
giemu czyni krżwdę/ niż gdy miedzy ſobą iedęn drugiemu onę
18:
vczyni) niechay miedzy chłopy płácenie głow będźie/ y Máy=
19:
deburſkie práwo/ ktore ſię też Cżártu godźi/ niech prży nich
20:
zoſtánie; ále iá mowię o Szláchćie/ y dźiwuię ſię/ czemuśćie
21:
ná ſię ták głupie poſtánowili práwo. Prżyſzło mi ná pá=
22:
mięć iedno rżeczenie Węgrżynowe. Prżymowił ieden Szlách=
23:
śic Polſki/ á nie dawno iednemu Węgrżynowi; wy Węgro=
24:
wie práwi/ wie was diabel cośćię zacz/ á tu prżyiechawſzy/
25:
káżdy ſię z was Szláchćicem czini.
Przymo=
wká Wę=
grzyno=
wá.
Odpowiedźiał mu Wę=
26:
grżyn/ v nas to wielka ſromotá/ gdyby ſię kto zá inego niśli
27:
ieſt vdáwáć miał/ áłe tego v was doſyć. A co ſię mnie/ tycze/
28:
ieſtem/ Szláchćicem vrodzonem/ y rownem we wſzyſtkiem to=
29:
bie. Odpowiedźiał mu on Szláchćic. Tego nie wiem ieś=
30:
liś mi rowny/ trżebáby ſię pytáć o tym. Odpowiedźiał Wę=
31:
grżyn/ widzę że mię podło kłádźieſz/ á iá záś tobie ták powie=
32:
dam/ iż mam lepſzego koniá niźliś ty ieſt. Tu on Szláchćic
33:
Polſki porwał ſię do Węgrżyná/ á towárżyſze ſkoczyli/ y nie
34:
dáli iem prżyść do śłebie.
Zá tym


strona: 40

40Rozmowá Polaká z Włochem
1:
Zá tym Węgrżyn dowiodę tego/ że to co mowię/ prawdę
2:
mowię. Bo koń mam/ zá ktory dawano mi śiedm ſet czer=
3:
wonych złotych/ á zá ćiebie tylko ſto y dwádźieśćiá grżywien
4:
gdy ćię zábiją. W śmiech potem oná rozmowá poſzlá/ á oſoby
5:
poiednáno. Lecz śiłá tych było co powiedáli/ bá wieręć Węg=
6:
rżyn práwdę mowi.
7:
POLAK. Ieſcześ tu nie bárżo podpárł rżeczy twey/ hiſto=
8:
rią tą o Węgrżynie: bo co Węgrżyn rzekł o koniu ſwem dro=
9:
gim/ to może rzecz o bryle złotá/ w ktorey będźie tyśiąc ábo
10:
dwá czerwonych złotych/ to y brylá/ duſze nie máiąc w ſobie/
11:
áni rozumu/ áni cnoty/ miáłá lepſzá bydź niśli człowiek? nic
12:
to k rżeczy. Węgrżyn w tey mierże drogość lepſzośćią názwał/
13:
á Polak ſłuſznie ſię rozgniewáć muśiał/ iż ná targ z koniem
14:
wyſtáwion był/ y do tey rżeczy przyrownan/ ktora áni rozu=
15:
mu/ áni cnoty/ áni czći mieć nigdy nie może w ſobie. Więc
16:
nie iuſz to lepſze co drozſze. Nie mieli ich zá prawdę rozrywáć
17:
towárżyſze/ owſzem ie ſpuśćić mieli: á prżećię y tám nie tęn by
18:
był lepſzy/ ktoryby był śilnieyſzy.
19:
WLOCH. Poniewaſz człowiek/ á zwłaſczá národu Szlá=
20:
checkiego czći ieſt y poważenia godny/ y dla ſwey/ y dla prżod=
21:
kow ſwych cnoty/ poniewaſz godny/ y potrżebny Rzeczypo=
22:
ſpol:ciuis, prżeto płácon nie ma bydź żadnem ná świećie zło=
23:
tem. Nárżeka wáſz Orżechowſki/ człowiek wielki/ ná to płá=
24:
cenie głow w oratiey ſwoiey/ ktorą nápiſał ná pogrżeb Krołá
25:
Sigmuntá ſtárego/ gdźie ku końcu zgániwſzy to práwo/ ták
26:
mowi/ quam vos non legem ſed perniciem, atq́ue peſtem veſtram,
27:
primo quoq́ue tempore de medio tollite Equites, ſi ſalui eſſe. &
28:
boni viri haberi vultis. Ale to płácenie głow opuśćiwſzy/ á zá
29:
nie maſz y w inſzych ſpráwách wáſzych práwnych śiłá tych rże=
30:
czy/ ktorych y ty ſam wiem pewnie nie chwaliſz? To ieſcze k te=
31:
mu powiedam/ iż tego wáſzego tákie maćie práwá/ nikt nie
32:
vmie: co znáć nie iedno z decretow rożnych w iednákiey rże=
33:
czy/ ále y z wáſzych prżednich práktykow/ ktorych więc ludźie
34:
do ſwych ſpráw vżywáią/ ták iż bywa to iż drugi/ nie iedno
35:
ſummę/ ále rękę ná to ſádźić chce/ iż ták tá rżecz ſkáżona bydź
muśi/
ͦ

strona: 41

o Wolnośćiách Polſkich.41
1:
muśi/ á potym wſzyſtko ináczey pádnie/ co nie prżyſzłoby kiedy=
2:
by to wáſze práwo záwikłáne nie było/ á ludźie vmieć ie mogli.
Ná Woź-
nem/ á ná
przyśię-
dze/ Prá-
wo Pol-
ſkie zá-
wiſło.

3:
Więc máło nie wſzyſtko práwo wáſze/ ná woźnem á ná prżyśię=
4:
dze záwiſło. Nie wygráć v was żadney rżeczy bez prżyśięgi.
5:
Ano Sędźia ma ſię oto pilnie ſtáráć/ iż by káżdą rżecz oſądźił/
6:
bez każánia prżyśięgi/
Przyśięgi
nie po-
trzebne.
bo gdźie prżyśięgá pożytek iáki wielki
7:
prżynieść ma/ tám łákomy człowiek/ ſpráwiedliwie/ ábo nie
8:
ſprawiedliwie/ by mu iedno Sędźia prżyśięgę/ ſkazał/ nie raz/
9:
ále ſto kroć prżyśięże.
Wożno=
wie.
Więc wáſzy wożnowie iácy ſą/ chłop
10:
proſty/ ktory áni Bogá czći/ áni wie dla czego ſtworżon ſam
11:
ieſt/ ánie wie co to vććiwość/ áni temu wierży/ iżby Pan Bog
12:
zle vczynki/ y nátym/ y ná onym świećie káráć miał; wſzyſtká
13:
iego myśl/ o pożytku/ y tęn ma zá naylepſzą rżecz ná świećie:
14:
zezna/ iáko mu káżą/ ábo iáko mu hoynie zápłácą. Y ták więc
15:
mowią ći woźnowie/ gdy práwi zeznam ſpráwiedliwie/ tylko
16:
mi groſz dádzą/ á gdy nie práwdę zeznam/ dádzą mi kopę. A
17:
co więtſza/ wożne máćie ſwe właſne chlopy/ ktorych żywot/ y
18:
śmierć ieſt ręku wáſzych/ iákoż tam woźny nie muśi zeznáć
19:
tego co mu każą? ábo co to żá vrżąd táki/ ktory miedzy temi
20:
ludźmi prawdę zeznawáć ma/ z ktorych iednego ieſt niewolni=
21:
kiem?
Sápien-
towie.
Nie wſpominam waſzych Sápientow/ ludźi praw=
22:
nych/ ktorży powiedáią/ iż Sędźia práwi ma śiedźieć iáko ſprá=
23:
wiedliwość máłuią ślepo/ y niemo; Bá nie ná toc to rżeczo=
24:
no/ żeby Sędźia niemym/ ábo ślepem bydź miał/ ále ná to nie=
25:
mym/ żeby zá ſwem prżyiáćielem niepomagał; á ślepem dla
26:
tego/ żeby nie pátrzył/ áni ná vbogiego płácz/ áni ná możnego
27:
ábo prżyiáźń/ abo grożbę.
Wykład
Práwa.
Práwo ieſt vrżędem niemem/ á
28:
Sędźia ieſt mowiącem práwem. Abo ieſcze ták rżekę/ práwo
29:
ieſt rżecz niema/ bez oczu/ bez vſzu/ á Sędźia ieſt práwem z v=
30:
ſzymá/ y z oczymá. Plato powieda/ Sędźia práwi niemy/ á
31:
ktory nie więcey niż ſtrony/ to ták/ to owák/ pytáiąc mowi/
32:
nigdy ſpráwiedliwie nie oſądźi. Otoż kto chce ſpráwiedli=
33:
wie oſądźić/ trżebá ná tym zmieſzkáć/ á zwłaſzczá żeby y práwo
34:
było cáłe y ſpráwiedliwość. Nie o to ſię ſtáráć trżebá/ zeby
35:
ſię śiłá ná dźień oſądźiło actiy, ále o to/ żeby ſię choć máło/ ále
Fdobrże


strona: 42

42Rozmowá Polaká z Włochem
1:
dobrże oſądźiło; pomniąc záwżdy ná to/ iż práwo ludźie ſtáno=
2:
wią/ dla ſpráwiedliwośći nie dla tego/ żeby ſię do práwá ſto
3:
ſzuiąc nie ſpráwiedliwie ſądźić miáło. Mamy ludźie/ ktorży
4:
wſzelákich/ náuk y żemieſl vczą/ á tego Miſtrżá nie máſz ná
5:
świećie/ ktoryby nas vczył/ iáko poznáć/ co ieſt ſpráwiedliwe/
6:
á co nie.
Nie ſá-
mem Prá-
wem pi-
ſánem ſą-
dzone
bydź ma.
Y prżeto nie ſámem tylko piſánem práwem lud ſądzon
7:
bydź ma/ ále mądrośći trżebá od Bogá pochodzącey/ ktora
8:
bez cnoty bydź nie może/ y ták ma kierowáć piſáne práwo/ ku
9:
zdrowiu tych/ ktorży do ſądu prżychodzą. Bo práwo piſáne
10:
choćia dla ſpráwiedliwośći ieſt wyráżone nie może tego ze w=
11:
ſzyſtkich ſtron obwárowáć/ iżby záwżdy tęn wygrał/ kto ma
12:
ſpráwiedliwą: rożne ſpráwy/ rożne prżyrodzenia ludzkie/ nie=
13:
pewność/ á odmienność rżeczy tych tu śmiertelnych/ ták zá=
14:
trudniáią wſzyſtko ná świećię iż nic gruntownego o wſzyſt=
15:
kiem/ ná káżdy czás/ ná wſzeláki prżypadek ſtánowiono piſmem
16:
bydź nie może. Owá co ieſt iednákie záwżdy/ nie może nigdy
17:
dobrże bydź prżyſtoſzowáne do tego/ co záwżdy á zawżdy inákſze
18:
ieſt. Práwo piſánę to záwżdy iednákie ieſt/ á trefunki/ prżygo=
19:
dy/ chytrośći ludzkie/ te záwżdy á záwżdy inákſze ſą. Otoż dla
20:
tey rożnośći/ ta mądrość od bogá ludźiom dobrym dána/ bę=
21:
dąc wyzſzey doſtoynośći/ nie pſuiąc piſánego práwá/ ták go v=
22:
żywáć ma/ iż by tęn záwżdy wygrał/ kto ma ſpráwiedliwą.
Quod jure
fit, juſte
fit.

23:
Boć owo nie ták ieſt iáko procurátorowie mowią quod jure fit,
24:
iuſte fit, bywa śiłákroć nie juſte, choćia będźie práwnie. A prże=
25:
to ná procuratory ſpuſczác ſię nie trżebá/ bo ći ſubtelnie/ á ku
26:
ſwey rżeczy práwá wykładáć vmieią/ áby proſtość práwá/ chy=
27:
trośćią wynicowáli.
Subtel-
ność ſzko
dliwa.
Ano nic nie ieſt prżećiwnieyſzego mą=
28:
drośći/ iáko wielka ſubtelność/ ktora ácz wew wſzyſtkich rżeczách
29:
prżećiwi ſię prawdźie/ wſzákoż około práwá/ tám ieſt nayſzkod=
30:
liwſzą/ tam ieſt iádem y trućiżną. Y niſkąd inąd nie idą ták gę=
31:
ſtę v was morderſtwá/ iedno z tego wáſzego dźiwnego práwá/
32:
á chytrych wykrętow ludźi práwnych. Bo vbogi Szláchćić/
33:
widząc że mu nie ſpráwiedliwie máiętność wźięto/ nie lżá mu
34:
ináczey/ zá wielkim ſwym żalem/ iedno zábić tego kto mu nie=
35:
ſpráwiedliwie máiętność wydárł. A czáſem ſię y Sędźiemu
do=


strona: 43

o Wolnośćiách Polſkich.45
1:
doſtánie/ ktory ob rem judicatam wźiął pieniądze. Iákoż o to
2:
lege 12. tabularum, gárdłem karáno w Rzymie/ y teraz w dru=
3:
gich źiemiách gárdłem karżą. A co Conſtituciy nowych ieſt/ nie
4:
wſzyſtkie ſą ku dobremu wſzyſtkich vczynione. Więc prżyczy=
5:
niaćie kaźni ná wyſtępki/ á nie ſzukaćie tych ſpoſobow/ iákoby
6:
vkrżywdzonym do tákich zbrodni nie prżychodźiło.
Dźiw-
nych ſztuk
ludźie
vżywáią
ku wy-
śćiu ze
zbrodni.
Y ták dla
7:
dźiwnego tego wáſzego práwá/ muſzą ludźie dźiwnie miſter=
8:
nych ſztuk ſzukáć/ żeby tymże práwem wyśli z obwinienia/ kto=
9:
rem práwem nie winnie w śidlo w pádli. Nie dawnych czá=
10:
ſow ſąśiad ſąśiádowi w lás wiechał/ y drwá do ſwey potrżeby
11:
rąbał w nocy. Tęn cziy był lás/ był ná tęn czás v drugiego
12:
ſąśiádá gośćiem/ nie v páná iáko y ſám; á iádąc do domu
13:
pijáno imo ſwoy lás/ y vſłyſzawſzy że robią w leśie/ krżyknął:
14:
A zły człowiecze (práwi) went ſię tobie tęn lás da znáć. A
15:
krżyknąwſzy iechał proſto do domu ſpáć/ á nie do onego co mu
16:
lás rąbał. Tęn co rąbał/ vſłyſzawſzy krżyknienie á czuiąc ſię
17:
winnem/ iął vćiekáć z wozem drwy náłożonym. A iż byłá go=
18:
łoledź/ podle konia śpieſzno idąć padł/ y prżyſzłá mu nogá ná
19:
poprżek kolei/ á zá tym woz náśpiał/ y prżechodząc przez nogę/
20:
złamał mu nogę/ krotko mowiąc/ pozwał onego láſu páná co
21:
krżyknął/ żeś ty mnei złamał nogę/ y prżyśiągł ná ránách. Tu
22:
on poprżyśiężony/ ledwie to vprośił/ dawſzy Actorowi poło=
23:
wicę pieniędzy/ że mu drugiey połowice czekáć obiecał. Rych=
24:
ło potym onego co krzywo prżyśiągł zábito/ wſzákoż niż go
25:
zábito/ był iuſz ná kilká inſtántiách w práwie z adverſarzem,
26:
czyniąc o oſtátek onych pieniędzy. Tęn poprżyśiężony/ do=
27:
wiedźiawſzy ſię że iego adverſarza zábito/ ſzedł do inego grodu/
28:
nie do ſwego/ y ſtáwił proſtego chłopá/ ktory ſię prżezwał
29:
imieniem onego co zábit/ (á podpiſek act prżed zábićiem oney
30:
głowy nápiſał) y kwitował ze wſzyſtkiego dłużniká nie win=
31:
nie poprżyśiężonego/ co mu ſzło y w Trybunale/ gdy o tęn
32:
dług brát zábitego czynił:
Prżyśię=
gá prży
kwićie.
á choćia zádawał fáłſz kwitowi/
33:
prżećię prżyśięgę prży kwićie ſkazáno. Y ták wyſzedł reus
34:
ſámośiodm prżyśiągſzy/ nie bárżo ſię prżąc tego vczynku/ po=
35:
wiedáiąc/ á cożem práwi mia czynić/ fortel/ ná fortel.
F 2Nuſz


strona: 44

44Rozmowa Polaká z Włochem,
1:
Nuſz wáſze pozwy/ iákie ſą/ y iáka ná nich taxa, widźi to káżdy.
Zá ieden
pozew kil-
ká dźie-
śiąt po-
zwow.

2:
Więc iáko zá ieden pozew prawdźiwy/ ktory dla człowiek do
3:
bry zá ſwą krżywdą/ da mu ich wykrętnik záraz pięćdzieśiąd
4:
ábo ſześćdźieśiąt nieprawdźiwych. Moc tego po wſzyſtkiey
5:
Polſcze. A prżećię nie máſz v wás Polakow (ktorży nie mo=
6:
żećie ćierpieć gdy wam kto kłam záda.) ſromoty/ piſáć tákich
7:
pozwow/ y ſą ći ktorży powiedálą/ iżby ináczey doyść ſwego
8:
nie mogli iedno tą drogą. A drudzy ſą ktorży y pozwu nie od=
9:
dáiąc/ ſtáwią woźnego/ ktory zezna/ iż oddał pozew: A coż zá
10:
to woźnemu á zwłaſzczá ieſłi woźny Szłáchćić będźie? Woie=
11:
wodá mu prżyśięgę ſkaże/ tą on zbędźie wſzyſtkiego. Chytro=
12:
śćią/ á wykrętámi naywięcey v was nárabiáią. Nie dawnych
13:
czáſow/ był ieden drugiemu Szlachćic winien kilká tyśięcy zło=
14:
tych/ o ktore pożywáno go do iego należnego práwá/ y iuſz ták
15:
dáleko było záſzło że mu ad banniendum pozew dano. Dlużnik
16:
on widząc że źle/ ták vczynił/ wiedząc że roki tám pierwey
17:
prżypadáły/ gdźie miał ośiádłość on creditor, niżli iego/ ná
18:
ktore był pozwány; Napráwił ſługę ſwego człowieká tákie=
19:
go/ ktory y imię/ y prżezwiſko nieſłychane ſobie dawſzy/ gdy
20:
one roki w creditorovem grodźie prżypadáły/ podnioſł pozew/
21:
ktorego nigdy nie oddawał ná onego creditora,tanquam com
22:
plicembannitow, iż ty práwi tego á tego bánnitá chowaſz.
23:
On dobry czlowiek creditor, o pozwie niewiedząc/ nie był ná
24:
rokách: Vrżąd pozwu nie czytáiąc vt fit (co ſię bárżo źle dźieie)
25:
gdy actor prżynaglał/ á ſtroná wołána będąc nie ſtánęłá/ (iáko
26:
tá ktora niewiedźiáłá o pozwie) pronunciował bannitum po=
27:
zwánego: ktory dekret on actor wyiąwſzy/ bieżał wnet do Pá=
28:
ná ſwego/ áby w czás był ku onemu pozwowi/ gdźie iego Páná
29:
o dług ad banniendum pozwáno. Gdy roki prżypádły/ pod
30:
noſł creditor pozew á pozwány wnet z onem decretem ná ſtoł/
31:
powiedáiąc/ nie ma tęn tu locum ſtandi o to vkázuię decret,
32:
że tęn ieſt wywołany. On nieborak creditor zdumiał ſie po=
33:
czął powiedáć/ iż iáko żyw tego bannita nie zna: nie ſzło mu to/
34:
muśiał ſię o ſublatią ſtáráć; á pożywáć nie wiedźiał kogo/ bo
35:
on co decret otrżymał/ dał ſobie to prżezwiſko/ ktorego in re-
rum


strona: 45

o Wolnośćiách Polſkich.45
1:
rum natura nie było/ y do piąći lat on wywołány nie ſłuſznie/ do
2:
ſwego prżyść nie mogł: záſzłá śmierć Stároſty onego/ prżyſzło
3:
potym Interregum, y ine trudnośći/ Toć ſię tak v was wiele/
4:
á wielekroć dzieie.
Pozwány
w Cze-
chach.
Czechowie bráćia wáſzy/ báczniey ſobie w
5:
tey mierże poſtępuią: bo tám nikt ſobie pozwu niepiſze/ y prże=
6:
to ſtroná ſkáźić go też nie może. Więc áni około oddáwánia
7:
pozwu ieſt tám trudność. Vrżąd piſze pozwy/ iężykiem właſ=
8:
nem Czeſkiem/ nie táką wáſzą łáćiną práwną Polſką/ ktorá
9:
nic w ſobie nie ma łáćińſkiego: tęnże ie vrżąd rozſełá/ á niko=
10:
go ná pozwie nie ſzkáluie/ áni piſze rżeczy nieſłuſznych/ y nie po=
11:
dobnych. Y dla tego dáleko tam mniey Actiy ſądowych/ niźli
12:
v was. Wpráwdźie też obyczáie tameczne ſą tego prżyczyną/
13:
iż ſię tám ludźie mniey práwuią.
Wycho-
wánie
ludźi
młodych.
Iákoſz ták ludźie mądrży pi=
14:
ſzą/ iż ieſli około młodych ludźi wychowánia porżądek táki nie
15:
będźie/ iżby w nich były dobre obyczáie/ tedy prożno y práwá
16:
ſtánowić/ bo tak rownie płatne/ y pożyteczne będźie prawo/
17:
iako będźie zdrow ow chory/ ktoremu lekarz lekárſtwá dáie/ á
18:
on od zbytku ſtrżymáć ſię niechce/ ále zrże/ pije prżećię nie mier=
19:
nie poſtáremu. Trżebá dobrże záśiać/ kto chce żąć dobrże.
Młodźi
ludźie
iáko
źiárná.

20:
A młodźi ludźie ſą iáko źiárná pośiáne/ z ktorych gdy vrośćie
21:
zboże/ y dożrzeie żąć Rzeczpoſpolita będźie/ y wielki odnieśie
22:
pożytek.
23:
POLAK. Niewiem czemu ſię ći wożnowie y prżyśięgi nie
24:
podobáią/ á zaſz nie ták po wſzyſtkiem świećie? a gdźieſz to mo=
25:
że bydź bez tych to ſług poſpolitych/ ktore v nas wożnemi zo=
26:
wią/ á we Wloſzech/ w Czechách ináczey? Tákże też y około
27:
prżyśiąg/ á zaſz ich nie maſz nie iedno w Chrżeśćiánſtwie/ ále y
28:
w pogáńſtwie? Gdy Sędźia inákſzey drogi do prawdy naleść
29:
nie może iedno prżyśięgę/ zaſz iey ſkázáć nie muśi ſtronie:
30:
Wprawdźie liepieyby/ żeby bez prżyśięgi odpráwić ſię mogło/
31:
ále gdy to bydź nie może/ tedy y Bog/ y ludźie Sędźiego wino=
32:
wáć nie mogą. Ani też Sędźia pytác ſtron ma/ iáko ty powie=
33:
daſz/ bo pytániem mogłby ſtronie ku wygrániu iey rżeczy vká=
34:
záć to/ czego oná nie baczyłá.
35:
WLOCH. Ták ći ſię wymawiáią wáſzy Sędźiowie/ muſzę
F 3práwi


strona: 46

46Rozmowá Polaká z Włochem
1:
práwi ták ſądźić/ iáko ſtrony z ſobą ſpor wiodą/ á pytáć ſię
2:
ſtron nie godźi mi ſię. Ná co/ ták bym ia Sędźiemu odpo=
3:
wiedźiał. Pięć ty condiciy maſz w ſwey prżyśiędze pánie Sę=
4:
dźia/ á ty ſię iedno zá iednę bierżeſz. Nic w tym inego nie ieſt/
5:
iedno to że vkázuią wam Sędźiowie/ iż nie tęn ma wygráć/
6:
kto ma ſpráwiedliwą/ ále tęn kto wykrętniey mowi/
Oćiec iá-
ko ſądźi
miedźi
Syny.
Pytam
7:
ich/ á zaſz ták goſpodarż ſądźi/ gdy ſię co w dom uiego miedzy
8:
czeládźią sſtánie? ábo Oćiec zaſz ták ſądźi/ gdy iedęn ſyn ná
9:
drugiego ſkárży? pewnie tám nie ex controverſia partium ſą=
10:
dźi/ ále wypytawſzy ſię o wſzyſtkiey pierwey/ y wiádomość
11:
doſtáteczną wźiąwſzy/ ták goſpodarż/ iáko Oćiec/ toż dopiero
12:
ták ſądźi/ iáko wie/ nie ták iáko kto lepiey mowi. A Sędźia
13:
ieſt iáko goſpodárż/ iáko Oćiec tych/ ktore ſądźi/ prżeto nie ná
14:
ſłowá ich mieć oko/ ále ná ſpráwiedliwość/ ná práwdę/ prży
15:
kim oná ieſt/ y iáko świádom czyiey rżeczy.
Sędźia
nie we=
dług
Contro-
verſiey
ma ſąd=
źić/ ále
według
ſpráwie=
dliwośći.
W Niemieckiem
16:
ći to tylko głupiem práwię/ y w onem drugiem/ ktore zá Ce=
17:
ſarżow w niewoli vroſło/ nie kazą ſądźić iáko wie Sędźia/ cho=
18:
ćiaby ná to co ſię sſtáło ſam patrżał/ ále to ieſt nieſpráwiedli=
19:
wość ſczera/ bo ieſli świádkom Sędźia wierży/ czemu ſobie
20:
wierżyć niema? ábo czemuby zá ſadźiwſzy ſwe mieyſce/ świád=
21:
kiem bydź nie miał? krotko mowiąc Piłát ták Páná ſwego
22:
ſądźił iáko ſłyſzal á nie iáko wiedźiał/ á bárżo też pobłądźił.
23:
Prżeto pytáć ma Sędźiá/ bo prżyidźie do ſądu człowiek dobry
24:
proſty ktory procuratorá dobrego mieć nie może/ á rżeczy ſwey
25:
nie vmie powiedźieć/ á więc tym ma ſtráćić rżecz ſwoię/ iż cze
26:
go potrżebnego ábo on/ ábo procurator iemu z práwá dány nie
27:
dołożył? Boże vchoway. Ma tedy Sędźia pytániem pomoc
28:
do ſpráwiedliwośći/ do ſpráwiedliwośći mowię/ nie do wy=
29:
krętow/ y poki Sędźia/ mądrośćią od Bogá daną/ ſpráwie=
30:
dliwośći/ á prawdy ſam dochodźić nie będźie/ poty chytrość/
31:
á wykręty ludzkie nie vſtáną. A ieſlibyś mię tym chćiał pod=
32:
káć/ iż ina rżecz ieſt goſpodarż/ ktory czleádźi ſwey roſkázuie/ y
33:
Ociec/ pod ktorego zwierżchnośćią ſą ſynowie/ á ina Sędźiá
34:
ktory rowne ſobie ſądźi/ y podług práwá ſądźić winien: tedy=
bym


strona: 47

o Prawach Polſkich.47
1:
bym iá ná to ták tobie powiedźiał/ iż nie może bárźiey pátrżyć
2:
ſłuſznośći/ y práwá Sędźia nad dwiemá ktore ſądźi/ iáko O=
3:
ćiec pátrży ſądząc miedzy ſyny ſwemi; á co więtſza dáleko bár=
4:
źiey on miłuie ſyny/ niżli Sędźia tych/ co ſię prże deń ze ſwą
5:
prżą prżywiodą. Ale y we Wloſzech v nas/ zaſz nię máſz prá=
6:
wá?
Potoſtat
Padewſki
nie niemo
ſądźi.
A wżdy poteſtat Padewſki nie niemo ſądźi/ ále y pyta y
7:
rozmáitemi kſztałty dochodźi rżeczy/ á gdyby iáko z regeſtru ſzu=
8:
kał ná káżdą rżecz piſánego práwa/ nigdyby dobrże nie oſądźił.
Gobba
Poteſtat
Padewſki.

9:
Podáią teraz ſobie ludźie prżez ręce ſądy ná pismie onego Zac=
10:
nego Poteſtata Padewſkiego Gobba Grimani, ktore ſądy rowná=
11:
ią ſię mądrośći Salámonowey: Abo ſądy Gonzagi w Medyo=
12:
lánie/ zaſz nie ſą v ludźi dźiwem?
13:
POLAK. Mow ty co chceſz/ ia ták powiedam/ iż nie dár=
14:
mo ták máluią ſpráwiedliwość/ y niemą/ y ślepą/ á iż ią wſzę=
15:
dy ták máluią/ podobno też wſzędy tákie Sędźie mieć chćą/ y
16:
nieme/ y ślepe. Ktory to Sędźia gdy práwnie oſądźi/ iuſz
17:
doſyć oſądźił ſpráwiedliwie. Abowiem gdźieby on omijáiąc
18:
práwo/ z głowy ſwey ſądźić miał/ bárźieyby tym obráźił ſprá=
19:
wiedliwość/ niż gdyby ktora oſobá/ máiąc rzecz ſpráwiedli=
20:
wą/ złem ſwem poſtępiem onę ſtráćiłá. Bo tu nie byłáby wi=
21:
ná Sędźiego/ ále ſtrony/ y to iedney: á ſądząc wedle ſwey
22:
głowy/ śiłá decretow nieſpráwiedliwych vrość by muśiáło.
23:
Y tá ſubtelność práwna ktorą ty gániſz bywa potrżebna: Bo
24:
mowiąc/ roſtrżąſáiąc/ wyłuſczáiąc/ prawdá ſię naydźie/ iáko
25:
w krżemień bijąc/ ogień wychodźi. A co ſię pozwow tycze á
26:
zá mnie nie wolno ſzácowáć ſwą rżecz iáko chcę? co v iednego
27:
tánie/ to v drugiego drogo. Coś też powiedźiał/ iż z náſzego
28:
dźiwnego práwa mężoboyſtwá roſtą/ możec ſię y to tráfić/ że
29:
kto nie pilnuiąc práwá/ y lekce ie ſobie wáżąc/ máiętność trá=
30:
ći/ á potym zábije onego co pilnował práwá/ y wygrał: ále
31:
nie práwo náſze prżyczyna ieſt mężoboyſtwá/ lecz Pijáńſtwo/
32:
Pychá/ Lákomſtwo/ á Wſzeteczeńſtwo/ te cztery rzeczy w Pol=
33:
ſcze/ śiłá ludźi ná on świát poſłáły. A co ſię Conſtituciy no=
34:
wych tycze/ iá ták baczę/ iż wſzyſtkie ſą ku dobręmu wſzyſtkich
35:
vczynione/ ále nie ieſt prżećię żadna rżecz ták dobrá/ ktoreyby
36:
człowiek złego ſumnienia ná złe obroćić nie mogł.
Y


strona: 48

48Rozmowa Polaká z Wlochem
1:
Y tych miſternych ſztuk/ co ie to zowią fortel, ná fortel á zátrá=
2:
ceniem duſznem páchną/ práwo náſze prżyczyną nie ieſt/ ále
3:
złość ludzka śiłá tego wymyślić może/ iáko y to wymyśliłá zá
4:
iedęn pozew dáć ich ſześćdźieśiąt. Czeſkich my też obyczáiow/
5:
áni porżądku ich okolo pozwow niechcemy. Temi ſwemi do=
6:
bremi obyczáymi/ y porżądkiem około pozwow/ oni ſtráćili
7:
Wolność ſwoię/ á náſzá z łáſki Bożey cáłá. Dopieroby było
8:
ćięſzko vbogiemu Szláchćicowi/ klaniáć ſię vrżędowi o pozew/
9:
y dobrże go prżypłáćić. A co powiedaſz/ iż woźny nie odda=
10:
wſzy pozwu czyni relatia że oddał: Więc też oto karżą wo=
11:
źne. A prżećię ſtrona woźnem nic nie ſtráći/ ieſłi ná naćięz=
12:
ſzą prżiydźie/ tedy prżyśięże ſtroná/ iáko o pozwie/ y poſtępku
13:
prżećiwko ſobie nie wiedźiáłá/ y ták wynidźie/ z dawnego
14:
práwá.
15:
WLOCH. Coſz ty to powiedaſz/ iż ſtroná nic woźnem nie
16:
ſtráći: Wiem iednego/ ktorego we dwoie ábo dáley rázow ná
17:
wywolánie ſkazano. Zá tym wnet od prżekonánego pozew ná
18:
actora creditora nápiſał procurator de male obtento. Woźny
19:
go nie oddał/ á vczynił relatią że oddał/ ſtánął procurator z po=
20:
zwem y z relatią woźnego na Trybunale. tám gdy on creditor
21:
o pozwie niewiedząc nie ſtánął/ źięto bannitią z prżekonánego.
22:
A vczyniono to raz y drugi/ ale że to możny ktory ták wychodźi
23:
z długu/ prżeto on creditor bárżo vkrżywdzony zoſtawa. Po=
24:
wiedżże mi/ á zaż tu nie śiłá nieborak creditor woźnem zgubił/
25:
ktory y do tąd ſwego mieć nie może? A co powiedaſz/ iż dopie=
26:
roby to ćięſzko vbogiemu Szláchćicowi było/ gdyby ſię vrżę=
27:
dowi o pozew kłániáć/ y dobrże go prżypłáćić miáł. Ták
28:
wiedz/ iż gdźie tákie od vrżedu ieſt pożywánie/ nie trżebá tám
29:
nic inſzego/ iedno prżełożyć krżywdę ſwoię/ á ſtánąć ná on rok/
30:
ktory vrżęd náznáczy. Co gdyby v was było/ nie prżychodźi=
31:
łoby zbrodniem do tego/ żeby zá iedęn pozew/ ſześćdźieśiąd ich
32:
dáwáć mieli. A co ſię Conſtituciy tycze wſzák wiemy iáko ie czy=
33:
nią/ y iáko nie ktorży z gotowemi ná Seym prżyiezdáią. Nuſz
34:
taxa ná pozwiech/ á zaſz owo nie iaſne ſą rżeczy? Pozowie tęn
35:
ktorego máiętność żá ſto kop nie ſtoi/ á táxę ná pozwie położy
dźieśiąt


strona: 49

o Wolnośćiách Polſkich.49
1:
dźieśięć tyśięcy grżywien? á nie błażeńſtwoſz to? Co też po=
2:
wiedaſz/ iż ia ták chcę/ żeby práwo omijane było/ á Sędźia
3:
podług ſwey głowy żeby ſądźił. Tego iá niechcę/ ále iz nie
4:
nákáżdy prżypadek ieſt práwo piſáne/ przeto mądrego Sędźie=
5:
go y pytánia w ſądźie potrżebá/ y śiłá inſzych rżeczy ktore do
6:
prawdy vkázuią drogę. Ale y ná inſze twoie ſłowá nie byłoby
7:
mi trudno dáć nową odpowiedź/ ku potwierdzeniu mey pier=
8:
wſzey powieśći/ ále iż ſpor (że nie rżekę ſwar) nie ma konca
9:
zániecham: to tylko powiem/
Dániel
pytániem
doſzedł
prawdy.
iż nie mogłby był Dániel Pro=
10:
rok roſtropnie rozſądźić/ gdyby był nie pytał. Y Platonowe
11:
ſłowá/ ktory powieda/ że Sędźia nie ma bydź niemym/ miá=
12:
łycby doſyć czynić. A co powiedaſz/ iż co práwnie/ to y ſprá=
13:
wiedliwie.
Przyśię-
gá Sę-
dźiego.
Prżodkowie wáſzy nie ták rozumieli: co iáśnie
14:
znáć ztey prżyśięgi/ ktorą Sędziemu (pámiętáiąc podobno
15:
ná one ſłowa/ ſummum jus ſumma infuria) w Státućie opiſáli:
16:
Quia iuſtè, ſecundum Deum, jus ſcriptum, æquitatem, & partium
17:
controverſias judicabo. Gdycby było miáło bydź doſyć ná prá=
18:
wnem oſądzeniu/ tedycby było dokládáć nie trżebá/ juſtẽ̀ ſecun-
19:
dum Deum/ æquitatem &c. A co więtſza w tey prżyśiędze/ dwie
20:
tylko rżeczy ſą/ zá práwnem oſądzeniem/ to ieſt/ Secundum jus
21:
ſcriptum iedná/ á druga Secundum partium controverſias, á trży
22:
rżeczy ſą ſpráwiedliwem oſądzeniem/ to ieſt juſtè, ſecundum
23:
Deum, aequitatem &c. Nád to ieſzcze/ juſtè położono náprżod/
24:
potem ſecundum Deum, dopiero w poſrżodku położono jus
25:
ſcriptum, á bliſko końcá záś połozono æquitatem. Ieſli co
26:
dobrego ieſt w Státućie wáſzem/ tedy ieſt forma tey przyśięgi.
27:
Ale wáſzy práwnicy/ áż wten czás ad æquitatem vćiekáć ſię ka=
28:
żą/ gdy jus ſcriptum nie sſtánie. Lecz to nie ták ma bydź ro=
29:
zumiáno/ ále trżebá/ żeby káżda actio juſtè, ſecundum Deum,
30:
jus ſcriptum, æquitatem, & partium controverſias byłá oſądzo=
31:
na/ á tu obácz co náprżod co w prżodku/ á co pozad w tey prży=
32:
śiędżę położeno. Má ſię tedy w káżdey actiey to pięćioro
33:
náydowáć. W co wprawdźie nie potráfi iedno mądry/ á cno=
34:
tliwy człowiek/ y nie potráfi ináczey/ mali bydź iuſtè, ſecundnm
GDeum


strona: 50

50Rozmowá Polaká z Wlochem
1:
Deum jus ſcriptum, æquitatem, & partium controverſias oſądzo=
2:
no/ áż pytáć? muśi. O ktorey to ſłuſznośći y ſpráwiedliwośći
3:
mowi tám gdźieś Philozoph nieco temu podobnemi ſłowy.
Słowá
Ariſtote
leſowe o
ſądźie
ſpráwie
dliwem.
Co
4:
ieſt práwi ſłuſznie y dobrże (co łáćinnicy æquum & bonum zo=
5:
wą) to ieſt y ſpráwiedliwie ále nie podług opiſáney ſpráwie=
6:
dliwośći/ lecz do tey opiſáney ſpráwiedliwośći/ tá ſłuſzność
7:
prżyſtępuiąc/ onę lepſzą czyni. A nie ták ſię to mowi/ żeby tá
8:
ſłuſzność miáłá prżodkowáć/ bo też ieſt co y práwo/ ále gdy o=
9:
boie to poſpołu ieſt/ tedy ſłuſzność práwo kieruiąc/ ſpráwie=
10:
dliwość czyni doſkonálſzą. A iż ſię zda iakoby coś inſzego ſłuſz=
11:
nie y dobrże/ niż to co ieſt práwnie y ſpráwiedliwie tedy ſtąd
12:
to ieſt iż ſłuſzność zámyka ſię pod prawem prżyrodzonem/ á
13:
ſpráwiedliwość pod práwem opiſánem. Więc iż práwo pi=
14:
ſáne nie mogło wſzyſtkiego obłápić/ co ſię miedzy ludźmi trá=
15:
fia ále tylko to co mogło zágárnac/ pod ſię zygarnęło/ y ogul=
16:
nie opiſáło. Otoż gdy prżypádnie co tákiego/ co pod oną o=
17:
gulnośćią záwrżeć ſię nie mogło/ tedy tu Sędźia dobrże vczy=
18:
ni/ gdy tám gdźie w práwie czego nie doſtáie/ álbo práwo ku
19:
nieſpráwiedliwośći/ a krżywo byłoby ćiągnione/ on nádſtáwi/
20:
á krżywość onę náproſtuie/ á to będźie ſłuſzność/ to ieſt práwá
21:
piſánego proſtowánie/ bo y tęn kto to práwo nápiſał/ gdyby
22:
ná świećie był tożby vczynił: ábowiem niepewney rżeczy/ y
23:
tey ktora końcá nie ma/ (iákoż trefunki/ prżygody chytrośći
24:
końcá nie máią) trudno dáć było ábo miárę/ ábo modłę. Ale
25:
do ſwego ſię wrácáiąc/ ták powiedam iż ſubtelnośći práwney
26:
iáko ſię rżeklo pewnie niepotrżebá/ bo prawdę łatwie powie=
27:
dźieć/ á gdźie ſubtelność ieſt/ tám ſię nie prawdy nieco záwa=
28:
dza. Tákże y o Czechách to powiedaſz/ iż porżądkiem ſwem/
29:
á obyczáymi dobremi zgubili Wolność: pierwey było vkázáć
30:
to trżebá/ że Wolność zgubili bo oni nie to o ſobie powiedáią/
31:
owſzem ſię y Wolnośćią/ y ſpráwiedliwośćią/ y porżądkiem
32:
ſwem bárżo wynoſzą. A iákom ći to wyzſzey wſpominał/ nie
33:
wielu tu Czechow/ ábo Moráwcow widźiſz/ ktorżyby tu kupo=
34:
wáli imioná/ á do wáſzey ſię Wolnośći kwápili. Idę do
woźnych/


strona: 51

o Wolnośćiách Polſkich.53 [51]
1:
woźnych/ y do prżyśięgi. Powiedaſz iż woznowie/ choćia ich
2:
ináczey zową/ ſą po wſzyſtkiem świećie/ także też powiedaſz/ iż
3:
bez prżyśięgi nigdziey bydź nie może. Ták ći ieſt/ iż ſą wſzędy
4:
ći ſłudzy poſpolići ále nie tácy/ iáko v was wożnowie/ y nie ták
5:
wielka ich liczbá.
Woźno-
wie Cze-
ſcy roźni
od Pol-
ſkich.
Obieráią ná táki vrżąd/ gdźie ieſt rżąd/ nie
6:
pijánicę/ nie máchlerżá/ nie ták nędznego żeby z płomieniá
7:
chlebá chwytał/ ále obieráią człowieká bogoboynego/ cnotli=
8:
wego/ dobrey ſławy/ á ktory w żadnym kłamſtwie nigdy vzná=
9:
ny nie był/ y opátruią go rocznem dochodem. A gdźieby co
10:
tákiego namniey ſię ná tego vrżędniká pokazáło/ nie wyſzedłby
11:
przyśięgą/ ále by go zárazem poimano/ y dácby gárdło muśiał.
12:
A prżećie nie ták wiele ná támtych należy/ iáko wam ná wá=
13:
ſzych woźnych: temy świadczyćie o naiazd: temi o gwałt/ te-
14:
mi o pozogę: temi o rozboy: temi o ine rożliczne rżeczy/
15:
záś tego woźnego v kśiąg poſtáwić trżebá/ y vczynić co nay=
16:
ſzkárádſzą proteſtatią.
Palenie
Kśiąg
potrżebne
To záś gdy ſię poiednáćie prośićie liſtu
17:
od Krolá/ iżby onę ſzkáradną proteſtatią z kśiąg wydrápáć
18:
kazał. Bysćie ále mieli od tego oſobliwe kśięgi/ ktoreby co
19:
rok palono byláby to wżdy rżecz nie iáko znośnieyſza. A co ſię
20:
prżyśięgi tycze śmiem to powiedźieć/ iż we wſzyſtkiey Wło=
21:
ſkiey/ Iſzpáńſkiey/ Fráncuſkiey/ Węgierſkiey/ Czeſkiey/ y po=
22:
dobno Niemieckiey źiemi/ zá dźieśięć lat/ ták wiele prżyśiąg
23:
nie będźie/ iáko w Polſcze zá rok ieden. A gdyż wáſzy Sędźio=
24:
wie nie pytáią ſię ná ſądźie/ iáko kto żyie/ iáko pobożny/ iáko
25:
ſpráwiedliwy człowiek kto ieſt/ ná podobieńſtwá nie pátrzą/
26:
na świádki nic nie dáią/ ale wſzyſtko puſczáią ná ſumnienie
27:
obwinionego/ ábo na tego kto ma pokonywáć/
Kaźn ná
krżywo-
prżyśię-
ſtwo.
(co czynią dla
28:
tego/ żeby ná iedney actiey niebawić ſię dlugo) wżdy to prży=
29:
ſtáło wam żebyśćie byli náleźli iáky muńſztuk ná krżywoprży=
30:
śięſtwo/ iżby ták częſto ludźie prżeſtronem ſumnienem Bogá
31:
nie obrażáli.
Pijány
świádek.
W Iſzpániey tego/ kto ſię raz vpije/nie tylko
32:
do prżyśięgi/ do świádectwá nie prżypuſczáią/ ále máią go
33:
zá nápoł czći odſądzonego/ á v was v pijáno prżyśięgáią lu=
34:
dźie. Ale zaſz nie może śiłá oſądźić rżeczy bez prżyśięgi?
G 2A ieśli


strona: 52

52Rozmowá Polaká z Włochem
1:
A ieſli mi rżeczeſz/ iż tákie ieſt Polſkie práwo: á ia odpowiem
2:
onoż co dawno/ tym ieſt nie doſkonálſze Polſkie práwo/ iż bez
3:
prżyśięgi nic oſądźić nie vmie. Abo to do prawdy ináczey
4:
Sędźia prżyść nie może iedno prżyśięgą? Boże tego vcho=
5:
way. Dochodzą w inych ziemiách prawdy ludźie bez prży=
6:
śięgi:
Sąd Sá-
lomonow
nie wed
ług Pol-
ſkiego
práwá.
y Sálomon Krol dwie niewieśćie bez przyśięgi oſądźił
7:
ſpráwiedliwie/ indźie świadkow ſłucháią pod prżyśięgą/ ale
8:
ſtrony prżyśięgámi ſwemi ze złych rżeczy nie wychodzą. Lecz
9:
podobno dla tego nie máſz v was żadney każni na krżywoprży=
10:
śięſcze/ iż prżodkowie waſzy nie rozumieli/ żeby kto ták ſię
11:
złym miał náleść ktoryby vmyślnie krżywoprżyśiądz/ á Bogá
12:
ták ſrodze tym obráźyć chćiał. Tráfiło mi ſię nie dawno żem
13:
pośćignął Poſtárośćiego á on z wożnem y Szláchtą iedźie
14:
ná rumátią/ y prżyſzło mu iecháć ná lás Páná mego/ prżez kto=
15:
ry ia też miałem drogę/ y nie dáleko wiechaſzy vyrżę/ áno kilká
16:
Szláchćicow z wozy/ rąbią/ y nákłádáią ná wozy drwá Páná
17:
mego. Y záraz oświadcyłem Poſtarośćiem/ wożnem y
18:
Szláchtą. Pan moy o to pozwał do źiemſtwá/ iam był ná ro=
19:
ku/ powiedziałem kto widźiał to rąbánie/ iáko poſtárośći/
20:
wożny/ z Szláchtą/ ktorży wſzyſcy támże v práwá ſtoiąc zez=
21:
nawáli/ że ták ieſt iákom iá zápozwał/ y twierdźił.
Prżyśię
gá poz-
wánego.
Oni poz=
22:
wáni powiedźieli/ żeſmy w tym lesie áni rąbáli drew/ áni
23:
bráli iáko żywi/ Sędźia ſkazał im prżyśięgę/ y ták wyśli: á
24:
dołożył Sędźia/ bych práwi y ſam widźiał/ tedy ináczey ſká=
25:
záćbym nie mogł. A więc tu Sędźia juſtè, ſecundum Deum,
26:
y æquitatem ſkazał? Widzę iż tylko jus ſcriptum miał ná pie=
27:
czy/ y niewiem kogo bárźiey winowáć ieſli práwo/ czy Sędzie=
28:
go. A zaſz nie podobniey było vrżędnikowi prżyśięgłemu nie
29:
w ſwey/ ále w cudzey rżeczy wierżyć/ niż tym zbrodniom kázáć
30:
w ſwey rżeczy prżyśięgáć? Nie dawno też pozwał ſługá Xię=
31:
dza iednego/ że mu mytá záſłużonego nie zápłáćił, Xiądz záś
32:
pozwał/ iż mu ſługá liczby nie vczynił/ á odſzedł. Sługi actia
33:
iáko pożywał iż pierwey prżyſzłá/ y toczyłá ſię nie máło czáſu/
34:
pierwey ſię też dokończyłá/ wyſzedł Xiądz tym/ iż mię pátrżyć
nie


strona: 53

o Wolnośćiách Polſkich.53
1:
nie możeſz z ośiádłośći źiemſkiey/ bo iey nie mam/ ále pátrż
2:
mię de perſona w moiem náleżnem duchownem práwie. Sę=
3:
dźia odeſłał do ſądu duchownego. Xiądz záśię o liczbę iáko
4:
czyni/ ták czyni/ áż ad ultimum punctum prżyſzło/ y tám dopie=
5:
ro ſługá powiedźiał/ iżem temu Xiędzu práwi iáko żyw nie ſłu=
6:
żył. Dowodźił actor Xiądz á tom z tobą był ná kilku inſtan-
7:
ciach, v tegoſz ſądu/ prżed temże Sędzięm/ gdźieś mię o myto
8:
pozywał ꝛc. A reus brał ſię do prżyśięgi y ſkazał mu ią Sę=
9:
dźia ſamośiodmemu/ powiedáiąc/ iż podług práwa nie mogę
10:
prawi ináczey ſkázáć/ kogożby to tu winowáć/ w tak iáſney
11:
rżeczy/ y iáſnem krżywoprżyśięſtwie? Czy práwo ták złe? Czy
12:
Sędźiego? Czy y Sędźiego y práwo?
Potwarz
o rány.
Ták że też y o rány/
13:
zgniewa ſię ſąśiád ná ſąśiádá/ rani go kto iny/ á on wnet ná
14:
ſwego ſąśiádá/ ná ktorego zdawná wárch miał/ choćiá on we
15:
czterdźieſtu y dáley milách ná on czás będźie/ rány opiſze. Po=
16:
zowie/ prżyśięgę mu ná rány ſkażą nieſpráwiedliwą/ tu ow
17:
nieboraczek niewinny płáćić muśi. Więc go ćieſzą tym/ day
18:
pokoy práwi bráćie/ drogo on práwi te twoie grżywny kupił/
19:
bo ie zápłáćił duſzą. A mnie Czárt (práwi) po iego duſzy?
20:
Wolałbym te pieniądze co ze mnie złupił. Wątpić w tym
21:
nie trżebá/ iż kto ſię ná czyię máiętność vſadźi/ á zwlaſczá kto
22:
iey ma nie wiele/ ránámi temi/ á prżyśięgą fałſzywą wyżuie
23:
ſąśiádá ze wſzyſtkiey máiętnośći. To tákiey potwarży/ krży=
24:
woprżyśięſtwá/ liczbá niezliczona: á o tey potwárży/ ták w
25:
Státućie nápiſáno/ iż o nię nikt pozwáć nie śmie/ y nieſłycháć/
26:
iżby kiedy w Polſcze o potwarż pryſkowáć kogo miáno. Nuż
27:
procuratorowie nie ktorży złego ſumnienia/ zaż máło złego
28:
ludźiom czynią/ nábywáiąc nieprżyſtoinie máiętnośći/ pot=
29:
warzáiąc kupuiąc práwá y ſąśiádow/ á we wſzyſtkiem má=
30:
iąc zá ſobą práwo? Tak tego wiele ieſt/ iż y Sędźiom/ y Stá=
31:
roſtom ſą ćięſzcy niepomáłu/
Potwarz
o Moſto-
we.
potwarzáiąc ie o Moſtowe/ gro=
32:
belne pożywáiąc/ á pozwow nie oddáiąc. A to iem bárżo ná
33:
rękę/ iż tákie actijeforum nie máią/ proſto iákoby tá Conſtitu-
34:
cia onym kwoli byłá vczyniona/ bo kogo chcą zmyć nie mogą/
G 3á choćia


strona: 54

54Rozmowá Polaká z Włochem
1:
á choćia kto moſtu nie ma/ prżećię oni poźywáią/ żeś ná tym/
2:
á ná tym mośćie cło wźiął/ á tymeś więcey winen/ iżeś wźiął
3:
ná cudzem mośćie. A zá tym Stároſtá y koſzt podiąc nie má=
4:
ły musi y prżyśięgáć niewinnie/ á złemu człowiekowi za to
5:
kaźni żadney nie máſz. Wżdy w poborż lepſze ieſt obwáro=
6:
wánie/ bo gdy nie ſłuſznie poborca in retentis poda/ ieſt nań
7:
pæna, ále tu żadney pæny nie máſz ná złego człowieká.
Swiád-
kowie v
myślni.
A po=
8:
ſtępuiąc dáley/ idę do owych świádkow/ co ich owo ná ro=
9:
kách śiłá ſię oźywa/ y chodząc wołáią/ komu świádkow po=
10:
trżebá/ áwom ia gotow prżyśiądz iedno zápłáć. Y niewſty=
11:
dliwie prży oczach Sędźiow biorą pieniądze/ żeby o tákich
12:
rżeczách prżyśięgáli/ o ktorych iáko żywi nic niewiedzą. Tákże
13:
y ná Scrutiniach, prżywiodą świádkow kupionych moc wielka
14:
nagotowánych ná krżywoprżyśięſtwo do ſądu. Tu iuſz wąt=
15:
pliwośći żadney nie máſz/ iedno iż prży iedney ſtronie z tych/
16:
fałſzywi świádkowie/ y krżywoprżyśięſcze bydź muſzą. w Rzy
17:
mie lege 12. Tabularum falſzywe świádki ze ſkáły zrżucano. O
18:
Boże/ co tu tákich ieſt/ coby ie ze ſkały w ogień proſto zrzucáć
19:
trżebá.
Scrutinia.
Nád to ieſzcze? Scrutinia coby ná onym mieyſcu gdźie
20:
ſię zbrodniá sſtáłá bydz miáły/ y tám ſąd ſam prżez ſię z kogo=
21:
by mu ſię zdáło/ prawdyby mácał/ y pytáł: To ſię oni z tym
22:
wſzyſtkiem do ſądu wloką/ pokupiwſzy świadki/ ták iż nie tęn
23:
wygra kto ma ſpráwiedliwą/ ále tęn kto ma więcey pieniędzy
24:
świádkom ná zapłátę/ y fortelnieyſze świádki:
Swiád-
kowie
faſzywi.
Bo ći ktorży
25:
fałſzywie będą świadczyc/ powiedzą/ żeſmy to wiedźieli prży
26:
nas ſię to dźiało. Co nigdy nie było. A owych záśię/ ktorży
27:
prawdą poydą/ iż prży tym nie byli/ ále doſtáteczną o tym
28:
máią ſpráwę/ poydźie świádectwo pod łáwę/ gdyż oculatus
29:
teſtis daleko waźnieyſzy niż inſzy iáki. Ba prże miłego Bogá/
30:
nie tych ći to tylko grżech/ ktorży tákie świádki wiodą/ áni
31:
tych/ ſámych ktorży krżywoprżyśięgáią/ ále to grżech wſzy=
32:
ſtkiey Korony Polſkiey/ wſzyſtkiey Rzeczypoſpolitey/ y zá to
33:
oná karánia ma oczekiwáć.
Sąd Sci=
pionow
Mądrże y potrżebnie vczynił
34:
Scipio, wźiąwſzy Cartaginem novam, miáſto bogáte. Iż to
był


strona: 55

o Wolnośćiách Polſkich.55
1:
był podał do zolnierżow/ że tego Koroną vczćić chćiał/ ktoryby
2:
náprżod ná mur nieprzyiaćielſki wſkoczył/ á ozwáli ſię dway.
3:
Q. Trebelius polnego woyſká człowiek/ á Sex. Digitius woyſká
4:
Morſkiego żołnierż/ y był o to táki ſpor prżed Sędźiámi że
5:
Morſcy zá Morſkiem zołnierżem wſzyſcy/ á polni też/ zá pol=
6:
nem wſzyſcy prżyśiądz chćieli. Ale żeby ktora ſtroná nieprży=
7:
śięglá krżywo/ kłádąc pomſtę Bożą zá krzywoprżyśięſtwo nie
8:
iedno ná ſwą głowę/ ále y ná proporce Rżymſkie/ y ná wſzyſt=
9:
ko woyſko; vczynił mowię táki dekret Scipio/ y iáśnie wſzyſt=
10:
kiem opowiedźiał/ iż tego doſzedł/ że Q. Trebelius, y Sex. Digitus
11:
záraz obádwá wſkoczyli ná mur/ y prżeto obudwu ku wieczney
12:
ſłáwie męſtwá/ y dźielnośći ich/ zwykłemi Koronámi dáru=
13:
ię. Niechćiáł mądry Hetman krżywoprżyśięſtwá bydź prży=
14:
czyną/ iż by ſam y z woyſkiem o krżywoprzyśięſtwo nie był od
15:
Bogá ſkarany. Zleć to prże miłego Bogá/ że wſzyſtkich złych
16:
rżeczy prżyśięgą wychodzić. Podka twego poddánego/ ábo
17:
vbogiego Szláchćicá zuchwálecz ná drodze/ weżmie to co mu
18:
ſię będźie podobáło. Vkrżywdzony vczyni proteſtátią/ po=
19:
zowie/ á pozwáć muśi/ iuſz nie tám gdźie pierwey poźywano/
20:
to ieſt do grodu/ iáko o rozboy: ále iuſz práwnicy wynále=
21:
źli/ że iedno gdy kupcá rozbiją/ tedy to rozboy/ á kiedy
22:
Szłáchćicá kto rozbije/ ábo iego poddánego/ choćiayby mu
23:
też kilká tyśięcy wźięto/ tedy to nie rozboy/ ále ſimplex inju-
24:
ria y o to do źiemſtwá pozywáć każą:
Przyśię-
gá o roz-
boy.
pozowie tedy iákom
25:
rżekł vkrżywdzony do źiemſtwá/ tu reus gdy ſię záprży/ á po-
26:
dlug ſkaźni prżyśięże/ to wolen. Dźiwna to rżecz ieſt/ ze wy
27:
Polacy cudzoźiemcow w rżeczách dobrych náśladowáć niech
28:
cećie. We Włoſzech/ we Fránciey/ gdy kto y nie máłą ſum=
29:
mę vkrádnie/ niezáwżdy o to gárdłem karżą/ iáko to
30:
wyzſzey wſpomniał ále ná drodze poſpolitey/ gdyby kto ſze=
31:
łąg ieden wźiáł komu gwałtem/ gárdło o to dáć muśi: czy=
32:
nią to żeby pokoy poſpolity był cały/ á iáko ſrozſza kaźń by=
33:
wá na tego/ kto z Kośćiołá vkrádnie/ niżli ná tego/ ktory
34:
ſąśiádowi co weźmie: ták ſrozſze káránie ma bydź ná tego/
ktory


strona: 56

56Rozmowá Polaká z Włochem
1:
ktory ná mieyſcu poſpolitym/ ná drodze weźmie co gwałtem
2:
komu/ niżli ná tego/ ktory podkopawſzy ſię do domu prywat=
3:
nego/ vkradnie wielką pieniędzy ſummę: bo w pierwſzym v=
4:
czyniona ieſt wſzyſtkiem krżywdá/ á tu we wtorem: tylko ied=
5:
nemu. Idę ieſcze dáley: Zginie Szláchćicowi woł/ abo dwá/
6:
prżiydźie on woł do człowieká złego we dnie. On wnet go=
7:
śćiowi da w rog/ y ſkorę zákopa Będźie o tym wiedźiálá w=
8:
ſzyſtká ona wieś Szláchty/ pozowie on co mu woł zginął. Tu
9:
vrząd kiedyby chćiał/ doſzedlby wnet prawdy: ná grunt on źie=
10:
chawſzy/ ábo poſławſzy człowieká cnotliwego:
Przyśię
gá o wolu
ale iż ſie Sę=
11:
dźia ſámego práwá Polſkiego dźierży/ á ow co wołu ziadł zá=
12:
prżał prżeto ſkaźe mu prżyśięgę/ y tą z obwinienia wynidźie.
O zbiegłe
chłopy.

13:
Nuż iákie trudnośći bywáią/ o zbiegłe poddáne/ iedni ſię ich
14:
nieſłuſznie vpomináią/ á drudzy nieſłuſznie poddáne cudze dźie=
15:
rżą/ y iáko ich nie máią/ áni mieli prżyśięgáią. Bárżo wiele
16:
w tym lápáczek ieſt. Nie wſpominam tych/ ktorży vmyślnie
17:
ſwoim poddanym vćiekáć do wśi cnotliwych/ á możnych
18:
Szláchćicow roſkázuią/ iżby záśię o one poddáne prżyśięgáli/
19:
ábo co iednániem wytárgowáli/ wiedząc iż vććiwi/ á zacni lu=
20:
dźie/ gdźie mogą vchodzą prżyśięgi choć nayſpráwiedliwſzey.
21:
A co nayſzkodliwſza v was. Náiedźie Szłachćicá zuchwalecz/
22:
wybierże/ wyłupi wſzyſtek dom/ pieniądze/ ſreberko/ owá co
23:
było wſzyſtko weźmie/ tylko tego poſtrżeże/ żeby domu nie
24:
okrwáwił.
Naiazd
bez o-
krwá-
wienia.
Ow nieborak vſzkodzony/ á niechcąc potwarżą
25:
iść/ żeby kogo ſwego vmyślnie roſkrwawił/ vczyniwſzy prote-
26:
ſtatią, pozowie; záprży on zuchwálec że tám nigdy nie był/ áni
27:
ſzkodźił/ y będźie állegował onemi ſłowy/ Vir bonæ famæ & c.
28:
Sędźia prżyśięgę mu ſkaże/ y ták o wſzyſtko zuchwálec praw
29:
będźie.
Statutum
de viro
bo-
næ famæ.
Ale iuſz złodźieie iáwni/ temi ſłowy/ Vir bonæ famæ
30:
&c. ze zbrodni wychodzą/ powiedáiąc gdy go z licem chłopi
31:
prżywiodą/ że go nim zárzućili. Tu podſtárośći/ gdyby záraz
32:
ná ono mieyſce ziechał/ y chćiał ſię wywiedźieć doſtátecznie z
33:
kogoby rozumiał prawdy/ wnetby ią wiedźiał/
Zárzut
potwar-
ny.
ále on zá proś=
34:
bą więźniá/ ábo iego prżyiáćioł/ á ieſli ieſcze w rękę co dano/
ba ná


strona: 57

o Prawach Polſkich.57
1:
da ná Scrutinium do dniá trżećiego/ á zá tym prżyjáćiele owego
2:
więźniá Szláchćicá/ ták ſię zgotuią/ iż wſzyſtko będą mieć te-
3:
ſtes oculatos, á chłopi wykrętow nie vmieiąc/ á proſto iáko
4:
wiedzą powiedáiąc/ záwżdy prżegráią/ y ieſcze prżypłáćić mu
5:
ſzą: ieſli ich o rány ſpotwarży złoczyńcá/ ktory po Scrutinium.
6:
álleguiąc one ſłowá Vir bonæ famæ, prżyśięgą wynidźie. Nay=
7:
dźie y tákiego/ co ná żaden pozew nie ſtánie/ y dopuśći wzdá=
8:
wáć/ áż gdy do wywołánia prżiydźie/ dopiero ſtánie/ y powie/
9:
iż áni o pozwie/ áni o prżewodźie práwá/ niewiedźiał/ y prży=
10:
śięże krżywo/ á ow nieborak co poźywał/ co koſzt wiodł/ to
11:
wſzyſtko wniwecz. Dopiero po prżyśiędze práwo ſię iego
12:
pocznie/ ábo záraz drugą ſię przyśięgą odpráwi/ y ze wſzyſtkie=
13:
go wynidźie. Iáko ſię to nie dawno tu sſtáło w náſzem krá=
14:
iu. Pozwano iednego o wyrąbánie láſu do źiemſtwá ut fit.
15:
Toczyłá ſię actio czás niemáły/ á reus ná żaden pozew nie ſtá=
16:
wał/ áż do źiemſtwá do grodu przyſzło. Tám gdy ſię też nie=
17:
máły czás cauſa wloklá; potem do bannitiey pozwáno. Tu
18:
dopiero on dobry człowiek ſtánął/ y powiedźiał/ iż áni o poz=
19:
wie/ áni o prżewodźie práwá/ niewiedźiał: ſkazano mu prży=
20:
śięge/ á gdy prżyśiągł/ kazano mu odpowiedác.
Prżyśię-
gá ze
ſzkodą
actora.
Odpowiedź
21:
záś táká byłá/ żem ia práwi iáko żyw w leśie twym nie rąbał.
22:
Znowu mu prżyśięgę ſkazono/ y ták wyſzedł/ á ow nieborak co
23:
vtráćił pozywáiąc to prżepadło. Nuż co tych co rani ſąśiádá
24:
nie dáleko domu ſwego á chcąc z tego wyniść/ y podrápawſzy
25:
twarż ſwoię/ á drżwi porąbawſzy/ y wożnemi oświadczywſzy/
26:
opiſze náiśćie ná dom/ ná onego ktorego ſamże ránił/ y pozwie
27:
pierwey o naśćia domowe do grodu/ niż ow o rány.
Klin kli-
nem wy-
bić.
Prży=
28:
wiedźie świádkow moc ná Scrutinium, y prżyśiągłby/ ále ow
29:
chudźiec co ránę odnioſł/ widząc że żle/ iednáć ieſcze muśi/ y
30:
ták mowią potem/ wybiłem práwi klin klinem. Nuż to záśię
31:
Záda ran kilka możny Szláchćic vbogiemu. On ránny opiſze
32:
rány/ á podpiſek hoynie ich nápiſze/ y z iedney rány dwie/ y trży
33:
vczyni: czeog dowiedźiawſzy ſię zbrodźień/ znowu każe niebo=
34:
raká onego vśiec/ ábo zábić. A potem iednániem mniey
Hdla/


strona: 59

59Rozmowá Poláká z Wlochem
Mniey da zábi-
wſzy/ niż
by rany
płáćił.
1:
dla/ niż by był dáł płácąc rány. Bo przyiáćiele zábitego/ bo=
2:
iąc ſię o ſwą ſkorę/ ná ládá czym prżeſtáć muſzą. A náoſtátek
3:
boday nie łepiey zábić Szláchćicá/ niż go poimáć podług wá=
4:
ſzego práwá/ bo płácęnie kop 120. śiedzenie w więźieniu ná
5:
dnie rok/ y záś trżykroc tyle ile w wieźieniu Szláchćicá dźie=
6:
rżał śiedźieć. Więc ſzkody płáćić iáko prżyśięże actor; zá rá=
7:
ny zaś oſobno liczyc. Vczyni to máło nie więcey niżli płáćić
8:
zábitego/ y śiedźieć zá głowę. Toby tego wſzyſtkiego nie by=
9:
ło/ gdyby vrżąd ſam o wyſtępki czynil:
Delatores.
iedno wy/ nie tylko te=
10:
go niechcećie/ ále y Inſtigatorowi bez delatora czynić práwem
11:
nie każęćie/ á to dla tego/ iżby złośći/ wyſtępki/ beżeczeńſtwá
12:
były bez káźni: ábowiem á komu ſię chce delatorem bydź/ wie=
13:
dząc żeby tego gárdłem mogł przypłáćić?
Populus
Tyranum.
Prżełádowáliśćie
14:
Pánowie Polacy: populus też bywa Tyrannem, y podobno ták
15:
v was teraz/ á zwłaſzczá kto pátrży ná wáſze wodze. Lecz pe=
16:
wni tego bydź możećie/ iż iáko zwierżchni Pan gdy prżełádu=
17:
ie/ á sſtánie ſię Tyrannem, prędźiuchno Pánſtwo iego vpaść
18:
muśi: ták populus gdy weźmie wielką władzą/ á sſtánie ſię
19:
Tyrannem, prędźiuchno oná iego władza w inſzą formę Rże=
20:
czyſpoſpolitey prżemienić ſię muśi/ á miáſto wſzytkich/ ieden
21:
zoſtánie Tyrannem. Ale wracáiąc ſię do rżeczy do ktoryżem
22:
odſtąpił/ to ieſt od práwá waſzego/ iáko ie zá ſobą ludxie nie=
23:
ktorży ćiągną/ y nim ſobie pomagáią: wſpomnię y owe wy=
24:
krętniki/
Prokura-
torow od
prżyśię-
żenie.
ktorży ſię zápieráią ſwych procuratorow, y prżyśięże/
25:
że mu nie poruczał od śiebie mowić/ á ná oſtátek y żony ſię náy=
26:
duią takie/ ktore prżyśięgáią/ iż tego co mąż od nich ſpráwo=
27:
wał v práwá/ nigdy mu ſpráwowáć nie poruczáły. A to ſię
28:
dźieie nie zá zwádą mężá z żoną. (bo miłość miedzy niemi by=
29:
wa cáła) ále dla wykrętow práwnych. Wiem też iednego
30:
kogo náſto ná dom/ y vrąbano. Prżyſzło do Scrutinium, ow co
31:
miał krżywdę/ prawdźiwe świádki wiodł/ á ow co vrąbał/
32:
wiodł fałſzywe/ powiedáiąc iż naśćie nie było/ ále práwi by=
33:
łem proſzon ná bieśiádę od tegoż/ y potemeſmy ſię zwádźili/ á
34:
świádkowie fałſzywi powiedźieli/ iż byli prży tym co nigdy
nie


strona: 59

o Práwách Polſkich.59
1:
nie było. Vrżąd temu ktory był winien odprżyśiądz ſię od ná=
2:
śćia kazał/ á rány kazał zapláćić.
Onaśćie
dekret.
Y ták prżyśiegą wyſzedł.
Wybićie
z maięt-
nośći.

3:
Więc y tego śiłá ieſt/ co wybiwſzy z poſſeſſiey człowieká vczći=
4:
wego/ á gdy go o wybićie pozową/ on wyiedźie y powie v ſą=
5:
du iáko nigdy nie wybijał/ y tego nie dźierży. Vrżąd ſkázuie
6:
mu na iego ſłowá prżyśięgę y wynidźie prżyśięgą fałſzywą. A
7:
náoſtátek ſą ći miedzy vbogą Szláchtą/ co powiedáią/ iż iáko
8:
kolwiek práwi ią prżyśięgę chleb ſwoy oganiáiąc/ grżechu o
9:
to nie mam: Bo to práwi ártykuł ieſt práwny/ á do Boga to
10:
nie należy: k temu vrżąd mi kazał. Ale ktoby te krżywoprży=
11:
śięſtwá wyliczyć mogł? Nie máſz tych rokow/ kiedyby wiel=
12:
ka wielkość ich nie byłá. To ták nie zliczone krżywdy ſię dźie=
13:
ią ludźiom dobrem/ á źli ludźie Tryumphuią. Mamy to w
14:
kśięgách/ iż w Egipćie o krżywoprżyśięſtwo gárdłem kárano/
15:
á w Polſcze dáruią ieſcze kto krżywoprżyśięże. Iać rozumiem/
16:
iż wáſzy prżodkowie nie ku ſzkodźie ludzkiey oni tę prżyśięgę
17:
poſtánowili/ ále podobno ná on czás byli ludźie święći/ kto=
18:
rży woleli wſzyſtko ſtráćić/ niż raz przyśiądz/ á Sędźiowie
19:
też oni dawni nie byłi prędcy do ſkázowánia prżyśięgi: iákoż
20:
y teraz niektorży y Sędźiowie y Stároſtowie ſtrżegą ſię prży=
21:
śiąg ſkázowáć. POLAK. A Więc lepiey świadkámi dowodźić/
22:
iáko w Ceſarſkiem práwie? Boże vchoway/ á wyświadczyłby
23:
mię ták ze wſzyſtkiey mey máiętnośći/ y o gárdło mogłby mię
24:
prżypráwić: WLOCH. Zleby pewnie było/ kiedyby ie ták nágo=
25:
towáno/ iáko ie teraz gotuią/ y ná pámięć co máią mowić v=
26:
czą/ do ſądu prowádźić miano. Ale gdyby tak ſłuchano świád=
27:
kow/ y ták pytano/ iáko pytáni w innych źiemiách bywáią
28:
pewnieby záwżdy vrżąd prawdę wiedźiał. Dánielowi Proro=
29:
kowi/ nie trudno było/ iákom wyzſzey wſpomniał/ y we dwu
30:
świádkách fałſz náleść/ á coż kiedy będźie śiłá świadkow? A=
31:
bowiem Bog Wſzechmogący ták to opátrżył/ iż ludzka złość
32:
żadną miárą ze wſzyſtkich ſtron rozumną y opátrżną bydź nie
33:
może: záwżdy co prży złośći zoſtánie/ ſkąd ſię ona wydać mu=
34:
śi.
Pan Bog
niecnoćie
y złośći
rozum
odiął.
Byłoby było ludźiom dobrym bardżo źle ná świećie/ gdyby
35:
był Pan Bog złośći rozumu nie odiął.
H 2Alec


strona: 60

60Rozmowá Polaká z Wlochem
Zlość
záwźdy
glupia.
1:
Alec wſzeláka złość z głupſtwa pochodźi/ y nigdy ſię złośći
2:
glupſtwo nie puśći. A ták práwo to ktore ná wożnem/ á ná
3:
prżyśiędze záwiſlo/ á kaźni ná krżywoprżyśięſtwo nie ma w ſo=
4:
bie: woźny też ledá czem wynidźie/ gdy fałſzywie zezna/ mnie
5:
ſię podobác nie może.
6:
POLAK. Siłaś tu ná powiedźiał o krżywoprżyśięſtwie/
7:
ále to wſzyſtko indźiey też ieſt/ iż ludźie źli krżywo prżyśięgáią/
8:
á prżećię prżyśięgá muśi bydź końcem práwá. O ktorą kie=
9:
dyby ieſcze poźywáć miano/ nie byłby nigdy koniec práwá. A
10:
gdźieby záśię ták miano ſłucháć świádkow/ iáko v was we
11:
Włoſzech ſłucháią/ rozmáićie káżdego świádká zoſobná pytá=
12:
iąc/ probuiąc/ á pierwey o cnoćie/ poczćiwem źyciu iego má=
13:
iąc dobrą ſpráwę/ to náſzy Sędźiowie ledwieby iednę actią ná
14:
dźień oſądźili. Więc łatwie we Wloſzech wiedźieć/ iáko kto
15:
żyie/ iákiey kto cnoty bo poſpołu w iednem mieśćie mieſzkáćie/
16:
ále v nas ktorży po rożnych mieyſcách mieſzkamy/ trudnoby w
17:
to potráfić Sędźiemu. A zá tym ſpráwiedliwośći ludzkiey o=
18:
mieſzkác by ſię muśiáło.
Mieſzká-
nie Szlá-
chty w
mieśćie.

19:
WLOCH. A Polſcze wáſzey coby to wádźiło/ gdyby Szlách=
20:
tá mieſzkáłá w Mieśćie? pewnie y obyczáie byłyby lepſze/ y
21:
ſpráwiedliwość łátwieyſza y bogactwo dáleko więtſze/ ybeśpie=
22:
czeńſtwo Rzeczypoſpołitey wárownieyſze. Dáło ſię to widźieć
23:
co może obronne miáſto/ gdy Krol Sztephan/ dźielny Pan/
24:
wielkiem woyſkiem Gdanſk był obległ.
25:
POLAK. Ale záśię to czym my Polacy ſtoimy/ zginąćby
26:
muśiáło. Iuſzby Szláchćic w mieśćie mieſzkáiąc koni nie cho=
27:
wał/ páchołkowby około śiebie nie báwił/ y po wielkiey częśći
28:
rycerſkie rżemieſło zniſczećby muśiáło; y nád to/ śiłáby ſzkodli=
29:
wych rżeczy nam/ y Wolność naſzey vroſło.
30:
WLOCH. Wſzyſtko to ia inaczey rozumiem/ bo mogłoćby
31:
ſię vmnieyſzyć koni/ ále pieſzych/ ktoremi y Ceſarz Turecki ſtoi/
32:
dálekoby prżybyło więcey. A czym Rżymiánie oni ſlawni
33:
ſtáli/ ieſłi nie pieſzymi; Lecz nie o tym ſię rżecz poczęłá/ odſtą=
34:
piliſmy od rżeczy. Wroć my ſię do práwá wáſzego. Powie=
dźiałeś/


strona: 61

o Wolnośćiách Polſkich.61
1:
dźiałeś/ iż trudnoby w to potráfić Sędźiemu/ gdyby ſię świád=
2:
kámi rżeczy dochodźić miáły. A ia záśię powiedam/ iż nie
3:
byłoby trudno Polakom potráfić w o wſzyſtko/ gdyby iedno
4:
obaczyć w tey mierże niedoſtátki ſwoie chćieli/ y pámiętáć ná
5:
oną/ iż piękna rżecz ieſt/ kiedy człowiek wiele wie/ śiłá rozu=
6:
mie/ ále żeby y ſam śiebie znał.
Trżebá
śiłá v-
mieć á
nie ſro-
máć ſię
vczyć.
A zatym żeby ſię vczyć nie
7:
ſromał. Boc to początek zdrowia ieſt/ kto czuie że mu po
8:
trżebá lekárżá: ná ćiele wiádoma to rżecz ieſt: Bo kiedy ko=
9:
go ráni(ą)/ wnet ſzuka ſobie bárwierżá/ żeby go vleczył/ ale ná
10:
vmyśle nie widoma/ bo człowiek nie rozumny/ pyſzny/ łákomy/
11:
ná krżywdę chćiwy/ rownie ieſt iáko pijány/ nie báczy tego do
12:
śiebie/ żeby w czym wykrácáć miał/ owſzem widźi mu ſię/ że
13:
prżyſtoynie/ á práwie podług powinnośći ſwey czyni/ áno w=
14:
ſzyſtko opák ſię ma/ á poſtępki iego łykámi pachną. Y powie=
15:
dáią ták ludźie mądrży/ nie pobłądźi práwi w ſpráwie żadney
16:
tęn człowiek/ ktory vmie ſobie rádźić/ áni tęn kto nie vmieiąc
17:
ſobie rádźic/ ſłucha mędrſzego rády/ ále tęn pobłądźi/ ktory y
18:
ſam w ſobie nie ma rády/ y niczyiey rády ſłucháć niechce. To
19:
takie głupſtwo wſzyſtkiego złego prżyczyną na świećie ieſt. Ale
20:
ſłuchayćie wy oney dawney prżypowieśći. Czegoć niedoſtáie
21:
ſzukay v ſąśiádá. Więc chcącemu nie máſz nic trudnego.
22:
Mogłáby ſię náleść táka drogá/ iżby y świádkámi dochodźić
23:
ſię rżeczy mogły/ y krżywoprżyśięſtwoby nie bywáło/ y woźno=
24:
wie złemi bydź by nie mogli. Aleć y okrom tego/ śiłá ieſt
25:
rżeczy w práwie wáſzym/ ktorych chwálić trudno.
Zrżodło
złe go
ktore
ieſt.
A zrżodło
26:
wſzyſtkiego złego ieſt on Státut/ nie imáć nikogo/ áż prżekoná=
27:
nego práwem. W ktorego Statutu nádźieię iáko wiele
28:
złego ſię dźieie/ powiedźiałbym nie co (bo Æwſzyſłkiego wypo=
29:
wiedźieć trudno) ále widzę że ſię ſpoźniło.
Neminem
captiva-
bimus.
Senatorowie iuſz
30:
ſię roźiezdzáią. ꝰ
31:
POLAK. Więc iutro niechay ćię naydę ná tym mieyſcu/ á
32:
proſzę ćię nie czyń ináczey. Wiemći ia że tą náſzą mową nic nie
33:
zbuduiewá/ ále oto náłekcemy ſobie vſzy y czás nam miłey zey=
34:
dźie/ niż w tych tám kołách ſłucháiąc nie wſzyſtko mądrych orá=
35:
ćiy. WLOCH. Vczynię iáko káżeſz.
H 3ROZMOWA


strona: 62

62Rozmowá Polaká z Wlochem
1:
ROZMOVVA DNIA
2:
Trzećiego
3:
POLAKA Z WLOCHEM.
4:
POLAK. Wczoráś ſię dźiwował/ iż ſię nie rychło do koł
5:
ziecháli/ á dźiś o to poźniey/ á coż ná tym. Y toćby niewolá
6:
byłá/ ták czynić/ iáko ſię rżekło.
7:
WLOCH. Bá dobrże. Day Boże tylko/ żeby wam kiedy
8:
tá wáſzá bárżo roſprżeſtrżeniona Wolność ná złe niewyſzłá.
De Statu-
to Nemi-
nem capti-
vabimus.

9:
POLAK. Daymy temu pokoy/ á dokonay wczorayſzego ná
10:
coś ſię był zánioſł/ gániąc tęn Statut/ o nieimániu Szlachći=
11:
cá/ áż prżekonánego/ y inſze náſze práwá.
12:
WLOCH. Ták powiedam wybije kogo z máiętnośći ten/
13:
kto ſwoię dawno vtráćił/ a wybiwſzy/ wſzyſtko co w domu by=
14:
ło wybierże/ gumno zmłoći/ źie/ z pije z páchołki/ y ktemu
15:
poczyni wiele złego. Ow nieborak vkrżywdzony pozwawſzy/
16:
od rokow do rokow ćiągnąć ſię/ procuratorom ſypáć muśi/ á
17:
wie Bog kiedy (bo czáſem vmrże Stároſtá/ ábo podſtárośći/
18:
czáſem zaydźie powietrże/ czáſem Interregnum) doydźie ſprá=
19:
wiedliwośći. A doſzedſzy/ coż wygra gdy ow co náiecháł ábo
20:
vmrże/ abo ná Niż poydźie/ ábo nic máiętnośći mieć nie bę=
21:
dźie/ áni potomká?
Wywołá
nie vkrzy
wdzone
mu ſzkod
liwſze/
niśli w
ywołáne-
mu.
A to go práwi wywołáno; Tym vkrży=
22:
wdzonemu gorżey/ bo okrom tego/ iż mu ſię to co pobrano iuſz
23:
nie wroći/ ieſcze ſię ſtrżedz muśi/ żeby go nie zábito. Ale co
24:
tych zuchwálcow v was ieſt /ktorży wiedząc że poimáni bydź
25:
nie mogą/ áż jure victi, broią dźiwne á nie ſłycháne złośći/ á v=
26:
choway Boże nań o one zbrodnie proteſtátią vczynić/ to wnet
27:
zábije/ y ták broi gołotą będąc/ áż potem ná Niż poydźie. To
28:
y tu práwo złe prżyczyną ieſt tych wſzyſtkich zbrodni/ tych wſzy=
29:
ſtkich złych rżeczy. Więc prżewłoká ſpráwiedliwośći/ prże=
30:
nieśienie Sądow ná Seym/ á Seymowánie áż we dwie lećie/
ták


strona: 63

o Práwach Polſkich.63
1:
ták wiele kozakow/ y ták możnych námnożyło/ bo zá nieſądze=
2:
niem/ zá niekárnośćią/ ktora niekárność nápomyka nie iáko
3:
ku złemu/ zá dwie lećie śiłá ſię złego ná broi/ ták iż zbrodnio=
4:
wi nielża/ iedno czći poſtradawſzy/ iść ná Niż/ ktory Niż
5:
wielki niekiedy Koronie vpadek prżynieśie.
Dilatio
infirmi-
tatis
ná Sey-
mie.
Niechcę prże=
6:
pomnieć y owego fortylu/ ktorego ná Seymie vżywáią zbro=
7:
dniowie in criminali álleguiąc chorobę. Nieſłychána to byłá
8:
rżecz zá pierwſzych dawnych Krolow. A ieſli kto prawdźiwie
9:
chorował/ ſlano vrżąd do goſpody: iáko pámiętam/ że do
10:
iednego do goſpody/ zá Krolá Sigmuntá ſtárego/ Káſztela=
11:
ná/ y dwu Sekretarżow ſłano/ áby dał ſpráwę o ſobie/ á kto
12:
chćiał ſię ſam oczyſczáć/ dawał ſię nieść do ſądu choro. Tám
13:
ma mieyſce dilatia do dwu Niedźiel dla choroby/ gdźie vſtá=
14:
wicznie idą ſądy/ bo o niedźiel dwie/ ábo trży/ máła to zwło=
15:
ká/ ále gdźie nie ſądzą/ áż we dwie lećie/ to tám ku końcu Sey=
16:
mu/ nie ná dwie niedźieli Krol dilatią dawa/ ále ná dwie le=
17:
ćie.
Dilatia
ná dwie
lećie.
A co gorſzego/ nie máſz rozdźiáłu w Státućie ktora actio
18:
Criminalis, á ktora civilis, bo ieſli kto rżecze/ iż pozew ſam v=
19:
kázuie/ tedy ia nie ták widzę/ bo choćia kto criminaliter
20:
pozowie/ prżećię dopiero ná Seymie diſputuią/ ieſli ieſt oná
21:
actio Criminalis, czy civilis, y tęn w tem wygrawa kto więcey
22:
ſententiy w rádźie má zá ſobą: y bárżo ſię on nieborak oſzuka/
23:
co criminaliter pozwał/ á yż naydą Senatorowie że ieſt ci-
24:
vilis. O czym diſputátiy nie byłoby trżebá/ gdyby ſtáteczny
25:
w Státućie rozdźiał był actiy, ktora civilis, á ktora crimi-
26:
nalis. Ale y tę civilem actionem zową/ gdy kto bez náiáz-
27:
du zábije: Jákoby to nie crimen, zábić człowieka/ crimen
28:
ieſt/ y wielkie crimen. Co ieſcze: sſtánie ſię vbogiemu Szlách=
29:
ćicowi lekkość iáka znáczna od człowieká możnego/ pozow=
30:
ze/ vyrżę iáko wygraſz. Iáko ſię sſtáłá raz/ zá Krolá
31:
Sigmuntá Auguſtá iednemu od zacnego Senatorá: poz=
32:
wał nieborak o to ná Seym á iż (iáko zá zálem) niektore ſło=
33:
wá były w pozwie vſczypliwe/ ná pierwſzem roku co ſię
34:
miał reus bronić/ żem ábo nie vczynił/ ábo vczynił ſłuſznie/
to reus


strona: 64

64Rozmowá Polaká z Włochem
1:
to reus iął mowić/ że mię táki pozew potykáć nie miał/ czło=
2:
wieká vććiwego/ y Senatorá Wáſzey Krolewſkiey Mośći ꝛć.
3:
Kazono wyniść ſtronom/ krotko mowiąc/ ſkazono tego co
4:
pozwał Szláchćicá nie podlego/ á k temu nie młodego ná śie=
5:
dzenie w wieży rok ieden/ á wyśiedźiawſzy zoſtáwiono mu cá=
6:
łe práwo czynienia/ o lekkość/ bo go było kiymi wybito ná ry=
7:
bnych ſtolech. Y ták pierwey był tęn ſkaran/ ktory odnioſł
8:
krżywdę/ niżli tęn kto ią vczynił. Iákoż y teraz ták bywa/ gdy
9:
kto krżywdę ſwą ná Seym przynieśie/ Pierwey o tym diſputu=
10:
tuią/ mali tu mieyſe tá rżecz/ dobrżeli pozwano/ nie máſzli cze=
11:
go tákiego w pozwie/ á potem wie to Bog kiedy prżiydźie reo
12:
do tego/ żeby ſię ſpráwował/ bo ná záiutrż wolno mu powie=
13:
dźieć żem chor.
O lekko-
śći kaźn
máła.
Więc o lekkośći w Státućie máluczka káźń
14:
ieſt/ (á człowiek vczćiwy/ y wielkiego ſercá/ gárdło dáć woli/ niż
15:
lekkość odnieść/ iákoż melius moir, quam fæderi: áczći poháń=
16:
bienie (iáko mądrży ludźie rozumieią) tylko wtęn czás ieſt/
17:
gdy kto wykroći prżećiwko ſwey poczćiwośći. Iákom wyzſzey
18:
powiedźiał/ tęn kto v was náprżod práwo knował/ trżebá mu
19:
było obaczyć pilnie okolicznośći wſzyſtkie/ niedoſtátki Polſkie/
20:
iáko zá dźieleniem miedzy bráćią máiętnośći/ do wielkiego v=
21:
boſtwa prżychodźić ſię muśi/ zá czym trudno vbogiemu docho=
22:
dźić ſpráwiedliwośći/ vożuchny żiemiánin/ da gdźie corecz=
23:
kę ſwą ſłużyć/ ábo y przy iego właſnym domu ná polu zgwal=
24:
cą mu corkę obwiedźie gwałt; pozowie: y to/ ieſli gwałto=
25:
wnik onego kráiu będźie: sſtánie wżdy ſto nieboraczka onego/
26:
iż odpráwi pierwſzy/ y wtory pozew/ ſtroná nie ſtánie. Tu
27:
owemu niebożątku pieniędzy śiłá będźie potrżebá/ niż gwał=
28:
towniká do vpaśći dopędźi/ á nie máiąc o czym práwowáć ſię/
29:
rad nie rad poiednáć ſię muśi: á czáſem y bez iednánia práwo
30:
porżući/ ábo go odgrożą. A ieſli ieſcze onego kráiu gwałto=
31:
wnik nie będźie/ to y nie myślić o pozwie/ prżepádłá oná lek=
32:
kość. Iesli też będźie ták miłował corkę ſwą/ y poczćiwość
33:
domu ſwego/ że y máiętność prżeda/ żeby ſię miał o czym prá=
34:
wowáć/ coż wygra/ gdy gwałtowniká do tego prżypędźi/ że
go


strona: 65

o Wolnośćiách Polſkich.65
1:
go wywoláią z źiemie/ poniewaſz wywołáńcy v was trium=
2:
phuią/ á exequutia ſię ná nich nie dzieie?
Czći odſą-
dzenie
ná Sey-
mie.
O ktorym wywo=
3:
łániu tákiem iáko v was ieſt/ dobreli ieſt/ czyli źle/ tákże też
4:
dobrżeli to/ że ludźie obwinieni gdy ſię ná Seym pozwáni
5:
nie sſtawią/ czći bywáią odſądzeni/ potym ſię powie. A
6:
com pierwey rżekł/ iż dźieleniem vſtawicznem máiętnośći
7:
Szlácheckiey/ do wielkiego vboſtwá prżychodźić ſię muśi/
8:
bá nie iedno do vboſtwá prżychodźi Szláchćicowi/ ále y do
9:
tego że ſię w chłopá obraca. Wiem tych wiele ktorży po=
10:
winne ſwoie/ bráćią/ ſtryie/ kupiwſzy od nich máiętnośći/
11:
zá chłopy iuſz maią/ y dźień im robić káżą.
Rakoie... -
wo pod-
danych
w Má-
zoſzu.
Co widząc oni
12:
mądrży Mázoſzanie ſtárży/ że do tego zá dźialem prżycho=
13:
dźić miáło/ poſtánowili byli tákie práwo/ iż poddánemu
14:
wolno było odyść od Páná ſwego gdyby zań drugi Szlách=
15:
ćić/ pod ktorymby prziymował/ ręczył. Teraz ći nowi
16:
Mazoſzanie/ wrżkomo mędrſzemi náſtáwſzy zepſowáli to
17:
práwo y prżyięli waſze Polſkie/ żeby poddani wieczni byli:
18:
y tak vbogiey Szlachćie tey/ do wieczney niewoley prży=
19:
chodzi. Więc y tem ſamem ktorży to nowe Polſkie prá=
20:
wo prżyięli/ álbo potomſtwu ich/ prżiydźie do tego zá czá=
21:
ſem/ że będą niewolnikámi; záczym źyśći ſię ono/ co ſtárży
22:
Philozophowie powiedźieli/ iż zá długiem czáſem z Kro=
23:
low bywáią niewolnicy/ á z niewolnikow Krolowie. Te=
24:
go też nie prżepomnię/ gdyż też to do práwá Polſkiego na=
25:
leży/ iż wielekroc ſię to trafia że w zwádźie/ ná bieśiedźie
26:
gołotá/ ábo kto barżo vbogi/ ráni kogo ſzkodliwie bárżó.
27:
Tęn kogo ránią/ ábo iego prżyjáćiele/ nie ná tego opiſzą
28:
rány/ ktory ranił/ ále ná tego kto ſię ma dobrże/ á był prży
29:
zránieniu/ wiedząc że tęn ma czem zápłáćić.
Opiſowá-
nie ran
ná bo-
gátſze.
A iż tákie ieſt
30:
práwo/ że ná rány ma ten prżyśiądz kogo rániouo/ y tego
31:
poprżyśiądz kogo obwinił/ prżeto ow nieborak płáćić mu=
32:
śi niewinnie rány/ y niechwalić ſobie takiego práwá. Do=
33:
ſyć ieſt tego/ co ludźie vbodzy á źli/ nie iedno zuchwáli á
34:
możni/ ćięſzcy ſą ludźiom dobrym/ á máiętnym. Pozowie
Ivbogi/


strona: 66

66Rozmowá Polaká z Wlochem
1:
vbogi/ á zły do źiemſtwá dobrego człowieká/ y nie ſłuſznie/
2:
y nie wſtydliwie. Y náydzie ſąd niewinnego niewinnem.
3:
Prżećię on vbogi á zły/ chcąc co wyrwáć/ ápeluie do Trybu=
4:
náłu. Dobry on człowiek ná Trybunał kłoſáć ſię muśi/ y
5:
ſtrawić nie máło/ á ow wykrętnik/ gdy nie mogł ná ro=
6:
kách/ nic wyrwáć/ ná Trybunał nie poiedźie/ lecz zleći
7:
prżećię komu rzecz ſwoię/ iżby contumatią wygráć mogł.
Litis ex-
penſæ.

8:
Tám ná Trybunale ieſli nie ſtánie on pozwány/ to go zmy=
9:
ią/ á ieſli ſtánie/ to zá niem nie winnem ſkażą:
Nie po-
źywánie
o ſzkody.
ále to wni=
10:
wecz/ co vtráćił/ bo o ſzkody tákie/ wáſze práwo poźywáć
11:
nie káże.
12:
POLAK. Azaz mało wygrał tęn/ że go niewinnem ná=
13:
leźiono?
14:
WLOCH. Ale prżegrał vtráty/ ktorych był prżegráć
15:
nie powinien/ k temu nie ſkaran tęn/ kto ſłuſznie ſkaran
16:
bydź miał. Tákże też y owi co ná kwity ſobie biorą/ kto=
17:
rych ie máſz w żadnych kśięgách/ a zaſz też w o wym ma=
18:
łá vtrátá temu kto poźywa? Co ieſcze/ ná iádą kogo ná
19:
dom y zábiją.
Complices
niewinni.
Prżyiáćiele zábitego/ abo ſyn/ ábo brát/
20:
vczyni proteſtatią ná mężoboyce/ y położy complices śi=
21:
łá/ ludźi dobrych/ y namniey nie winnych. Potem ſcru-
22:
tinium wywiodſzy/ pozowie y mężoboycę/ y one compli-
23:
ces wſzyſtkie ná Seym; tu ći niebożętá kłuſáć ſię muſzą/
24:
y trawić ſię długo/ niż im do ſpráwy prziydźie/ á czáſem
25:
ſię to/ y ná drugiem/ y ná trzećiem y dáłey Seymie nie do=
26:
kona. A ći niebożętá z wielką ſwą ſzkodą pilnowáć muſzą.
27:
Gdy ſię potem okáże ich niewinność/ to iem prżećię prży=
28:
śięgę Krol ſkaże/ á ono wſzyſtko poydźie wniwecz/ co vżyli
29:
niewczáſu dom opuśćili/ zámieſzkáli ſobie/ y do wielkiey
30:
ſzkody prżyśli.
31:
POLAK. Coż? ábo owi ieſcze co im zábito brátá/
32:
máią tym pozwánym ſzkody nágrádzáć/ kiedy pewnie nie
33:
wiedzą/ kto mężoboycy do zbrodnie pomagał?
34:
WLOCH. Y toby ſię opátrżyć mogło/ żeby áni płáćił
ten/


strona: 67

o Práwách Polſkich.67
1:
tęn/ ktoryby nie winnie complices pozwał/ áni complices
2:
ludźie niwinui/ nie potrżebnie/ y z niemálą ſwą ſzkodą po=
3:
ćiągáni byli. A do tego co mowiſz/ gdy kogo nie ſłuſznie/ y
4:
niewinnie pożywáią? y maſz to ták bydź wolno/ trudnośći
5:
zádáwáć ludźiom dobrym/ y o koſzt ich prżypráwowáć/ á te=
6:
go po ſkaźni niewinnemu nie nágrádzáć?
7:
POLAK. Ale zá śię z drugiey ſtrony weyźrży ná to. Gdy=
8:
by vbodzy ludźie pozwawſzy/ á nie wygrawſzy práwá (bo
9:
możneyſzym lepiey práwo ſłuży) poćic ſię záśię mieli/ y w=
10:
rácáć nakłády; toby żaden choć w naywiętſzey ſwey krżyw=
11:
dźie vbogi/ Páná nie poźywał.
Vrżędni-
cy nikcze-
mni ſzko-
dliwi.

12:
WLOCH. Gdźie w ktorym Páńſtwie Pan práwá
13:
dobre poſtánowiwſzy/ vrżędniki da nikczemne/ tám z o
14:
nych praw/ wielka ſzkodá/ vćiſk/ y nędzá ludźiom rośćie.
15:
Y ták powiedam/ iż w mnieyſzym ſą vćiſku tám ludźie/
16:
gdźie ſą práwá złe/ ále dobrży vrżędnicy: niżli tám gdźie
17:
práwá ſą práwie dobre ále vrżędnicy od dobrych dálecy.
Vrzędni-
cy ſądowi
źli.
A
18:
tu y prawá/ y vrzędnicy drudzy iácy ſą/ wieſz to ſam do=
19:
brże. Ale kiediby tu y práwá/ y vrżędnicy dobrży byli/ nie
20:
lepieyby ſzło prawo bogátym niźli vbogiem/ y nie prżyſz=
21:
łoby do tego vbogiemu/ żeby Panu ſzkody nágrádzáć miał/
22:
gdyby Páná ſłuſzuie pozwał/ Więc w nádźięię/ y práwá
23:
nie dobrego/ y vrżędniká niezbożnego/ pozowie drugi do=
24:
brego człowieká/ tylko dła tego/ żeby go do prżyśięgi ták
25:
prżyprowadźił/ iżby ſię iey odkupowáć muśiał: Abowiem
26:
naydźie ták dobrego człowieká/ iż woli śiłá dáć niewin=
27:
nie/ niżliby ſpráwiedliwie prżyśiądź miał.
De male
obtento.
Nuż á owo
28:
co/ gdy de male obtento pozową? Czáſęm ſię owo ſłuſznie
29:
dźieie/ że niewinna ſtroná poźywa (á tego że źle ſkaza=
30:
no prżyczyną będźie ábo woźny/ ábo vrżąd ktory) á czá=
31:
ſem bárżo nie ſłuſznie pożywa ten/ ná ktorem ſłuſznie prże=
32:
wiedźiono ieſt práwo. Wiem iednego ktory wygrał ná
33:
adverſarzu ſwym śiedm tyśięcy złotych:
I 2Adver-


strona: 68

68Rozmowá Polaká z Wlochem
1:
Adverſarz on pozwał de male obtento, do tegoż ſądu/ ſkáźił
2:
wnet on ſąd dekret ſwoy pierwſzy/ á ná onym co był pier=
3:
wey cauſi wygrał/ ſkazał dźiewięćdźieśiąt tyśięcy złotych.
4:
Toby y w tem obwarowánie bydź mogło/ iżby de male
5:
obtento poźywáć nie było potrżebá.
Wywo=
łáńcy wy
krżykáią.
Idę do wywołáń=
6:
cow wáſzych/ to ći v was wykrzykaią: Mieſzka ſobie do=
7:
má/ ábo v powinnego/ namniey go to nie obchodźi/ że ieſt
8:
wywołány/ á będźie miał ná ſobie nie iednę ále śiedm/ ośm/
9:
y dáley banniciy. Na ktore o ſpi bárżo dobrże. A będźie
10:
tákich pięćdźieśiąt/ ſześćdźieśiąt/ y więcey w iednem po=
11:
wićie. A drugi rad/ że ie ma ná ſobie. A co mi ná tem
12:
práwi/ á tom wolen: do práwá nie poźywá mię nikt/ bo
13:
tám mieyſcá nie mam. A witay mi to práwi/ z nikiem ſię
14:
nie poźywáć/ nie práwowáć; Cokolwiek zbroię/ wſzyſtko
15:
mi wolno/ iáko temu/ do ktorego iuſz nic niemą ſąd żaden.
16:
Wiem co mi rżeczeſz ná to. Prawo/ powieſz/ nic w tem nie
17:
winno/ ále winni Stároſtowie/ ktorży exequutiy nie czy=
18:
nią. Odpowie tobie ták Stároſtá ná to/ nie mam ia ſto
19:
śiły/ żebym możnego poimáć mogł. A powiát ruſzáć tru=
20:
dno/ y muśiáłaby Szłáchtá nic inego nie czynić/ iedno co
21:
dźień wyiezdzáć z domu/ á wywołáńce łápáć/ y nie káżdy
22:
dałby ſię łápáć/ ábo w domu dobywáć. Iákoż y w tym
23:
znáć Stároſtow niepotężność/ bo do ſądu gdy ieden ábo
24:
dwa z ruśnicámi prżiydą/ łátwie im rusnice Stároſtá
25:
bierże/ ále kiedy ich ſzesćdźieśiąt ábo ſto prżiydźie zá kim z
26:
rusnicámi trudno tám od tych ruśnice odbieráć/ áleśćie też
27:
iuſz y to odbieránie ruśnic chwałá Bogu zepſowáli. W=
28:
ſpomnię y tu czći odſądzone/ niewiem co potem oſądzáć ich
29:
czći/ gdy ſię do práwá nie sſtáwią.
Odſądze=
ni cżći
abſentes.
Bo tęn kto prżekoná=
30:
nego o to prżyprawił/ ćiepło głowę chowáć muśi/ ieść/
31:
pić/ ſpáć/ w domu ſwym beśpiecznie niemoże/ vſtawicznie
32:
báć ſię muśi/ á ow co ieſt czći odſądzony/ nie boi ſie nikogo/
33:
owſzem ſię go káżdy boi/ iáko ſzálonego. Prżeto y w tym
34:
ináczeyby poſtąpić trżebá/ żeby zły był ſkaran/ á on co
práwo


strona: 69

o Wolnośćiách Polſkich.69
1:
práwo prżewiodł/ był pokoiem vbeśpieczony: Co dźień
2:
w Polſcze prżymnaża ſię złośći/ y od nas z Włoch (po=
3:
wiem prawdę) więcey niektorży złego prżynoſzą/ niż do=
4:
brego; iákoż do złego ſkłonnieyſze ieſt człowieczeńſtwo ná=
5:
ſze/ (zá onem ieſcze iábłkiem/ ktorego nie fortunnie Iewá
6:
ſkoſztowáłá) niżli do dobrego. Otoż iż od nas z Włoch
7:
więle ſię do Polſki złych rżeczy prżynośi/ trżebaby y muń=
8:
ſztuki z támtąd prżynieść te/ ktoremi we Włoſzech wyſtęp=
9:
ki hámuią.
10:
POLAK. Mnie ſię záśię widźi/ iżby ieſcze więcey złych
11:
ludźi v nas było/ kiedyby támte Włoſkie ſrogie kaźni do nas
12:
były prżynieśione: bo wſzędy na świećie/ gdźie ſą kaźni o=
13:
krutne/ tám złośći więcey.
Złość
ludzka
rodźi
ſrogie
káźni.

14:
WLOCH. Nie ſrogość/ nie okrućieńſtwo/ ludźi ná
15:
złośći nápomyka/ ále zlość ludzka vprzedzáiąca/ rodźi y
16:
mnoży oſtre/ a okrutne kaźni. A com bannity wſpomniał/
17:
niewiem dobrżeli to/ o dług wywoływáć poczćiwe ludźie:
18:
bo coż to zá niecnotá zádłużyć ſię? W żadney źiemi tego
19:
nie máſz/ żeby kto dla długow wywołáńcem bydź miał: á
20:
ieſli ſłáwę dobrą wiecey ſobie wazymy/ niżli żywot/ cze=
21:
muſz nie rádniey mnieyſzą kaźnią karżećie dłużniká/ to ieſt
22:
śiedzeniem/ niżli infamią? A co gorſzego/ prżyiedźie wy=
23:
wołány do teśćia ſwego w dom/ y corką iego/ á z żoną ſwo=
24:
ią/ y maſz tęn poczćiwy Oćiec rozumian bydź zá compli-
25:
cem, iż záchował miłość corcze ſwey/ y źięćiowi ludźiom
26:
vtrapionym? Bá chwały on zá to godźien/ nie infamiey.
Vrżąd
ſam ieſt
complex
ktory
executiey
nie czyni.

27:
Vrżąd od naywyſzego począwſzy/ áż do naynizſzego/ tęn
28:
miałby rozumian bydź zá complicem, że nie poimał. Także
29:
też/ prżyiedźie czći odſądzony do powinnego ſwego/ ábo do
30:
obczego w dom/ z pocztem nie máłem/ iákoż ow nieborak
31:
ma go wygnáć/ nie máiąc/ ſto śiły? Rzecze mi kto/ więc
32:
niechay iedźie precz z domu.
Czći od-
ſądzony
gdy do
powin-
nych przy-
iedźie.
A kiedy gość nie będźie go
33:
chćiał puśćić? ábo ma odiecháć z domu od Zony/ Dźiatek/
34:
máiętnośći/ á zoſtáwić to czći odſądzonemu? Trżeba mieć
I 3ná


strona: 70

70Rozmowá Poláká z Wlochem
1:
ná to pilne oko/ iżby niewinny człowiek/ dla winnego
2:
nie ćierpiał. Lecz tu opák ſię dźieie/ winny buia po
3:
świećie/ á tęn ćierpieć muśi/ kto vkrżywdzon ieſt/ y tęn
4:
do kogo wywołániec/ ábo czći odſądzony w dom prżyie=
5:
dźie. Bo niechceli bydź y ſam wywolánym/ muśi prży=
6:
śiądz/ że v niego wywołániec/ álbo czći odſądzony w do=
7:
mu nie był/ álbo że nie wiedźiał/ żeby on gość iego był
8:
tákim. Nieſpráwiedliwość ná świećie pánuie/ á ma
9:
mieyſce/ nie tylko v Monárchow/ ktorży biorą Páńſt=
10:
wá/ Kroleſtwá/ nie máiąc do tego práwá żádnego/ ani
11:
chcąc podlec práwu/ ále y v ludźi rownieyſzych ſtanow/
12:
co ſą ábo możnośćią/ ábo prżyiáćioły/ ábo doſtátkiem
13:
znácznemi: bo ći niechcą/ żeby im roſkázowało práwo/
14:
vrżędu nád ſobą mieć niechcą/ ále chcą/ żeby oni práwu y
15:
vrżędom roſkázowáli/ co ieſli gdźie znáć/ tedy tu w Pol-
16:
ſcze.
Vbodzy
możnym
ſię pod-
dáią.
Zá czym vboga Szláchtá muſzą ſię poddáwáć w o=
17:
bronę tych możnych/ á ći co chcą/ to czynią z nimi. Sąśiad
18:
moy (práwi) wźiął mi to á to/ czego doſtáiąc práwem/
19:
zginąłbym (práwi): prżeto proſzę ćię pomoż mi: pośli
20:
ſługi żebych mu odebrał. Tu on możny vczyni o co pro=
21:
ſzą/ ále zá to ow też vczynić muśi/ co każą. O Rzeczpoſp:
22:
żaden ſię tu nie ſtára/ áni myśli o tym/ żeby wſzyſtkim do=
23:
brże było: ále tylko ſam o ſię/ y o ſwą rżecz ſtára mnimá=
24:
iąc/ iż kiedy on będźie bogátym możnym/ rodowitym/ że
25:
tákże wielkim będźie potomek iego/ áno więc wſzyſtko to
26:
opák bywa. Rzeczpoſpolita poki ieſt w cále/ poty káżdy
27:
ſwoie może mieć ſpełná/ ále ieſli oná zginie/ niechay ſię te=
28:
go nie ná dźiewa żáden/ żeby co ſwego cáło záchowáć mogł.
29:
O Rzeczpoſp. nie o ſwą/ właſną ſtáráć ſię trżebá/ niechay
30:
Rzeczpoſpolita możná y bogáta będźie/ ábowiem źle ſię
31:
tám dźieie/ gdźie Rzeczp: vboga ieſt/ á prywatne bogáctwá
32:
roſtą/ y z nimi łákomſtwo.
Vrzędni
cy áby
byli nie
dożywo-
tni.
Więc y o to ſię ſtárać trżebá/
33:
iżby w Rzeczypoſp: práwo dobre było/ y vrżędnicy dobrży/
34:
á nie dożywotni/ bo dla tego ożywoćia/ á pożytku z prże=
ło=


strona: 71

o Práwach Polſkich.71
1:
łożeńſtwá dźiwnemi ſpoſoby ludźie do vrżedow prżychodzą:
Pożytek
z prżeło-
żeńſtwá
ſzkodli-
wy.

2:
á naprżod rżeklem żeby vrżędnicy dobrży byli/ bo gdy ſpacha
3:
co wielkiego przyiáćiel Stárośćin/ ábo Sędźiego/ á ſtro=
4:
ná prżećiwna do ſcrutinium pozowie/ á będźie bliſko cżáſu
5:
Seymu/ wnet on vrżędnik wrżkomo ſię rozniemoże/ y roki
6:
odwoła.
Chorobá
ſędźiego
ábo Stát
:
roſty
śmierć.
Nuż/ á owo co/ gdy dla śmieći Sędźiego/ ábo
7:
Podſędká/ ábo piſárżá/ álbo dla choroby ktorego z tych/ álbo
8:
dla rozmáitych prżygod rokow pięć/ ábo ſześć/ á czáſem
9:
więcey niż dźieśięć lat nie będźie? Tákże też dla śmierći
10:
Stárośćiney/ ábo iż tám nie ośiádły/ ábo z iákiey inſzey
11:
prżyczyny/ á zá máły więc czás ſądy Grodzkie wákuią? Y
12:
zaſz to nie hániebna rzecz/ nie náleść ná to ſpoſobu/ iżby
13:
ſpráwiedliwość ſwem trybem ſzłá vſtáwicznie? Alę co tych
14:
złych rżeczy ieſt v was/ ták w práwie/ w porżądku do niego/
15:
w vrżędnikách/ iáko y w ludźiách/ ktorym literá práwna/
16:
nie ſens do wykrętow ſłuży: Nie ieſt/ tęn człowiek ktoryby
17:
to vmiał wyliczyć/ y gdyby tá náſzá rozmowa bylá prży iá=
18:
kiey zgrái ludźi práwnych/ nie ieden by ſobie/ pomyślił/ to
19:
tęn Włoch tego nie wſpomniał/ co tęn á tęn vczynił/ więc
20:
áni tego drugiego/ áni owego co ſię nie dawno sſtáło: á y
21:
o tem niewie/ co ia ſam vczynił/ tyle á tyle rázow. Wierż
22:
mi iżby ſię wam obaczyć trżebá/ á wyniść z tey ćiemnośći/
23:
w ktorąśćie niewiem iako weśli.
Trżebá
duſzę le-
czyć pier-
wey niż
ćiáło.
Kiedy kogo oczy bolą
24:
tedy mądry lekarż chcąc ie vleczyć purguie wſzyſtkę głowę/
25:
á chcąć głowe purgowáć/ muśi wſzyſtko purgowáć ćiáło/
26:
więc y ćiáło kto chce vleczyć/ trżebá iżby vmyſł/ to ieſt duſzę
27:
vleczył pierwey/ á vleczenie duſze to ieſt/ rozmiłowáć ſię
28:
mądrośći/ á obáczyć niedoſtátki ſwoie. Y nie o to Páná
29:
Bogá prośić mamy/ iżby po náſzey woli wſzyſtko ſię nam
30:
wiodło/ ále o to/ iżby náſzá wola tám ſzłá/ gdźie ią mądrość
31:
prowádźi. Ale wy nic inego w vśćiech nie maćie/ iedno
32:
Wolność/ Wolność/ y chcećie żeby iey wam káżdy Krol
33:
nowy prżyczyniał/ chcećie iákom wyzſzey wſpomniał/ żeby
34:
wam dopuſczono bárźiey chorowáć/ niż choruiećie.
A ni


strona: 72

72Rozmowa Polaká z Włochem
1:
A ni tego baczyćie o co prośićie: Synowie nie dorośli/ wie=
2:
lekroć oto proſzą Bogá/ czego żeby iem Bog nie dawał:
3:
Oycowie záśię ich pilnie Bogá proſzą/ bo w tey mierże dźie=
4:
ći ſweywoli prágną/ á o karániu y ſłyſzec nięchcą. Zbyt=
5:
nia Wolność wiele Páńſtw zgubiłá/ ktore Páńſtwá mier=
6:
ną Wolnośćią trwáłyby były długo. Nie záwżdy to
7:
dobrże/ co ſię zda dobrże/ áni to záwżdy źle/ co ſię źle
8:
widźi. Y Krolowie nie mieliby wám záwżdy wſzyſtkiego
9:
tego pozwáláć/ o co prośićie/ bo śiłákroć prośićie o rże=
10:
czy ſobie bárżo ſzkodliwe. Niedármo mądrży ludźie
11:
ták roſkázuią práwodawcom/ iżby tákie ſtánowili prá=
12:
wá/ ktoreby głupſtwo wkorżeniáły/ á mądrość ſtáwiá=
13:
ły ná nogi.
14:
POLAK. Trudno tu o wielki rozum v nas ludźi pułnoc=
15:
nych/ ále prżećię czuiemy to/ że nam praw tu lepſzych nie
16:
potrżebá: k temu wſzeláka odmiáná w Rzeczypoſpolitey
17:
ieſt niebeśpieczna.
Odmiáná
R.P. nie
beſpiecz
na.

18:
WLOCH. A zaż v was nie maſz odmiány co dźień? A
19:
zaż nie máſz Conſtituiy doſyć iednę ná drugą vczynionych?
Conſti-
tutie
co Seym
to inſze.

20:
iáko czego komu trżebá/ ták iedźie ná Seym z ſwą Conſtitu-
21:
tiyką, á o táką ktoraby wſzyſtkim zdrowa bylá nie myślićie:
22:
nie ſtáráćie ſię o to iżby chudźi Szláchćicy vćiśnieni nie by=
23:
li/ ktorży nie máią ſtodoſtátku/ żeby ná Seym iecháli po=
24:
ſły/ á nie máią ſto rożumu/ żeby opátrżyć ná prżyſzłe czáſy
25:
ſwe rżeczy mogli. A z was cośćie bogátſzy to o ſwych tyl=
26:
ko rżeczách máćie pieczą/ nie bacząc tego/ iż potomſtwo
27:
wáſze dźieląc/ co dáley to w drobnieyſze cząſtki máiętnośći/
28:
do vboſtwá przyść muśi/ á zá tym do vćiſku wielkiego od
29:
możnieyſzych. Prżeto nie o teráźnieyſzeyby fortunie wáſzey
30:
rádźyć trżebá/ ále o prżyſzłey/ ktora prżiydźie z niedoſtát=
31:
kiem. Ale prże Bogá żywego/ czemu nie ma bydź táki
32:
rżąd v was domá czáſu pokoiá/ iáki ieſt w woyſku czáſu
33:
woyny?
Rżąd w
Woyſku.
Czy rżądu domá nie trżebá/ á w woyſku trżebá?
34:
Ba tak ći go pilno domá/ iáko kiedy w woyſku: bo dla po=
koiá


strona: 73

o Wolnośćiách Polſkich.75
1:
koiá woynę podnośimy/ y to ieſt koniec woyny/ pokoy/ y
2:
więcey czáſu pokoy bierże/ niż woyná. Więc ná máły
3:
czás chcećie bydź rżądnymi/ á ná dłuzſzy czás rżądu niechce=
4:
ćie? Czy to złá rżecz ieſt rżąd? Ieſli to zła rżecz ieſt/ nie=
5:
mieyże go ty w twym domu/ vyzrżyſz iáko wſkuraſz. Ale
6:
iáko dom to lepſzy ieſt/ w ktorym ieſt porżądek/ ták ćiáło/
7:
ták duſzá tá lepſza ieſt/ w ktorey ſię mierność á porżądek
8:
náyduie. A ieſli dom/ ieſłi ćiáło ieſłi duſzá potrżębuie rżą=
9:
du/ iákoż nie więcey potrżębuie go Rzeczpoſp:? Bá miły
10:
Boże. Goſpodarż dobry/ pátrżąc káżdy dźień ná rżeczy
11:
domowe ſwoie/ nágoſpodárſtwo/ ná budowánie/ záwżdy
12:
naydźie rżecz iaką/ ktorey popráwy potrżeba/ á gdźie ná to
13:
oká nie ma/ wielką ſzkodą prżypłáćić tego muśi/ iakoż w
14:
Koronie ták wielkiey/ w Páńſtwie ták ſzerokiem/ ſzkodá
15:
bydź nie ma/ gdy ſię Krol iáko goſpodarż domu nie prży=
16:
pátruie rżeczam/ ktore popráwy potrżebuią/ áż we dwie
17:
lećie/ kiedy káżdy powiát ná Seym niedoſtátki w potrżeby
18:
ſwoie prżynośi? Aby wżdy iednák ná tych dwuletnich
19:
Seymách co ſpráwiono/ ále poſpolićie do drugiego Sey=
20:
mu/ więc z tego záś ná drugi/ y dáley odkłádáią á Rzecz=
21:
poſpolita zoſtáie chora/ y vtrapiona; bo oná ieſt/ iáko ie=
22:
dęn człowiek/ á człowiek nie proſty/ ále táki/ ná ktorem
23:
wſzyſtko záwiſzło: Więc iáko wielcy Pánowie chowáią
24:
Doktory dla vzdrowienia/ ieſłiby chorobá prżyſzłá/ á zá=
25:
wżdy Doktorá chcą mieć prży ſobie:
Przy
Krolu
obećne
Senato-
row
mieſzká-
nie.
ták Rzeczpoſpolita
26:
potrżebuie prży boku ſwym vſtawicznie Doktorow/ to ieſt
27:
Senatorow/ ktorżyby gdy chorobá iáká ná R.P. prżiydźie/
28:
prżygodá prżypádnie mogli wſkok rádźić o zdrowiu iey/
29:
nie dopiero ſzukáć Doktorow/ gdy ſię do śmierći prżybli=
30:
ża/ gdy nieprżyiáćiel w źiemi/ iuſz páłi/ iuſz wiąże/ iuſz
31:
puſtoſzy/ iuſz więźnie w Czymborách wiodą. Niewiem
32:
ieſłi ſię ſłuſznie ná Włochy gniewáć maćie/ że iáko Niem=
33:
ce/ ták Węgry/ ták was Polaki/ y wſzyſtkie ine národy/
34:
ktore od nich gory dźiełą/ barbaros zową/ podłem bárżo/
Kpodług


strona: 74

74Rozmowá Polaká z Wlochem
1:
podług Ariſtoteleſá iminiem. To wiem że ſię temu dźiwu=
2:
ią bárżo/ widząc poiedynkiem káżdego Polaká z wielkiem
3:
rozumem/ że Rzeczpoſpo: y to/ y owo prże niedo=
4:
zor/ á niedbáłſtwo ćierpi. Pierwſzych czáſow ludźie obczy
5:
do was ſię gárnęli teraz nieſłycháć/ żeby kto chćiał bydz w
6:
wáſzey opiece.
Unia
z Litwą
czego po-
trzebuie.
Y Litwá/ z ktorąśćie wźięli unią/ nie po=
7:
máłu ſobie z wámi teſkni/ y ſzkodliwa to nie miłość ſpolna/
8:
zá ktorą ſtrżeż Boże/ iżby kiedy do rożłuki nie prżyſzło: po=
9:
ty człowiek człowiekowi prżyiáćielem ieſt/ poki zna/ że go
10:
rowno kłádźie z ſobą/ y tak wiele iemu/ iáko ſobie życzy/ ále
11:
iáko inaczey/ iuſz tám miłość zginąć muśi. Prżeto iáko
12:
w prżyiáźni/ ták y w towárżyſtwie ſerdeczney miłośći/ v=
13:
ſtáwicznego rżądu/ y ſpráwy dobrey potrżebá.
Gdźie
nie máſz
rządu
ſpráwie-
dliwość
tám bydź
nie może.
Nád to
14:
gdźie nie máſz rżądu tám ſprawiedliwość bydź nie może/ á
15:
gdźie nie máſz ſpráwiedliwośći/ tám Wolność nie ma
16:
mieyſcá. Więc mali gdźie rżąd bydź/ trżebá żeby tám by=
17:
łá boiaźń: Vbeśpieczenie czyni człowieká gnuśnego/ nied=
18:
báłego/ nie poſłuſznego! á boiaźń/ opátrznego/ poſłuſzne=
19:
go/ porżądnego; czemu ſię dobrże prżypátrżył tęn káżdy/
20:
kto w okręćie po Morżu ieźdźił:
Boiaźń
ieſt po=
trzebna.
bo okrętowi/ ſłudzy/ kiedy
21:
ná Morżu náwáłnośći nie máſz/ iedni śpią/ drudzy gráią/
22:
ſzáleią/ y niedbále we wſzyſtkiem poczynáią ſobie/ ále kiedy
23:
ſię rozigra Morże/ ábo nieprżyiáćiel bliſko/ to oni wnet do
24:
wſzyſtkiego prędcy/ á iedno ſłucháią co komu ſzyper roſkaże.
25:
Strách tedy/ dobry ſtroż ieſt/ y z ſtráchu káżdy ieſt poſłuſz=
26:
ny. Y ieſłi co potrżebnego człowiekowi od Bogá dano/
27:
tedy dano boiaźń/ ále y źwierżętom niemem potrżebnie dał
28:
ią pan Bog. Otoż wy Polacy oſłrego Práwá mieć niech=
29:
cećie/ ktore ma być iáko Tyran człowiekowi; vrżędu ſuro=
30:
wego nie ćierpićie/ áżeby exequutia byłá práwu/ tego Boże vchoway. Więc Práwá báć ſię niechcećie/ á bánnitow czći
31:
odſądzonych/ zuchwálczow/ poniewoli bac ſię muśićie.
32:
Y dla tego iednaćie ſię poſpolicie o dźiwne/ á dźiwne zbrod=
33:
nie co bydź by nie miáło:
Iednánia
ſzkodliwe
Rzeczy-
poſp.
bo tym iednániem/ obrażona zo=
ſława


strona: 75

o Wolnośćiách Polſkich.75
1:
ſtáwa Woność poſpolitą/ zgwałczony zoſtáie Koronnny
2:
pokoy/ w czym nie tylko oney oſobie co poniewoli iednáć
3:
ſię muśiáłá/ ále wſzyſtkiey Rzeczypoſpolitey bez práwie/ á
4:
wielka krżywdá ſię dźieie. Iáko też y owo iednánie ná
5:
Seymie po dekrećie Krolewſkiem/ y ſkazániu ná gárdło/
6:
dobreli ieſt/ y mali ták bydź/ puſczam to ná twoy właſny
7:
rozſądek. Ale iuſz o tym práwie wáſzym niechay koniec bę=
8:
dźie/ bo trudno wyliczyć iáko wiele złego z tęgo wáſzego
9:
práwá rośćie/ á nie vczyni nic zbrodźień w Polſcze złego/ áż
10:
pierwey vpátrży w práwie dźiurę/ ktora z oney zbrodnie
11:
wyniść ma/ ábo ſię prokuratorá porádźi.
12:
POLAK. Wſzytkoć ſię widzę Włochu nas nie po=
13:
doba/ á naybárźięy práwo do ktorego wiem że rżądu po=
14:
trżebá. Bá łatwieć to ſtrofowáć rżeczy cudze/ y nie zo=
15:
ſtáwić nic nie pogánionego. Ale ieſłiś zgánić vmiał/
16:
ieſlis vmiał pokázáć wrżod choremu/ vmieyże y lekárſtwo
17:
pokázáć.
18:
WLOCH. Táki tu wrżod ieſt/ iż go vleczyć trudno:
19:
wſzákeśćie iuſz nie raz na popráwę tego práwá wyſadzáli
20:
ludźie/ coż ſpráwili?
Conſti-
tutie
o poprá-
wie Prá-
wa ále
prożne.
Gdy prżychodźiłá ná Seym tá poprá=
21:
wá/ á było namniey co w niey oſtrego/ wnet zákrżyknęli=
22:
śćie/ niechcemy tego/ niewolaćby to byłá/ Boże vchoway.
Przyklad
do Correr
rectury
Práwá.

23:
Proſto w tey mierże/ ták ſię dźieie/ iáko owo gdy ſię komu
24:
w pálec piekielny ogień wrżući/ wiec pośle ſobie po lekár=
25:
żá/ lekarż powie że nielża ináczey iedno muśić práwi tęn
26:
pálec narychley vtrżeć/ á poki dáłey ogień nie zaydźie.
27:
Chory záś rżecze Boże vchoway/ niechcę/ wolę vmrżeć: zá
28:
máłą chwilę áli on ogień wynidźie we wſzyſtkie pálce. Záś
29:
do lekárżá ſię vćieka/ radz lekárżu proſzę ćię. Powie lekarż/
30:
iuſz teraz nielża/ iedno po ſámy ſtaw rękę vćiąć. Tu chory
31:
niechcę niechcę. Aż ogień po łokieć/ á rychło potem y zá ło=
32:
kieć przyſzedł. Dopiero chory o prże Bogá ćię proſzę/ iuſz
33:
vtni/ ábo vpiłuy/ ábych iedno źyw zoſtał. Powie lekarż/
34:
dobrże/ ále ćię zwiążać muſzę/ żebyś ſię miotáiąc nie obráźił.
K 2Tu


strona: 76

76Rozmowá Polaká z Włochem.
1:
Tu záś y tego chory niechce/ á do śmierći mu ſię prżybliża/
2:
ktorą gdy iuſz ledwie nie prżed ſobą widźi/ powie/ iuſz le=
3:
kárżu czyń co raczyſz/ bych ia ieno żyw zoſtał. Tu lekarż
4:
pięknie zwiąże chorego ręcznikámi y vpiłuie rękę/ zá czym
5:
chory w żywoćie zoſtánie/ ále dáleko lepiey było z prżodku
6:
lekárżá ſłucháć/ bo tylko by był poſtrádał palcá iednego/ á
7:
niechcąc rády dobrey ſłucháć/ vtráćił rękę cáłą. Możeſz
8:
mi wierżyć/ żeć to podobne ieſt bárżo do wáſzey pieſczoty.
9:
Otoż/ iáko o práwie (á pierwey ieſcze o tym żeby ieden
10:
drugiego po rożnie mieſzkáiąc krżywdźić nie mogł.) ták y
11:
o porżądku do práwá/ o Sędźiách/ o mieyſcách/ y czáſách
12:
ſądow/ o opátrżeniu Sędźiow/ iży by ſądźić vſtáwicznie
13:
bez ſwey/ y ludzkiey ſzkody mogli/ á śmierć ktorego żeby
14:
ſądow nieprżerywáłá. Więc o vrżędźie nád nimi/ ktory=
15:
by ich ſpraw doglądał/ k temu żeby z vrżędu zyſku/ y zbogá=
16:
czenia nie ſzukáli; á potem iáko w to potráfić/ żeby exequu-
17:
tia byłá práwu/
Do Cor-
recturi
Prawcze-
go po-
trzebá.
gdyż po práwie nic/ kiedy ſkutku ſwego
18:
nie ma; wieleby mowić potrżebá/ á ludźiom mądrem/ nie
19:
młodem/ cudzych źiem/ praw/ y obyczáiow świádomym/
20:
y trżebáby ná tym kilká lat ſtrawić/ nie te dwie niedźieli/
21:
ktore ná popráwę práwá prżed tą electią náznáczono. Nád=
22:
to/ potrżebáby o tym Conſtitutiey, iżby/ to co ći poſtáno=
23:
wią/ trwáło nie poruśnie y nie mogł nikt mowić prżećiw=
24:
ko temu. A gdyżeśćie zárżućili práwo duchowne/ ktore
25:
bárżo potrżebne było. Więc niechay w Státućie będźie
26:
to pierwſze práwo ktore do porżądnie/ á iednoſtaynie
27:
chwalenia Bogá/ y niewyſtępowánia z iego/ y Kośćio=
28:
łá iego roſkázu należy: áleby naylepiey wroćić duchow=
29:
nym ich jurisdictią. Wtore práwo ktore wſzyſtkim ogul=
30:
nie ſłuży; á trżećie/ ktore należy oſobliwośći. Do tego/
31:
zoſtáwić nie ktore rżeczy w pewnych przypadkách Sędźie=
32:
mu/ mądcey głowie/ y ſumnieniu iego/ żeby złoczyń/cá
33:
niewiedźiał/ iáko go ſądźić máią. Potem żeby práwo
34:
krotko/ á iáśnie piſane po Polſku było/ nie ták iáko teraz
w Stá=


strona: 77

o Wolnośćiách Polſkich.77
1:
w Státućie ſtoi/ co trżemá/ ábo cztermá ſłow odpráwić=
2:
by ſię mogło/ to puł kárty/ y więcey ſłow w Státućie ná=
3:
piſano. Bo totá długość zátrudnia rżecz bárźiey/ niżli ią o=
4:
biaśnia/ á nię iedno zátrudnia/ ále y lekką mu dáie wagę/
5:
gdyż práwne ſłowá máią bydź rozumiáne zá roſkaſz Boży;
6:
k temu co namniey tego piſánego práwá bydź ma iáko Pla=
7:
to powieda: Abowiem kiedy práwi vrżąd powinnośći
8:
ſwey doſyć czynić będźie/ nic mu po rozmáitem práwie: iá=
9:
ko záśię będźieli zły vrżąd/ á ku ſwey rżeczy będźie náćią=
10:
gál práwo/ tedy z oney wielkośći/ abo rozmáitośći prá=
11:
wney/ wiele złego ludźiom vrośćie. Owá ludźie mądrży
12:
experti bywáli/ vczeni/ cnotliwi/ bogoboyni/ á ktorżyby
13:
nie ſwym rżeczam/ áłe rżeczam wſzyſtkich vmieli dogá=
14:
dzáć/ záśieśćby ná tym muśieli/ y iákom rżekł lat kilká.
Nowych
praw
trzebá do
Correcturi

15:
A nie popráwy trżebáby práwu wáſzemu/ iáko lat złey ſu=
16:
kni/ ale ná nowe práwo iáko ná nową ſuknią lepieyby ſię
17:
zdobyć. Y ieſłi ſkąd/ tedy ſtąd znáć iż Rzeczpoſpolita wá=
18:
ſzá ná złym fundámenćie ſtoi/ bo co Seym/ to popráwuie=
19:
ćie wáſzego práwá/ áno by naywiętſza popráwá byłá/ tedy
20:
ſię tym nie poprátuiećie/ znowuby wſzyſtko z gruntu poſtá=
21:
nowić trżebá.
22:
POLAK. Bá wżdy też ty vmieiąc ták wiele mowić/
23:
prżećiwko náſzemu práwu/ y ſchowawſzy ſię ták dawno w
24:
Polſcze/ możeſz prżelożyć zdánie ſwoie/ wſzák tego w Con-
25:
ſitucie piſáć nie będą/ co ty ták z ſtrony ſpráwiedliwośći/
26:
iáko y z ſtrony obyczáiow powieſz.
27:
WLOCH. Pewna to rżecz ieſt/ iż wáſzá Rzeczpoſpoli=
28:
ta ná złym fundámenćie ſtoi/ zdáć ſię oná bydź poſtánowio=
29:
na ná kſztałt Spártáńſkiey/ podług Lycurgowego zdánia/
30:
ktory ią złożył/ z Krolá/ z Senatu/ y z Rycerſkiego ſta=
31:
nu/ ále kto w wnątrż głębiey weirży/ náydźie ták/ iż tá
32:
Rzeczpoſpolita wáſzá nie tylko dáleko vſtąpiłá z poſtáno=
33:
wienia Lycurgowego/ ále zgołá drogę proſtą zárżućiwſzy/
34:
vdáłá ſię iákąś dźiwną śćieſzką/ ktora nie tám gdźie iść
K 3po=


strona: 78

78Rozmowá Polaká z Włochem.
1:
potrżebá/ prowádźi/ á co inſze Páńſtwá prżypadki rozmá=
2:
ite nápráwiáły/ iáko zgwałcenie Lucreciey/ y pychá Tar=
3:
quiniuſow/ Rżymowi Wolność ziednáła/ to tu nádźie=
4:
ie nie máſz żeby iáki nadźiwnieyſzy przypadek tę Rzeczpo=
5:
ſpolitą rátowáć mogł. Iákom rżekł/ wyſzłá oná z pro=
6:
ſtey drogi/ á nie idąc drogą/ tám gdźie vmyſliłá doyść nie
7:
może.
8:
POLAK. Wżdy powiedz coć ſię w tey mierże widźi.
9:
WLOCH. Iużem powiedźiał/ iż ludźie mądre/ cnot=
10:
liwe/ vczone/ obyczáiow y praw cudzoźiemſkich wiadome
11:
wyſádźićby ná to potrżebá: ále y ludźi tákich trudno ná=
12:
leść/ y choćiáby ſie náleść mogli/ prżedśię wy ná nie (że=
13:
by im zupełną dáć moc) nie prżyzwolićie.
Gwałto-
wna iáka
potrzebá
do rżądu
przywieść
ludźi
może.
Gwałtowna
14:
iáka potrżebá/ prżywieśćby was muśiáłá do rego/ żeby=
15:
śćie rżądy zlećili/ ábo kilkiem/ ábo iednemu/ iákoż podob=
16:
noby lepiey iednemu/ czás mu pewny zámierżywſzy/ poki
17:
władza iego trwáć ma/ bo tęn rychley rżąd vczyni.
Nie wiele
ich trze
bá do
Correctu-
ry.
Y ná
18:
niebie Słońce/ Mieśiąc/ Gwiazdy/ nie ſzłyby porżądnie/
19:
gdyby tám więcey niż ieden Bogow było/ k temu trudno
20:
w rżeczy nowey á zwłaſzczá ieſli ieſcze ludźi vraża ná iedno
21:
ſię zdánie kilkiem ábo kilkunaſtom zgodźić? káżdy chce że=
22:
by ná iego ſtánęło/ káżdy vfa rozumowi ſwemu/ á na rże=
23:
czy prżyſzłe rżadko kto pátrży/ y onym zábiega.
Mieſzká=
nie dále-
kie iedne
go od
drugiego
A to prży=
24:
pátrż ſię temu/ że ći ktorży v was z prżodku ſtanowili prá=
25:
wá/ nie pátrżyli na to/ iż tu oſobliwie/ á nie w kupie ludzie
26:
mieſzkáią/ żeby to byli obwárowáli/ iákoby ieden drugiego
27:
krżywdźić nie mogl/ á ieſłiby vkrżywdźil/ żeby záraz byłá
28:
ſpráwiedliwość.
Dźiały
miedzy
bráćią
Familie
wielkie
drobnieią.
Nuſz dźieleniem bráćiey/ máiętnośći po
29:
Oycu/ iáko familie wielkie drobnią y niſczeią/ iáko do
30:
vboſtwá przychodźić ſynom muśi/ á zá vboſtwem nie tylko
31:
złość ſię rodźi/ ále y powinna ſłużbá Rzeczypoſpolitey gi=
32:
nie. Bo á coż po owym ná woynie/ ktory nágo/ á z kijem
33:
idźie? Więcey z niego ſzkody/ niż pożytku Rzeczpoſp:ro=
34:
śćie? bo to coby dobry żołnierż/ y kon iego zieść miał/ on to
ſam


strona: 79

o Prawach Polſkich.79
1:
ſam źie y ſpije/ wſzákeſmy ſię tego nápátrżyli ná Rádoſko=
2:
wſkiey woynie/ gdy było Podláſzány z domu ruſzono.
Ordinatie
privatne.
Prże=
3:
toż temu złemu niektorży ludźie mądrży z wielkich domow
4:
y fámiliey/ zábiegáiąc ordinátie prywatne Seymową
5:
Conſtitutią wárowáne/ około máiętnośći ſwych czynią/ y
6:
z wielką trudnośćią to wypraſzáią/ czegoby im zá porżą=
7:
dnem práwem żebráć nie potrżebá. Iż tedy prżodkowie
8:
wáſzy nie pátrżáli ná to oſobliwe po wśiách mieſzkánie/ ná
9:
dźialy miedzy bráćią/ y co co ſtąd vrość złego miáło/ prżeto
10:
ſtądby rżąd począć trżebá/ iżby ſię ludźie w dobre obyczáie
11:
w práwili/ á byli cnotliwemi/ bogoboynemi/ brżydząc ſię
12:
kłamſtwem y falſzem.
Od czego
rząd po-
cząć.
Więc iż vboſtwo prżyczyną bywa
13:
wiele złego/ náleść tęn ſpoſob/ iżby vbogi Szlachćic/ ktory
14:
nie ma iedno zagon iedęn/ mogł mieć vczćiwe wyżywienie/
15:
á do zbrodni żeby go vboſtwo nie ćiſnęło. V Rżymian o=
16:
nych dawnych/ gdy wielkość ludźi miáſtu ćięſzka bywáłá/
17:
vboſtwá było śiłá/ ták iż powinnośći pełnić nie mogli/
18:
wnet náznáczono trżech mężow/ ktory nálazſzy mieyſce/ o=
19:
nę wielkość ludźi tám záwodźili/ y role iem rozdawali/ czym
20:
nie tylko vlżylo ſię miáſtu ćiężaru/ ále y mocniło ſię Páń=
21:
ſtwo Rzymſkie.
Colonie
potrzeb-
ne.
A v was czemuby też to bydź nie miáło?
22:
ále inſze ſpoſoby náleść by ſię mogły/ iákoby Szláchćic do v=
23:
boſtwá nie prżychodźił/ co by wſzyſtko tęn ieden álbo trżey
24:
radząc ſię mądrych ludźi poſtánowić mieli/ á dopiero prá=
25:
wo miałby/ popiſáć/ ktoreby ludźi czyniło dobre/ iáko głod/
26:
ábo vboſtwo czyni ie dowćipne/ á nie wſzyſtkiem tego prá=
27:
wá w vżywánie podáć/ y tylko to opodáć iáwnie/ iáśnie w=
28:
ſzyſtkiem/ co kto czynić/ á czego nie czynić ma tym kſztał=
29:
tem/ iáko nas ſam Pan Bog náuczył/ piſąc dźieśięćioro
30:
ſwoie prżykazánie. Iáko záśię ſądźić ſię ma ktory wyſtę=
31:
pek/ iáko dochodźić w rżeczách wątpliwych prawdy/ to v=
32:
miałby on oſobliwie nápiſáć/ y Sędźiom ſamym do rąk
33:
podáć/ á nád temi Sędźiámi poſtánowiłby vrżąd ktoryby
34:
ſpraw ich doglądáć był powinien/ żeby z kreſu ſobie zá=
35:
mierżonego niewyſtępowáli.
Iuſz


strona: 80

80Rozmowá Polaká z Wlochem
1:
Iuſz by ten y czás Seymow náznáczył/ á boby poſtánowił
2:
Seym vſtáwiczny/ ábowiem iáko ſłyſzę były tu pierwey w
3:
Polſcze bárżo krotkie Seymy/ y Kronikarże to wáſzy zá ie=
4:
den dźiw prżed tym nápiſáli/ że zá Káźmierzá oſtátniego
5:
dlugo/ to ieſt dźiewięć dni Seym trwał/ ktore krotkie
6:
Seymy/ dźialy ſię tym iż na Seym ſądy nie prżychodźiły/
7:
bez Seymu to Krol z rádą odpráwował/ ſądząc vſtáwi=
8:
cynie/ á máiąc prży ſobie táki orſzak ludźi/ ktorego potęż=
9:
nośćią do exequutiey łátwie prżychodźiło. Ia niewiem
10:
czemu tego Pánowie Poſłowie prágną/ żeby ſądy ná Sey=
11:
mie bywáły/ gdyż oni do ſądow nie należą/ chyba gdy Krol
12:
o kwártę ſądźi.
13:
POLAK. Nić niewieſz Włochu. Choćia Poſłowie do
14:
ſądu nie należą/ prżęćię niechcą żeby bez nich/ to ieſt bez
15:
Seymu ſądzono/ y ſnadz tego máią prżyczyny ſłuſzne.
16:
WLOCH. Ty podobno ſam tylko wieſz te prżyczyny/
17:
y vkázáć możeſz głupſtwo prżodkow wáſzych/ ktorży niech=
18:
ćieli mieć ná Seymie ſądow/ Lecz ia nie mogąc tego do=
19:
śiądz ták rozumiem (może bydź iż głupie) że tego potrże=
20:
bá/ iżby ſądy ſzły vſtáwicznie/ nie iedno Criminały, ále y
21:
inſze wſzyſtkie cauſi.
22:
POLAK. A o Trybunale co rozumieſz/ zdrowyli ieſt
23:
Rzeczpoſpolitey czy nie zdrowy?
24:
WLOCH. Iá rozumiem iż ieſt Trybunał zdrowy/ tyl=
25:
ko popráwy w niektorych rżeczach/ á w obieraniu Depu=
26:
tatow lepſzego rżądu potrżebuie. A tęn ktoby miał Rze=
27:
czypoſpolitey ſtatum ordinowáć/ ieſczeby nań więcey wło=
28:
żyl/ niżli teraz má ná ſobie z pewnych/ á wielkich prży=
29:
czyn; gdyż nie zawżdy Krol może bydź táki/ ktoryby ćię=
30:
żar ſądow mogł nośić ná ſobie/ á włożyłby podobno/ y to
31:
nań w pewnych prżypadkách/ żeby mu y poimáć záraz
32:
Szláchćicá gwałtowniká pokoiu poſpolitego wolne było/
33:
y dáć z vrżedu nań Inſtigatora, bo tákowy ná ſzálonego po=
34:
ſzedł/ á ieſłi ſzalone/ wśćiekłe wiążemy nie z nieprżyiáźni
iedno


strona: 81

o Práwach Polſkich.81
1:
iedno dlá tego żeby ſię vpámiętáli/ á ludźiom nie ſzkodźili;
2:
czemu táki zuchwálec/ gwałtownik iáko ſzalony iman bydź
3:
nie ma/ poki czego gorſzego nie ſpacha? Nuż ná mordy/
4:
pożogi/ zdrády/ minice fałſzywey bićie/ náiázdy ná domy/
5:
ich wybieránie/ y złupienie/ rozboie/ wybićie z poſſeſſiey,
6:
krádźieſz/ mordy miedzy krewnęmi inceſta (coby ſądowi
7:
duchownemu właśnie náleżeć miáło) gwałtem bránia
8:
pánien/ wdow/ dźieći w opiekę/ lekkość vczynioną Szlách=
9:
ćicowi/ wyrąbánie gwałtowne láſá/ obwinienia niewin=
10:
ne o rány/ krżywoprżyśięſtwo/ potwarz/ zátáienie ćiał
11:
zamordowánych/ ábo vtopienie/ ábo ſpalenie/ y ná wſzyſt=
12:
kie inſze/ ktore wyliczyć trudno zbrodnie/ tęn komuby ſię
13:
dáłá/ do pewnego czáſu abſoluta poteſtas, nálaſłby táki
14:
munſztuk/
Cenſores
inquiſi-
tores.
ktorymby to wſzyſtko pohámował/ poſtánowił=
15:
by on naprżod cenſores potem inquiſitores, ktorżyby ná
16:
mieyſcá/ gdźie ſię delictum sſtáło źiezdzáli: záſtánowiłby
17:
prożne y Bogá obrażáiące prżyśięgi/ y ná gránicach (w
18:
ktorych lepſzegoby porżądku trżeba niżli ieſt/ ták z ſtrony
19:
Krolewſkich gruntow/ iáko y gruntow Szlacheckich mie=
20:
dzy ſobą) y v ſądu: nápráwiłby y to/ żeby woźnowie złe=
21:
mi bydź nie mogli/ á pozew iżby záwżdy tego chodźił/ ko=
22:
go pożywáią/ á nie miał pozwány wymowki żem nie=
23:
wiedźiał o pozwie y prżewodźie práwá/ tákże też y ow
24:
żeby nie wygrał lucrum, ktory nie oddáiąc pozwu/ fortyl=
25:
nie adverſarza zmyć chćiał. Nálaſłby y ná to ſpoſob/ żeby
26:
tęn kto nieſłuſznie poźywa/ y trudność namyślnie adver-
27:
ſarzowi zádáie/ prżypłáćić tego muśiał/ á procurátoro=
28:
wie żeby nie mieli mieyſcá v práwá ſtánia/ áż zá plenipoten-
29:
tią od principala v kśiąg vczynioną. Tákże też co trudno=
30:
śći ieſt/ o chłopach zbiegłych czym naybárźiey trápią nie=
31:
ktorży Szláchćicy wielkie Pány/ á czáſem bárżo nieſłuſznie/
32:
á zwłaſczá máiąc owę clauſulæ po ſobie (chybáby práwi
33:
o niem niewiedźiał) to y o tym poſtánowiłby ináczey/ iżby
Ltemu/


strona: 82

82Rozmowá Polaká z Włochem
1:
temu/ áni owemu vblizſzenie nie bylo. Nuſz owo poſtáno=
2:
wienie inſzey oſoby v kśiąg miáſto tego komu dłużno/ y kwi=
3:
towánie/ coż rozumieſz do iákiey ſzkody ludźi prżywodźi?
4:
POLAK. Iábym rżekł/ iżby tákowego kwitowánia nie
5:
prżiymował vrżąd/ áżby dwie oſobie znáiome vrżędowi
6:
ſtánęły prży tym/ ktoby miał kwitowáć/ y przy kwićie żeby
7:
w piſáni byli: á ieſczebym ták chćiał/ żeby tego oſobá kto
8:
kwituie wypiſána byłá/ ieſłi wielkiego wzroſtu/ czy ſrżed=
9:
niego/ czy máłego/ ieſli czarny/ ábo liſowáty/ ábo białoku=
10:
rowáty/ y máli znak iáki ná twarży/ ábo ná ręce/ ábo bliźnę/
11:
iako nas żaki w Padwi tem kſztałtem (iáko wieſz) w Me=
12:
trykę wpiſuią.
13:
WLOCH. Wſzyſtko to nie ſą dáremne rżeczy/ ále ſię wam
14:
Polákom cudźe dobre poſtępki nie podobáią.
15:
POLAK. A to ia ieden chćiałby żeby y ſtrony tego kwi=
16:
towánia ták poſtępowano. Prżyſzły mi teraz bánnići ná
17:
pámięć o dlugi/ powiedzże mi/ cobyś ty zá kaźń chćiał miec
18:
ná nie/ gdyż niechceſz/ żeby wywołanymi bywali?
19:
WLOCH. Chćiałbym ia żeby ſię w tym ták ſpráwowa=
20:
no/ iáko ſię v poſtronnych narodow ſpráwuią/ gdyż o dlu=
21:
gi prżywiętſzym to káźń ieſt/ wywołánie/ ktore zá ſobą
22:
infamią ćiągnie. A o te inſze zbrodnie/ y niechayby prże=
23:
ćię bannitio byłá/ lecz citra infamiam. Gdźie záſię tákie
24:
zbrodnie będą/ iż poſtradániem poczćiwośći páchną/ á ten
25:
zbrodźień pozwány będąc ná Seym/ nieſtánie/ to by ná=
26:
prżod niechay było/ żeby go káżdemu vrżędowi zá vniver-
27:
ſalem Krolewſkiem poimáć roſkazano/ á dopiero ieſliby
28:
wielkie crimina były/ żeby præſentem czći odſądzywáne/
29:
y gárdłem karáno. Prżed láty nie záwżdy czći odſądzonych
30:
gárdłem karáno/ iáko onego co Ornętę Kśiążęćiu Pru=
31:
ſkiemu podał/ ná gárdle nie karano/ tylko ná poczćiwośći.
32:
Podobno dla tego/ iżby dłużey żáłował wyſtępku ſwego/ y
33:
był náprżykład rycerſkiem ludźiom. Iákoż ſnadź/ gdy zyzby
ſą=


strona: 83

o Wolnośćiách Polſkich.83
1:
ſądowey wychodźił pácholę co zá niem kord nośiło/ rżući=
2:
ło mu go pod nogi mowiąc: Iużeś niegodźien/ żebych był
3:
ſługą twoim. Y oná Czeſká niechćiáłá mieſzkáć z mężem
4:
ſwem/ ktory byl od Krolá Iágielá czći odſądzony/ o to iż
5:
był ná woynie z Krżyżáki z plácu vſtąpił. Iżby záśię ban-
6:
nići karánia nie vśli/ vćiecze ſię tęn náſz práwodawcá do
7:
obyczáiow cudzoźiemſkich/ iáko ſię gdźie indźiey w tey
8:
mierże z bannitami obchodzą ábo co ſwego nowego wynay=
9:
dźie.
Duella.
Bá y Duella ℟choćia ſą zákázánie niewiem czemuby
10:
wroćić ſie nie miáły. Bywály zá Krolá Sigmuntá ſtare=
11:
go/ y potrżebnie bywáły. Ale nie mnimay żeby ſię tu iuſz
12:
wſzyſtko wypoweidźiáło/ w czym napráwy tey Koronie
13:
potrżebá/ zwierżchu tylko nie co ſię tknęło tych rżeczy/ kto=
14:
re ná pámięć prżyſzły iáko owo málarż z grubá ná pocżątku
15:
to co ma wymálowáć wolą náryſuie/ abo węglem ſkresla:
16:
Nie iednego to dniá ſpráwá. Więc by ſię też iáko nayle=
17:
piey/ y nawárowniey wſzyſtko opátrzyło/ prżećię zádna
18:
rżecz ná świećie nie ſtánęłá ná początku w doſkonáłośći
19:
ſwoiey. Siłá obaczyć trżebá/ patrżáć ná prżeſzłe/ ná teráz=
20:
nieyſze y ná prżyſzłe czáſy temu/ kto práwá ſtánowić/ á w do=
21:
bre obyczáie ludźi zápráwić ma.
22:
POLAK. Iżeś obyczáie wſpomniał/ radbych ſły=
23:
ſzáł/ co ieſcze o nich powieſz/ gdyż gdźie te ſą dobre/ tám y
24:
práwá źle iść nie mogą. Iużeś doſyć włożył ná tego twe=
25:
go práwodawcę ábo Dictatora iáko go zwáć chceſz/ po=
26:
wiedz też ty ſam/ co złego w obyczáiách/ y w czym inſzem
27:
w Polſcze widziſz/y iáką napráwę temu chćiáłbyś wy=
28:
myślić?
Obyczáie
Polſkie
od pier
wſzych
dálekie.

29:
WLOCH. W obyczáiách wáſzych iáko ieſt wiele złego/
30:
y z nich nierżąd/ iáko ſię dáleko rosſzerżył/ y iáko ieſt ſzkod=
31:
liwy/ by ſię to wſzyſtko wyliczáć miáło ſłow by mi nie sſtá=
32:
ło. Atoli wątpić w tym nie trżebá/ żeśćie (iáko ia wiem)
33:
dáleko od obyczáiow prżodkow wáſzych odſtąpili.
L 2Y by


strona: 84

84Rozmowá Polaká z Wlochem
1:
Y by oni byli ták żyć mieli roſpuſtnie/ iáko wy żyiećie teraz/
2:
nie zoſtáwiliby wam byli znáku żadnego Rzeczypoſpolitey/
3:
prżeto żoſtáwili wám tę Rzeczpoſp: Y wy chcećieli ią zo=
4:
ſtáwić potomſtwu ſwemu/ trżebá żebyśćie ſię rozmiłowali
5:
tych cnot/ ktore záchowuią w cále Rzeczpoſp. y onę ſczę=
6:
śliwą czynią. Bo kto ták powieda/ iż dobrá te ktore
7:
prżyść y odyść mogą/ iáko bogáctwá/ możnośći/ y inſze
8:
tym podobne/ prżyczyną ſą błogoſłáwieńſtwá/ ábo náſze=
9:
go/ ábo Rzeczpoſp: tedy tęn powieda ták iż dobrego
10:
gránia na lutni/ lutnia ſámá prżyczyną ieſt/ á nie tęn miſtrż
11:
co ſtrony łekce. W nas/ w nas ſámych ieſt błogoſłá=
12:
wieńſtwo y náſze/ y Rzeczpoſp:. Cnoty czynią człowieká
13:
ſczęśliwego/ błogoſłáwionego. A nie tylko człowieká ále
14:
y Rzeczpoſpoltą/ á te zwłaſczá/ mądrość/ ſpráwiedli=
15:
wość/ mężność/ á mierność. W ktorych to cnotach ćwi=
16:
czyć ſię trzebá wnet z lat młodych/ ábowiem ieſcze to nie ieſt
17:
ſpráwiedliwy/ ábo mierny ktory ras ábo kilká/ tylko ná
18:
okaż ták ſię popiſze;
Habitus
virtutis.
ále trzebá/ żeby człowiek/ w tym táki
19:
wźiął nałog/ iżby ináczey czynić áni mogł/ áni vmiał/ iżby
20:
mu te głowne cnoty były/ iákoby prżyrodzone. Z tych
21:
głownych cnot/ ine cnoty náſtępuią/ y iáko ſłużebnice za
22:
temi celnemi cnotámi idą. Te rodzą obyczáie dobre/ á zá
23:
dobremi obyczáymi idźie miłość. A gdyby to bydź mo=
24:
gło/ żeby miedzy wſzyſtkiemi ná świećie ludźmi gorącá mi=
25:
łość byłá/ nie byloby potrżeb práwá. Mowiąc tedy o
26:
wáſzych obyczáiách (czego nie rad czynię) wſpomniećby
27:
potrżeba/ dla czego v prżodkow wáſzych (iáko wiem) o=
28:
bruſy prżed drugim rzeżáno: v ſtołu iednego z nim śiedźieć/
29:
w ſzyku z nim ſtáć niechćiáno: teraz gdy by kto z tymi zbro=
30:
dniámi śiedźiec niechćiał/ záras mogłby ſobie kázáć trune
31:
gotowáć: Trżebáby wſpomnieć niektore obrżydłośći
32:
ktore wielkiego káránia godne/ nie śmiechu/ iáki z tego by=
33:
wa/ gdy iedęn drugiemu cudze nocne powieda taiemnice.
A ktoby


strona: 85

o Práwách Polſkich.85
1:
A ktoby was (okom tego mego Dictatorá, ktoryby was/
2:
máiąc moc/ do wſzyſtkiego gwałtem prżypędźić muśiał)
3:
wyćiągáć chćiał ná one vſtáwy dobre/ iákoby ſię Szláchćic
4:
domá ſpráwowáć miał w iedzeniu/ w pićiu/ w ſzátách/ w
5:
ochędoſtwie białych glow/ w koniách/ w ſługách
Zbytkom
we wſzy
ſtkiem
zábie-
gáć.
ktoby
6:
mowię temu chćiał poſtánowić miárę: k temu poſagom/
7:
weſelem/ vcztam/ pogrżebom/ budowániu/ málowániu
8:
ſztukwarkom/ y inem zbytkom/ ktorych ieſt wiele/ pewnie=
9:
byśćie go y źiemie wygnáli/ rżeklibyśćie záras/ iż to ieſt
10:
wielka niewola. V Rżymian były te vſtáwy á żadna
11:
Rzeczpoſp: nie byłá w więtſzey Wolnośći/ iáko Rzymſka:
12:
y iáko to ſą rżeczy potrżebne/ doznawáią tych czáſow tego
13:
ine Kroleſtwá/ y Rzeczypoſp: ktore bez tákich vſtaw bydź
14:
niechcą. ↄ Abowiem domy Szlacheckie/ członkámi ſą Rze=
15:
czypoſp: á gdy te członki vtratámi niſczeią/ tedy ćiálu/ to
16:
ieſt Rzeczpoſp: dobrże bydź nie może. Ale o tákich rże=
17:
czách prożno v was co mowić; tego czego wżdy ſłucháć mo=
18:
żećie/ wyrżec nie zániecham.
Wycho-
wánie
młodych
ludźi.
Młodź wáſzá (nie w=
19:
ſpominam opiek w ktorych wielcze bywa oſzukána dla złe=
20:
go około tego práwá y porżądku) źłe bárżo má wychowá=
21:
nie/ bo ich nie w pracy/ ále w pieſczoćie wychowywáćie/
22:
á pierwey iáko ſłyſzę w wielkiey v was ſurowośći chowano
23:
ludźi młode. A iákom pierwey powiedźiał/ prożne ſą prá=
24:
wá/ gdźie nie máſz dobrych obyczáiow/ á dobre obyczáie
25:
bydź nie mogą/ gdy młodźi ludźie w roſpuśćie zroſtą. Pier=
26:
wey drugi niż do lat prżiydźie/ od pijáńſtwá od wſzete=
27:
czeńſtwá da gardło. Sromoty nie mász v was ſprośnie
28:
żyć w Mieśćiech ná wſzeteczeńſtwie/ ná zbytkách czás tra=
29:
wić/ nie máſz ktoby hámował á od zbytkow do pracey
30:
młodź obrácał. tym wolno w Mieśćiech nábráć v Kup=
31:
cá rżeczy/ á nie zápłáćić/ gwałt vczynić/ pánnę wźiąć/ y
32:
dáć ią potem zá páchołká/ ſtrżeláć/ ná dom náść/ z domu
33:
wywlec/ vbić/ zranić/ zábić/ wſzyſtko to zá fráſzkę ieſt/
L 3A ſtąd


strona: 86

86Rozmowá Polaká z Włochem
1:
A ſtąd odnośićie tęn pożytek/ iż wáſze miáſtá/ miáſteczká
2:
niſczeią; w zabiegach/ w trwogách/ nie máſz gdźie prżed
3:
Tátáry máiętnośći/ żony/ dźiatek/ záchowáć. Więc
4:
puſtych domow pełno wſzędy/ rżemieśnikow nie maćie/ áż
5:
z Niemiec/ á od nas ze Włoch rżeczy wam te prżywożą/
6:
ktoreby v was práwie dobrże bydź mogły. A będąc ták od
7:
zuchwálcow vćiśnione Miáſtá/ porżućili mieſczánie wſzy=
8:
ſtkę o ſobie pieczą/ iuſz tylko ſzynkuią/ pija/ á łotruią iá=
9:
koſz y tego ſzynku od was ſię náuczyli/ ábośćie wy od nich
10:
náwykli. Vchoway Boże tu prżegráney raś/ ábo drugi
11:
bitwy (iákoż kto walczy/ trudno ſobie záwżdy zwyćięſtwo
12:
ma obiecowáć) cożbyśćie wy poczęli ſobie/ á zwłaſzczá ie=
13:
ſłiby do Niemiec/ y do Węgier nie puſczano/ ábo ſtamtąd
14:
nic nie wożono? gdźiebyśćie wźięli konczyrże/ ſzáble/ zbro=
15:
ie/ pánczerże/ ruśnice/ tarcze/ drżewcá/ śiodłá/ munſztu=
16:
ki/ y ine rżeczy ktore tániey z tych źiem prżychodzą/ niż ie
17:
prże niedoſtátek rżemieśnikow kupi? Baczyſzże ty to/ iż źle
18:
bez rżemieśnikow? w Człowieczem ćiele ſą rożney doſtoy=
19:
nośći członki/ ieſt tá cześć człowieká/ ktorą Pan Bog o=
20:
broćił nazad/ iżby ná nie oczy nie pátrżáły/ á wżdy y bez tey
21:
częśći/ człowiek bydź nie może/ choćia ieſt podła. Tákći y
22:
w Rzeczypoſpolitey ſą to tákie/ to owákie ſtany/ a wżdy
23:
wſzyſtkich do cáłośći/ y zdrowia Rzeczypoſpolitey potrże=
24:
bá/
Pięć ſta
now z kto
rych zło
żona ieſt
RP.
Bá zgołá Rzeczpoſpolita z tego pięćiorgá złożona ieſt
25:
z Oraczá/ z Zołnierzá/ z Sędźiego/ z Kupcá/ z Rzemieś=
26:
niká. Więc Kupcow v was/ bárżo iuſz ieſt máło/ á co
27:
ſą/ to bárżo nędzni/ A co bogátśi byli ięli się zá źiemſkie
28:
imioná/ y tak frumárkiem poſzło/ wy ięſliśćie ſię kupczyć/
29:
ktorym to nie náleży/ á kupcy ięli ſię zá Szlácheckie grun=
30:
ty/ ktore onym nie ſą przyſtoyne. Więc v was goſpod do=
31:
brych nie pytay/ y dla tego kuchárzę/ kotły/ rożny/ pátel=
32:
le/ pośćiel/ łożká/ żywność/ y napoy woźic z ſobą ná wielu
33:
wozách muśićie/ czegoby wſzyſtkiego niepotrżebá/ gdyby
po


strona: 87

o Prawach Polſkich.87
1:
po drogách dobre goſpody były/ ktore dla złych obyczáiow/
2:
dla zuchwálſtwá bydź nie mogą/ co wamże ſamem ſzkodźi.
3:
Iáko ſłyſze/ kiedyś tu w Polſcze ták było ſkąpo ludźi/ iż
4:
Krolowie áż do Niemiec po ludźie ſłáli/ á Niemcy prżyść
5:
tu niechćeili áż z ſwoim Máydeburſkiem prawem. Y wam
6:
tego báć ſię potrżebá żeby tu záśię puſtynie nie byly; A od
7:
tych Niemcow zá Krolá Káźimierżá wielkiego mury w
8:
Polſcze náſtáły. Acz ſnadz był prżed tym ieſcze on ſlawny/
9:
y zaczny Dunin/ herbu Labęć kilká ábo kilka dźieśiąt z ćio=
10:
ſánego kámieniá Kośćiołow zmurował/ lecz tego ná ták
11:
wielkie Kroleſtwo nie wiele było: Niemcy dopiero w Pol=
12:
ſcze mury rozmnożyli.
13:
POLAK. Y tego niewiem co wam po tych Miáſtách
14:
ábo po murach. Lácedemonianie mieć ich niechćieli/ v=
15:
kázuiąc ná ludźi/ w ktorych męſtwie/ á śile/ nie w murách
16:
zdrowie káżdey Rzeczypoſpol: y káżdego Kroleſtwá záwi=
17:
ſło. Więtſzą ſkáżę prżynoſzą Miáſtá niż napráwę. Y
18:
to coś wyliczał/ iáko wſzeteczeńſtwo/ zbytki/ zuchwál=
19:
ſtwo/ rośćby nie mogło/ by nie te twoie Miáſtá/ w kto=
20:
rych ſię záwżdy zbytek/ roſpuſtá náyduie. Y Tátárowie
21:
tym mocni ſą/ y nikt ich nigdy nie zwalczył/ iż Miáſt nie
22:
buduią. Prżekopſcy Tátárowie/ ći tylko dwie/ ábo trży
23:
Miáſteczka máia/ ále w nich nie pokládáią śiły/ áni beśpie=
24:
czeńſtwá.
25:
WLOCH. Bá máłoć nie ták/ iż tá Rzeczpoſpolita
26:
wáſzá ná kſztałt Lácedemońſkiey ieſt poſtánowiona/ iákom
27:
to wyzſzey wſpomniał. Bo iż Krolowie oni wáśi dawni/
28:
wami/ á nie pienężnem ludem walczyli/ więc wſzytek po=
29:
rżądek/ y prawo wáſze/ ku rycerſkiem rżeczam zmierżá/
30:
á iákoby w pokoiu żyć/ á żyć dobrże/ tego Krolowie oni
31:
wáśi nie omyślili: Otoż iáko Rzeczpoſpol: Lácedemońſká/
32:
ktora tákże ku rycerſkiem tylko rżeczám byłá ſpoſobiona/
33:
poki walczyłá/ kwitnęłá/ á ſkoro w pokoiu śiedźieć poczęłá/
záráz


strona: 88

88Rozmowá Poláká z Wlochem
1:
záraz vpádłá/ y zginęłá: ták ia o tę wáſzę/ bárżo ſię
2:
boię/ iżby ona nie vmieiąc w pokoiu żyć/ nogámi wzgo=
3:
rę nie byłá wywrocona. Więc co ty gániſz to/ że ſą miá=
4:
ſtá; Kiedyby miáſtá nie były potrżebne/ tedyby ſię w
5:
nich Nimcy/ Włoſzy/ Fráncużowie/ Iſzpáni/ Turcy/
6:
Perſowie/ Afrikani nie kocháli. Co ná świećie ludźi
7:
ieſt/ ktore ſpráwuie rozum/ wſzytcy Miáſtá/ Zamki mieć
8:
chcą. Czy znowu ſię wroćić Polacy chcećie do onego
9:
żywotá źwierżęcego/ gdy ludźie rozproſzeni po leśiech/
10:
po błotách mieſzkáli/ korżonki iedząc/ ábo żołądź? Dźi=
11:
wno mi bárżo coś ty to wyrżekł: Rzymiánie gdyby by=
12:
li Miſáſtá Rżymu nie záłożyli/ z ktorego potym bliſko
13:
ſtá tyśięcy ludźi ku boiu godnych wychodźiło/ y nie ko=
14:
cháli ſię ták bárżo/ iáko ſię kocháli w rycerſkiem rżemieś=
15:
le/ nigdyby byli do tákiey władzey nie prżyśli. Broń ich/
16:
wſzyſtek była świat pod ſwą moc podbiłá/ á iedno tęn
17:
kray vſzedł/ gdźie Rzymianin prżed wielkiem gorącem/
18:
ábo zbytniem/ źimnem doyść nie mogł. Z Tátárámi wy=
19:
iezdzaſz ná plác/ á dźiwno mi/ żeś y Láponow nie wſpo=
20:
mniał. Táczyć też to tám Pánowie/ iáko y Tátáro=
21:
wie.
Pożytek
Miáſt.
Ale miły Pánie/ gdźiebyśćie Koronowáli Krolá/
22:
kiedyby Miáſtá nie było? gdźiebyśćie Seymowáli? gdźie=
23:
byśćie przedawáli to co ſię wam domá vrodźi? Skądby=
24:
śćie potrżeby do domow ſwych wźięli? Możeſz mi wierżyć/
25:
iżby Polſká dáleko bogátſzá byłá/ gdyby miáłá miaſt wię=
26:
cey/ ále nie ták żeby ná wolę Krolewſkie poddáni Szlá=
27:
checcy vćiekáć mieli.
Szláchec
kie Miá-
ſtá.
Tákby niechay oſadzano/ iákoby
28:
indźiey nie puſtoſzáło. W co mogłoby ſię potráfić/ gdyby
29:
Krol z Szláchtą oſadzał Miáſtá/ y dał Sędźiego/ Pod=
30:
ſędká/ Piſárżá/ y Stároſtę/ á z dźieśiąći włuk/ koniá żeby
31:
byli ſtáwić ná woynę powinni/ á prżećię czynſz Krolowi
32:
żeby był ſpełná/ y o nych Szlácheſtwo: pewna rżecz ieſt/
33:
iżby Polſká popráwiłá tym rżeczy ſwoich: Teraz wáſze
bo=


strona: 89

o Wolnośćiách Polſkich.89
1:
bogáctwá tylko ze Gdańſká płyną/ y to nie káżdemu ſię to
2:
zwiedźie puſczáć do Gdáńſka. Ale gdyby było miaſt wie=
3:
le/ nie iedno zboże/ bydlo/ wełnę/ konopie/ lny/ miody/
4:
ſkory/ łoie/ woſki/ ále nabiał wſzelaki/ ſłomę/ śiáno/ á
5:
náoſtátek y chroſt/ trżćinę/ miałby źiemiánin gdźie ſpie=
6:
niężyć. Ano pod Gdáńſkiem źiemiánin/ niechowałby
7:
krowy/ gdyby mu zlotych trżydźieśći do roku nie vczyniłá/
8:
A czymże to? tym iż mleko/ y to co z mleká bywa do Gdań=
9:
ſká poſyła. A co więtſzego/ kiedybyśćie ná pográniczu
10:
Miaſt/ á Zamkow mocnych nábudowáli/ gdźie ſą oſo=
11:
błiwe grunty/ y żebyśćie ſię w polá nád rżekámi pomyka=
12:
li/ nie tylkoby Tátárżyn w źiemię iść nie śmiał/ ále by=
13:
śćie go y z iego źiemie wyprżeć zá czáſem mogli. Aleby
14:
trżebá wroćić záśię názad onę Conſtitucią/ iżby Krol dá=
15:
wſzy ná drżewo mogł was poćiągnąć zá gránice/ y trżymáć
16:
iáką chwilę nie tęn czás/ ktory ieſt nowo náznáczony. A
17:
nie iedno Conſtitucią ſtarą nazad by wroćić trżebá/ ále y
18:
kárność żołnierſką/ y częſte woiowanie. Bo iáko teras
19:
ſwawolá nie ſłychána naſtáłá/ nie śmiałbych radźić ná
20:
poſpolite ruſzenie bobyśćie ſię zgubili ſámi.
Przezwi-
ſko Koko-
ſzey woy-
ny ſkąd
przyſzło.
Nie dáw=
21:
nych czáſow byłá Kokoſza woyná/ ále iż diſciplina ieſcze
22:
byłá nie zginęłá/ nie brano gwałtem ludźiom tylko koko=
23:
ſzy/ y ſtąd prżezwiſko Kokoſzey woyny vroſło. Teraz
24:
gdyby woyſko ták wielkie/ ludźi nieprżywykłych woio=
25:
wániu/ y nędzy/ nieumieiętnych/ nie ćwiczonych/ nie v=
26:
bránych y po więtſzey cześći vbogich miáło iść prżez Koro=
27:
nę/ wniweczby ią obroćiło/ á do potrżeby namnieyby po=
28:
żyteczne nie było. Prżeto miáłáliby ſię wroćić názad da=
29:
wna tá Conſtitucia o wyćiągániu was zá gránice/ tedy=
30:
by y diſciplina záraz wroćić ſię muśiałá. Aleby podob=
31:
no Krol tego iuſz ná was nie prżewiodł.
Wybran-
cy.
Co widząc Krol
32:
on mądry Sztephan/ poſtánowil wybráńce/ y wierżę że
33:
dobrem duchem/ lecz kto pátrży dáley/ śiłá złego z tych
Mwy=


strona: 90

90Rozmowá Polaká z Włochem.
1:
wybráńcow zá czáſem vrość może/ gdy ſię w práwią w to
2:
rżemieſło/ ktore wam Szláchćie należy/ bo wy śiedźićie te=
3:
raz domá/ á oni walczą/ zá czáſem v Krolow mogą bydź
4:
niżli wy drozſzemi. Prżykryć ono/ był Státut z oſobná
5:
káżdemu wźiąwſzy ná drżewo ćiągnac zá granice/ ále Rze=
6:
czypoſpolitey był bárżo zdrowy. I zá tym Státutem Pol=
7:
ſka gránice ſwe rożſzerżyłá. A ktorem ſpoſobem Rzecz=
8:
poſpolita rośćie/ tym że też záchowywá cáłość ſwoię.
9:
Więc nie iedno tym/ ále poſłuſzeńſtwem przodkow wáſzych/
10:
nie butą Polſká ſkrydłá ſwe rożſzerżyłá. Y by w wáſze/ á
11:
nie był ták dźielny/ y ochoczy Krol Sztephan iáko był/ te=
12:
dy y do tąd Połock/ y Inflanty byłyby były w Moſkiew=
13:
ſkich ręku: wiem co mi rżeczeſz/ á ktożby tych ludźi w po=
14:
lách ſtrżekł/ ktorżyby ſię budowáli? Odpowiedam ći zoł=
15:
nierże/ ktorży zá pieniądze kwárćiáne ſłużąc po Miáſtecz=
16:
kách teraz dáleko od gránice leże máią. A ieſliby tych było
17:
máło/ więć ná to pobor złożyć/ ktory pobor nie tylkoby
18:
was nie zubożył/ áleby was zbogáćił bárżo/ bo śiłá chudey
19:
Szláchty/ ktorży tu pokąſeczku źiemie máiąc/ ieſliby nie=
20:
chćieli ná tych tám wyzſzey miánowanych polách ośieść/
21:
ábo żeby iem pol iuſz nie sſtawało/ támby pośli; á ieſliby
22:
niechćiał/ więcby ſię náń Conſtitucia vczynić mogłá/ á
23:
lepieyby go do tego prżymuśić/ niżli tu Stryiá brátá/ o kęs
24:
źiemie zábijáć ma.
25:
POLAK. Iużeś dáleko zábrnął/ y dźiwny rżad v nas
26:
chćiałbyś zácząć/ trudne to ſą rżeczy co ty powiedaſz/ á ieſcze
27:
ták rżekę/ że nie podobne. Y byłáby to wielka niewola/ że=
28:
by mię kto z mey Oyczyzny zegnáć miał/ y kazał mi iáko ná
29:
kray świátá pod Tátáry.
30:
WLOCH. Abo ták lepiey iáko teraz/ Tátárowie kiedy
31:
iedno chcą/ po was chodzą iáko po kury do koyćá? Ia ſię
32:
dźiwuię/ iuſz ieſłi wam bráćiey wáſzey nie żal/ iáko ſię tego
33:
nie wſtydźićie?
POLAK


strona: 91

o Wolnośćiách Polſkich.91
1:
POLAK. By to ſzło z naſzey nikczemnośći/ byłoby
2:
ſię czego wſtydźić/ ále iż nie ieſt nas ſto/ żebyſmy Tátárom/
3:
abo Turkom odpor dáć mogli/ káżdy báczny rychley nas
4:
w tey mierże obmowi/ y pożáłuie/ niżliby nas winowáć
5:
miał.
6:
WLOCCH. W mocy to ieſt Korony Polſkiey/ opátrżyć
7:
ták gránice/ żeby y Pogánie náiázdow wáſzych nie czuli/ y
8:
wy ich puſtoſzeniá y bránia ludźi w niewolą wielkość nie
9:
zliczoną: A iákom wyzſzey powiedźiał/ nie nayduiećieli
10:
wy ná to śiebie rády/ więc iey ſzukayćie v ſąśiádá. Ia to
11:
mam zá rżecz pewną/ iż ſię temu zlemu zábieżeć może: ále
12:
iáko teras ſą rżeczy/ ſkárbu poſpolitego nie máſz/ dopiero
13:
ſkłádáć pobor/ kiedy woyná nadchodźi/ á woyná bydź nie
14:
może bez Seymu/ bez wići troich. Nád to nieprżyiáćiel
15:
wie/ długo ná gránicách leżeć maćie. Ieśli ták (mowię)
16:
tedy ſię pewnie rżeczam złym nie zábieży. Ale gdyby ſkárb
17:
poſpolity był/ żołnierż żeby leżał ná gránicy/ Miáſtá/ Zam=
18:
ki ná pográniczu żeby ſię budowáły/ a żeby ſię nie w tęn czas
19:
Seymowáło/ kiedy ná woynę wśiádáć/ pewna rżecz ieſt/
20:
żeby wás ták Tátárowie nie bráli. Y moglibyśćie ſię zá
21:
czáſem pokuśić o nie. Ia niewiem dla czego tych miaſt
22:
mieć niechceſz/ bo nie będą prże to nie walecznemi ludźie ći/
23:
iż ie mur/ ábo parkan otoczy/ ták wolno tym będźie mężne=
24:
mi bydź iáko y owym/ ktorży nie w murże mieſzkáć będą.
25:
Nád to ieſcze/ ći ktorży w Mieśćie śiedzą/ będą od nieprży=
26:
iáćielá obwárowáni/ y murem/ álbo párkanem y wyćiecz=
27:
ką: á owi záśię tylko bronią w ręku będą beśpiecznymi.
28:
A co powiedáią niektorży/ iż Turkowi folgowáć trżebá/ bo
29:
temu/ Kroleſtwo naywiętſze ſámo iedno nie wydoła.
30:
Prawdáć ieſt że mu iedno Kroleſtwo nie podoła chybáby
31:
go Pan Bog nieſtworą w źiemi iego ſkarał/ ále prżećię
32:
kiedyſz tedyſz Polacy z Turkiem walczyć muſzą/ ábo mu
33:
(czego nie day Boże) hołdowáć.
M 2Wáſzy


strona: 92

92Rozmowá Polaká z Włochem
1:
Wáſzy Kozakowię Niżowi/ ći wam to piękni ziedná=
2:
ią.
Kozacy
Niżowi.
A ſą ći ktorży powiedáią/ iż z nimi bárżo dobrże/ y ſą
3:
dźiwnie potrżebni Koronie. Da ſię to wiedźieć potem:
4:
Lecz ia teraz o tym mowić niechcę/ iáko z nich wielką ſzko=
5:
dę ma Koroná Polſka. Iśćie w to wſzyſtko co ſię tu mo=
6:
wiło/ weyzrżećby pilnie potrżebá/ ále podobno áni ia/ áni
7:
ty/ nie doczekamy tego/ żeby Polacy kiedy o rżądźie po=
8:
myślić chćieli. Sądy Boże pędzą was/ iáko wiátry ná
9:
morżu okręt/ á co wiedźić ieſli ku portowi/ czy ku zginie=
10:
niu. W czym ſami ſobie będźiećie winni. Dobrże mo=
11:
wią oni ludźie dawni mądrży. Ani Kśięſtwá/ áni Kro=
12:
leſtwá/ áni Monárchiey nieprżyiáćiel nie ſkáźi/ ále ſá=
13:
mo to śiebie káżde/ gdy czás ſkáźy prziydźie zepſuie. A
14:
czás ſkázy w tęn czás prżychodźi/ gdy Rzeczpoſpolita
15:
ábo Kroleſtwo/ ták wiele popełni grżechow/ iż Pan
16:
Bog ich dáley ćierpieć nie może. Abowiem nie iednoć
17:
te tylko ſą grżechy/ ktore człowiek káżdy z oſobná popeł=
18:
ni/ ále ſą te grżęchy/ á dáleko ćiężſze ktore popełni Rzecz=
19:
poſpolita.
20:
POLAK. Bá to v mnie nowa/ iżby Rzeczpoſpo=
21:
lita ktora ieſt niema/ bez oczu/ bez vſzu/ zá czym oney
22:
nie pánuią chćiwośći/ grżechy/ Páná Bogá obrażáć
23:
miáłá.
24:
WLOCH. Y bárżo obráźić go możę: nie możeć to
25:
bez ludźi bydź/
Grzechy
ktoremi
R.P.
grzeſzy.
ále ći ludźie ktorży o Rzeczypoſpolitey rá=
26:
dzą/ ktorży ſądzą/ ná ktorych wſzyſtká Rzeczpoſpolita
27:
záwiſłá folguiąc potrżebom/ prżyczyniáiąc Páńſtwá/ wy=
28:
wodząc Rzeczpoſpolitą z niebeśpieczeńſtwá drogámi nie
29:
ſłuſznemi mogąc ináczey/ dogadzáiąc poźytkom iey prże=
30:
glądáiąc wyſtępkow tym ludźiom/ ktrorży ſą Rzeczypoſp:
31:
potrżebni/ wielekroć wiárę dáną łamią/ y przywiłeiow
32:
nie trżymáią/ y teſtámenty cudze pſuią/ y nádánie Ko=
33:
śćielne burżą/ y ordinacije domow zacnych odmieniáią/
y wſzy=


strona: 93

o Wolnośćiách Polſkich.93
1:
y wſzyſtko ináczey podług ſwey/ á nie onych ktorży nádáli/
2:
álbo ordynowáli woley/ ſtánowią/ y roźliczne krżywdy lu=
3:
dźiom imieniem Rzeczypoſpol: czynią. Y zá temi grże=
4:
chámi Páńſtwo Rzymſkie vpádło/ ktore doſyć ſtáło dłu=
5:
go/ poki byly te grżechy Rzeczypoſpolitey/ karánia Boże=
6:
go z niebá nie śćiągnęły. Toć podobno grżechy y Wę=
7:
gierſką Koronę/ á prżez one rżeczy z prżodku miánowáne
8:
zgubiły y śiłá inych Páńſtw ná świećie. Bo pomierne
9:
rżeczy/ Rzeczpoſpolitą twierdzą y záchowuią onę cáłą/ á
10:
nie mierne zgubić ią muſzą. Nád to wyſtąpiliśćie daleko
11:
od porżądku pierwſzego. Iáko ia od ſtárych ludźi częſto
12:
ſłycham/ był tu rżąd pierwey/ á tęn rżąd trżymał Krol/
13:
radę Koronną prży ſobie máiąc. Ci ſądźili poſpołu z
14:
Krolem/ ći rádźili o zdrowiu tey Korony mieſzkáiąc vſtá=
15:
wicznie w Krákowie prży Krolu/ á ná Seym nic nie od= kłádáiąc/ Ci práwá kierowáli ku zdrowiu R.P á te práwá
16:
ieſli rátowáć R.P. nie mogły/ vćiekáli ſię do ſrożſzego le=
17:
kárſtwá/ á tego ná on czás żaden Tyráńſtwem nie zwał/
18:
áni tego Tyráńſtwo ieſt/ co zwierżchni Pan czyni dla Rze=
19:
czypoſpolitey zdrowia y iey cáłośći/ á zwłaſczá prżyſtoy=
20:
nemi drogámi. Więc ieſli ſkąd poſłowie prżyśli/ od=
21:
práwowano to záraz. Ieſli prżyſzło co nowego ná Koro=
22:
nę/ nie czekał Krol z tem Seymu/ ále náradźiwſzy ſię zá=
23:
biegał żeby Rzeczpoſpol: niſkąd vpadku nie wźięłá. Ták=
24:
że też ieſli kto ku złemu ábo wolnośći/ ábo práwá vżywal/
25:
(z czym gdyby ſię było do Seymu czekáć miáło/ śiłáby
26:
złego ábo Rzeczypoſpol: ábo pewnym oſobam vrość mo=
27:
gło) wnet Krol z radą zá czáſu hámował/ nie czekáiąc
28:
żeby wrżod mogł wźiąć śiłę. Seymy bywáły tylko dla
29:
popráwy práwá/ ieſli w czym było potrżebá/ dla vchwa=
30:
lenia poboru/ ábo woyny/ á Seymy bywáły częſte/ bo
31:
nie iedno częſtych Seymow trżebá/ ále dobrżeby ſię sſtá=
32:
ło z tą Rzecząpoſpol: gdyby był Seym vſtawiczny. Ine
M 3wſzyſtkie


strona: 94

94Rozmowa Polaká z Włochem
1:
wſzyſtkie rżeczy bez Seymu krol z rádą odpráwował/ gdyż
2:
nie zliczona liczbá ieſ ttych rżeczy ná káżdą godźinę przy=
3:
padáiących/ ktore prędkiey rády potrżebuią: á ieſłi ktory
4:
radny Pan odiechał/ dla iákiey nagłey potrżeby/ tedy inych
5:
kilká ná iego mieyſce Kroł do śiebie wezwał. Bo iáko ná
6:
Morżu okręt we dnie y w nocy płynąc potrżebuie yſtáwicz=
7:
ney ſłraży/ ták Rzeczpoſpol: każda potrżebuie tákich ſtro=
8:
żow/ ktorżyby ieden ná drugiego mieyſce náſtępuiąc/ oká
9:
nigdy nie zámrużáli. Teras iáko ieſt/ wſzak ſam dobrże
10:
widźiſz: pomieſzáło ſię wſzyſtko: Stany ſię z ſobą nie daw=
11:
nych czáſow śćieráły/ O ſtyr Rzeczypoſp:
V poſpol-
ſtwá iáki
rżąd.
Otoż iuſz iedná
12:
ſtroná/ iákoby prżemogłá/ populus wźiął rżąd ná śię/ á
13:
iego tęn obyczay ieſt/ ábo pokornie niewolą ćierpi/
14:
ábo hárdźie roſkázuie/ á práwie/ iákom rżekł wyzſzey/ Tyranni-
15:
ſuie, á
16:
wolnośćią ktora ieſt poſrżodkiem miedzy tym dwo=
17:
iem/ áni vmie pomiernie w zgárdźić/ áni iey vmie ták vżyć
18:
iáko potrżebá. Co dáley/ będźie ſam to Bog wie. W
19:
człowieczym ćiele poki wilgotnośći máią ſwą prżyzwoitą
20:
miárę/ ſwoy porżądek/ poty zdrowie człowiecze kwitnie/
21:
ále ſkoro ktorea wilgoność przełáduie/ a zmiáry ſwey wy=
22:
nidźie/ záras chorbá náſtąpić muśi. Y ták we wſzyſt=
23:
kich rżeczách ná świećie/ zá porżądkiem/ zá miárą idźie
24:
trwáłość/ á zá wyſtąpieniem z miáry/ zá mieſzániną v=
25:
padek prżychodzi. V was prżyſzedł regiment ná wielkość
26:
ludźi/ ſkąd zárázem odmiáná náſtępuie/ á ta prżychodzi
27:
przez te oſoby/ ktorży ſą iákoby wodzmi ludzkiemi. Więc
28:
gdyby wżdy nie w dwu izbách/ ále w iedney rádzono/ ći przy
29:
Krolu/ prży głowie/ nie tám gdźie nikogo ſtárſzego nie
30:
máſz/ wżdyby co ſpráwić ſię mogło/ ále oſobno w wiel=
31:
kiem zgromádzeniu/ gdźie zwierżchnośći żadney nie maſz
32:
(bo ná Pána Márſzáłká poſelſkiego máłe ieſt baczenie)
33:
iáko tám ktora rżecz ſkutek dobry wźiąć może? Otoż gdy=
by


strona: 95

o Wolnośćiách Polſkich.95
1:
by Pánowie poſłowie prży Krolu śiedźieli (á nálaſłby ſię
2:
ſpoſob/ iżby wotowánie y tyśiąc ludźi nie wiele zmieſzká=
3:
ło) y nie byłá iákoby rozdwoiona Rzeczpoſp:/ mnieyby
4:
mowy było/ á ſkutku więcey. A ſnadź mogłoby ſię do te=
5:
go prżywieść/ iżby żadna Seſsio prożna nie byłá. Ale iá=
6:
kom powiedźiał/ muśiáłyby na Seymie nie bywáć ſądy/
7:
ále wſzytek czás iny/ żeby Krol ſądźił ná pewnem mieyſcu
8:
z radą poſpołu: Nádto wroćićby trżebá władzą Krolew=
9:
ſką/ powagę Senatorſką/ iżby ſtan káżdy zoſtał w ſwym
10:
záwołániu. Wſzák Senatorowie nie z cudzego narodu/
11:
do rády wchodzą/ ále y z Stánu Szlácheckiego/ á gdy Wo=
12:
iewodá vmrże/ vmrże Káſztelan nie zoſtáią te doſtoień=
13:
ſtwá prży ſynách/ ále záś w inſze domy wchodzą/ á Woie=
14:
wodzy ſyn wraca ſię ſkąd wyſzedł. Senatorſka tedy po=
15:
wagá/ y Krolewſka włádza/ miáłáby zoſtáć wpierſzey klu=
16:
bie: Siła ſię w wielu rżeczách władzey Krolowi visło/
17:
iáko y w tym/ iż nie może nikogo prżed śię pozwáć chybá
18:
in cauſa fiſci, á ná Seym in criminali, á bywa wielekroć te=
19:
go/ dla zdrowia Rzeczypoſp: potrzebá żeby poźiwał/ w=
20:
ſzák tu Krol zniewolić nie moze nikogo. By tego Krol
21:
tu nie miał/ iż vrzędy/ doſtoieńſtwá/ y co inego roz=
22:
dawa mnieyſzaby iego byłá wladza niżli Kśiążęćiá We=
23:
nieckiego.
Weneckie
Xiążę.
W Wenećiey Kśiążę zdá ſię że nic nie czyni/ nic
24:
nie włada/ á gdy vmrże/ nic ſię nie odmienia/ iáko by też
25:
Kśiążę nie vmárło/ á prżećie dozorem iego/ zwierżchno=
26:
śćią iego nád wſzyſtkiemi vrżędnikámi/ ſtoi. Y w=
27:
ladza iednego nie ieſt zła/ gdy tęn ieden cnotliwy ieſt/ y pod=
28:
ług práwá poddáne rżądźi. Iakoż gdźieby tęn kto ludźmi
29:
ma rżądźić niebył ſpráwiedliwym/ á w affectach ſwych po=
30:
miárkowánym/ pewnieby nie mogł dobrże roſkázowáć. A
31:
celnieyśi Philozophowie prżekłádáią władzą iednego/ nád
32:
ine wſzyſtkie ſpoſoby Rzeczypoſpolitey iedno/ iáki tęn ma
33:
bydź dokłádáią.
Bo


strona: 96

96Rozmowá Polaká z Wlochem
1:
Bo práwi iáko my bydłá náſzego nie poruczamy w opiek
2:
temu/ ábo owemu wołowi/ ábo ktoremu inſzemu bydlę
3:
ćim. Ale człowieká czyniemy nad tym páſterżem/ ktor [y]
4:
ieſt dáleko wyzſzey doſtoynośći/ niż twarż niemá/ ták tęn
5:
práwi kto ma lud rżądzić/ trżebá żeby miał śiłá nád lu=
6:
dźi/ á żeby był bárźiey nięśmiertelnym/ niż śmiertelnym
7:
podobny. Y dla tego ná początku/ gdy ludźie poſpołu
8:
mieſzkáć poczęli/ obráli ſobie Krolá/ naylepſzego miedzy
9:
ſobą człowieká/ bo tákowych wiele miedzy ſobą náleść nie
10:
mogli. Ani ſię przykrży poddánym pod Krolem/ pod
11:
Ceſarżem/ pod regimentem iednego/ gdy on zwierżchni
12:
Pan/ w Pánowániu ſwym má miárę/ nie niewoli ludźi/
13:
ále roſkázuie podług práwá. Także też Rzeczpoſpolit:
14:
bez grżechow/ w ktorey pomiernie ludźie vżywáią wol=
15:
nośći/ trwáć długo może/ ále kiedy Krol/ ábo Kśiążę
16:
pocznie niewolić ludźie/ prżeſtąpi tęn kres/ ktory iemu ieſt
17:
zámierżony: tákże też Rzeczpoſpolit: kiedy około wol=
18:
nośći prżeydźie miárę/ mnieyſze pocznie niewolić/ row=
19:
ność wykorżeni/ á celnieyſzym popuśći wodze/
Oſtraciſ-
mus.
ktorży zgá=
20:
niwſzy Oſtraciſmum w możność/ y w bogactwo ſię wy=
21:
wyſtroią/ y vzbroią/ á to ſą wſzyſtko Rzeczypoſpol:grze=
22:
chy/ tedy y Kroleſtwo/ y Rzeczypoſpol: vpáść muśi.
23:
Bo kto ná ſámy wierżch gory wnidzie/ iż wyzſzey iść nie
24:
może/ ten gdy poſtąpi z mieyſcá/ ná doł iść muśi. W=
25:
ſzyſtko mi ſię widzi/ iżeś ty dobrże powiedźiał/ kto duſze
26:
ſwey vżywáć nie vmie/ temu lepiey żeby iey nie miał/ ták=
27:
że y wolność kto vżywáć nie vmie/ temu iey ſzkoda. Wy
28:
nie vmiećie vżywáć wolnośći/ trżebá ſię bać/ iżby iey wam
29:
Bog nie odiął. Maćie wy wſzyſtkiego doſyć Polacy/ ieſli
30:
ktory ná świećie narod/ ále dwu rżeczy onych/ ktore ſą w
31:
Kśięgach Plátonowych in Protogora od Iowiſzá ná
32:
świát poſlanych/ v was ſkąpo.
Plato
Philo-
zoph
Plato Philozoph pod
33:
fabułą opátrżność Bożą wylicżáiąc ſczyrą prawdę piſze/
to


strona: 97

o Wolnośćiách Polſkich.97
1:
to ieſt/ że cnotá dar ieſt Boży/ á bez cnoty iáko Kroleſtwo
2:
ták y Rzeczpoſpolit: ſtáć nie może/ ktorą fábułę ieſli chceſz
3:
powiem.
4:
POLAK. Bá iednák ći mi ſię też iuſz tęn poſwarek z
5:
tobą nádprżykrżył/ rad czego inſzego ſłuchąć będę.
Fábuły
Poetow
dla czego.

6:
WLOCH. Rozumiem iż to wieſz/ że fábuły przez
7:
Poety y Philozophy dla tego ſą wymyślone/ iżby proſta=
8:
kom tákiem ſpoſobem podawáły ſię rżeczy potrżebne/ iáko
9:
owo dźiećiom gorżki/ á zdrowy trunek/ miodem rodźice
10:
ſłodzą. Więc y to wieſz że nie wſzyſtko co w fábułách
11:
ieſt vwáżenia godno/ weźmi prżikład z oraczá.
Simile
od ora-
czow.
Samem
12:
żelázem oracz rolą porże/ ále żeby mu lemieſz ſzedł dobrże/
13:
śiłá mu prżypraw do tego potrżebá: ták y do fábuły/ śiłá
14:
ſię prżyczynić muśi/ iżby ſię to wyráźiło/ ku czemu ieſt
15:
fábułá wymyślona. Tá tedy fábulá ták ſię ma. Kiedyś
16:
było to ná świećie że iedno ſámi Bogowie ná niem żyli/ á
17:
śmiertelnego nie było/ áni bydłá/ áni ptakow/ áni lu=
18:
dźi. A gdy y tym czás rodzenia z ſądu wiekuiſtego prży=
19:
ſzedł/ tworżyli to Bogowie we wnętrżnośći źiemie/ iáko
20:
v mátki w żywoćie/ á tworżyli z źiemie á z ognia/ y z tego
21:
co ogień/ á źiemiá má w ſobie. Potym kiedy ná świát
22:
człowiek/ y ine wſzyſtkie źwierżętá wyniść miáły/ roſka=
23:
záli Bogowie Prometheuſzowi/ y Epimetheuſzowi/ że=
24:
by oni każdy rodzay prżyſtoynie ozdobili/ y iákimkolwiek
25:
właſnym prżymiotem/ ták obwárowáli/ iakoby trwáć
26:
mogł. Do czego gdy prżyſzło/ Epimetheuſz niechcąc prży=
27:
puśćić do tego Prometheum, ſam ná śię wźiął tę pracą/ y
28:
ty práwi bráćie prżypátrżyſz ſię/ y oſądźiſz/ ieſli ia do=
29:
brże/ ábo źle káżdy rodzay źwierżąt opátrżę y vdáruię. Ná
30:
czym gdy Prometheuſz prżeſtał/ iął Epimetheuſz ták roz=
31:
dawáć. Tym źwierżętom ktorym dał moc/ á śiłę/ nie
32:
dał im czerſtwośći: á ktore dużośći mieć nie mogły/ tym
33:
záśię prędkość dał. Więc niektorem ku obronie dał rogi/
Nzęby/


strona: 98

98Rozmowá Polaká z Wlochem.
1:
zęby/ oſtre páznokćie/ ábo kopytá/ kośći ná grzbiećie:
2:
á ktorym tego nie dał/ tedy ná to mieyſce obmyślił im iny
3:
ſpoſob/ ktorym ich żywot od gwałtu zoſtal beśpieczny:
4:
á to ták: ktore źwierżątká małe były/ tym abo ſkrżydłá/
5:
dla vlecenia dał/ ábo pod źiemią iámy zákryte dla zácho=
6:
wánia náznaczył: á ktore źwierżętá wielkośćią podnio=
7:
ſłe/ y rozſzerżone ſtanęły/ tedy tym onęſz ogromność/ o=
8:
nęſz wielkość dał ku obronie. Owá inym wſzyſtkiem
9:
káżdego rodzáiu źwierżętom rozumnie iedno drugim ná=
10:
gradzáiąc/ ták wſzyſtko obmyślił/ iżby z świátá zginąć
11:
rodzáie nie mogły. A gdy iuſz temu/ żeby ieden dru=
12:
giego rodzay nie wygłádził obwárowánie ſię sſtało. Iął
13:
to obmyślać/ iákoby wſzyſtkie ſztery częśći roku/ każde
14:
źwierżę wytrwáć ſnádnie mogło. Prżeto niektore mchem
15:
odźiał/ niektore w ſkorę koſmátą oblokł/ niektore záśię
16:
gęſtą śierćią y ſczećinámi naſzychtował zeby w mroz/ y go=
17:
rąco ſzkodźić im nie mogło/ á zá miękką pośćiel/ czáſu
18:
odpoczywánia żeby im to ſtáło. Więc ktore w źimniey=
19:
ſzym kráiu źwierżętá chowáć ſię miały/ tym koſmátſzą/ á
20:
gęſtſzą ſkorę obmyślił. A ktore po twárdſzey źiemi y pod
21:
więtſzem ćiężąrem chodźić miáły/ tym dał do nog rog
22:
twárdſzy/ á kopytá nie rozdźielone. Záśię około iedze
23:
rożnie poſtanowił/ iednem zwierżętom kazał ieść trá=
24:
wę/ drugim korżonki/ tym liśćie/ owym z drżewa owoc/
25:
niektorym źiarná/ á niektorym też mięſo inych źwierżąt:
26:
ále tych drapieżnych nie płodny vczynił rodzay/ á tych zá=
27:
śię rochmánnych bárdżo płodny dla tego/ żeby rodzay dra=
28:
pieżny wyieść ich nie mogł. Ná tym rozdawaniu Epi-
29:
metheus cżás trwáiąc nie obaczył ſię (iáko tęn ktory nie
30:
dokońcá był mądry) iż wſzyſtko niemym źwierżętom roz=
31:
dał/ á człowiek niopátrżony zoſtał/ z ktorem gdy nie
32:
wiedział co rżecz prżyſzedł do tego Prometheus, żeby oba=
czył


strona: 99

o Prawach Polſkich.99
1:
czył iáko ſię brát iego Epimetheus w rozdawániu po=
2:
piſał: Iż nálaſł/ áno ine źwierżętá wſzyſtkie ſą dobrże
3:
opatrżo/ne iedno człowiek ſam nagi ſtoi/ nie obuty/
4:
nie odźiány/ bez żadney broni: A iuſz tęn dźień z ſą=
5:
du wiekuiſtego prżychodźił/ ktorego dniá człowiek po=
6:
ſpołu z inemi zwierżęty ze wnętrznośći źiemie na iáś=
7:
nią wyniść miáł; nie náyduiąc Prometheus rády iney
8:
żadney/ iákoby człowiekowi pomoc mogł dáć/ ſzedł/ y
9:
Wulkanowi á Minerwie tęn dowćip/ ktory rżemieſłá
10:
wymyślił z ogniem poſpołu vkradł/ bo bez ognia on bydź/
11:
y ludziom ku pożytku prżysć nie mogł/ á vkradſzy/ dał
12:
człowiekowi/ y ták człowiek doſtał dowćipu/ iáko y z
13:
czego żywność miał ſobie obmyśláć/ ale mądrośći iako
14:
Rzeczpoſp: ſpráwowáć y ktorem ſpoſobem zgromadze=
15:
nie ludźi w rządzie záchowáć/ tey doſtáć nie mogł/ bo
16:
ią ſam Iowiſz miał prży ſobie gdźie Prometheus prżyſtą=
17:
pić nie mogł. Snadnie mu było do ſpolnego Wulka=
18:
nowego/ á Minerwy domu/ w ktorym oni rżemieſłá
19:
ſwe robili wkráść ſię/ y wziąć to/ co wźiął/ á człowiko=
20:
wi darowáć: ále do mieſzkánia Iowiſzowego/ y wezrżeć
21:
trudno było. Iednák że Prometheus potem za te kradzieſz/
22:
iáko wiemy/ okrutnie vćierpiał. Gdy tedy człowiek
23:
tego co Bogowie mieli vcześnikiem ſię sſtał/ miedzy w=
24:
ſzyſtkiemi źwierżęty on ſam/ iáko tęn/ ktory iuſz nie iá=
25:
kie powinowáctwo miał z Bogi/ prżyznawáć Bogi po=
26:
czął/ im ſłupy y Ołtarże iął budowáć. W krotkiem
27:
czaśie zá onem dowćipem głos vformował á z głoſu
28:
wyráżił ſłowá: mieſzkánie/ ſzáty/ obow/ łoże/ żyw=
29:
ność/ wſzyſtko to z źiemie wynálaſł ſobie. Tym ſpoſo=
30:
bem ludźie ná początku opátrżeni będąc/ oſobno mieſ=
31:
káli/ Miaſt/ áni wśi nie było: Prżeto też Wilkom/
32:
Niedźwiedźiom/ Lwom/ sſtawáły ſię pokármem/ iá=
33:
ko ći ktorży nie mieli ſto śiły/ żeby ſię im odiąć mogli.
N 2Owá


strona: 100

100Rozmowá Polaká z Wlochem.
1:
Owá dowćip oń Minerwie vkradźiony do wynáleźienia
2:
żywnośći/ y inych potrżeb był ludziom vżyteczny/ ále do
3:
walki prżećiwko źwierzętom máło pomocny/ gdyż mą=
4:
drośći oney iáko Rzeczpoſpolit: ſprawowáć/ w ktorey ſię
5:
też zámyka náuka iáko wałczyć/ nie było.
Czemu
ludzie
miáſtá
wymysli
li.
A tak nielża
6:
było inaczey ludźiom/ dla záchowania káżdy ſwego żywo=
7:
ta/ iedno zgromadziwſzy ſię pobudować Miaſtá. Gdy
8:
ſię tedy zgromadźili ludzie/ ieden drugiemu czynił krżyw=
9:
dę/ ieden drugiego ſzárpał/ kto mocnieyſzy/ tęn był lepſzy:
10:
ábowiem mądrośći/ iáko Rzeczpoſpolit:ſpráwowáć mie=
11:
dzy niemi nie było/ prżeto ſię záś ono zgromadzenie roz=
12:
winęło/ á oſobno ludźie mieſzkáiąc ginęli. Nákoniec Iu-
13:
piter boiąc ſię żeby narod ludzki do końcá nie zginął/ po=
14:
ſłał Merkuriuſza/ żeby wſtyd/ y ſpráwiedliwość ná
15:
świát wprowadźił/ iżby te cnoty były ozdobą człowie=
16:
czą/ á prżyczyną zgody y miłośći miedzy ludźmi. Co gdy
17:
Merkuriuſz vczynić miał/ ſpytał Iowiſzá iákimby ſpo=
18:
ſobem wſtyd y ſpráwiedliwość ludźiom rozdáć miał ieſli
19:
ták iáko náuki/ ábo rżemieſłá/ bo rożnie náyduią ſię mie=
20:
dzy ludźmi/ iż ieden to/ drugi owo vmie; Bo ná iednym
21:
Kaznodźiei/ ná iednem lekarżu śiłá ludźi prżeſtáć może/
22:
czyli prawi mám ták rozślać te dwie cnoćie po ludźiách/
23:
iżby káżdy człowiek był ich vcześnikiem? Odpowiedźiał
24:
Iowiſz. Niechay káżdy człowiek ma ie w ſobie: Abo=
25:
wiem gdźieby ieno niektore oſoby wſtyd/ y ſpráwiedli=
26:
wość miáły w ſobie/ tedy ániby miáſtá/ áni Rzeczypo=
27:
ſpolite trwąć mogły. Nádto ieſcze/ y z rámieniá mego
28:
vczyń tęn Státut/ y każ go obwołáć/ iż ktorykolwiek
29:
człowiek wſtydu/ á ſpráwiedliwośći nie miał w ſobie/ tęn
30:
áby wygładzon był z poſrżodká ludźi/ iáko iad Rzeczypo=
31:
poſpol: Prżeto owo káżdy człowiek choćia nie ieſt/ powie=
32:
da o ſobie/ że ieſt dobry cnotliwy; A ktoby to powiedał
33:
ná śię że nie ma w ſobie tych cnot/ to ieſt wſtydu/ y ſprá=
wie=


strona: 101

o Wolnośćiách Polſkich.101
1:
wiedliwośći/ tedy tákowy/ choćiaby też ná ſię prawdę
2:
powiedał/ poczytanby wnet był zá ſzalonego. W náu=
3:
kách/ w rżemieſłách/ ináczey ſię ma: Bo tám ktoby
4:
kłámał naſię powiedáiąc/ iż ieſt dobrem Puſzkarżem/ ábo
5:
Malarżem/ á tegoby nic nieumiał/ ſzydzonoby z niego/
6:
á prżyiaćieleby takiego vpomnieli/ żeby ſię niebłaźnił/ á
7:
nie vdawał ſię za tego czym nie ieſt. Ale około cnoty
8:
nielża inaczey/ bądź prawdá/ bądź nie prawdá/ iedno
9:
twierdźić to o ſobie każdemu człowiekowi/ że cnotę ma
10:
w ſobie/ dla tego żeby nie był wygładzon/ podług wy=
11:
roku Iowiſzowego z poſrżodká ludźi. Tą tedy chlubą
12:
cnoty ſwey káżdemu prżyznawámy/ iż bez cnoty ſpol=
13:
ność/ á z godne mieſzkánie/ miedzy ludźmi bydź nie może
14:
To ták Prometheus zabieżał niedoſtátkowi człowieczemu/
15:
w ktory był człowiek prżyſzedł zá nie obaczeniem Epime-
16:
theuſá Brátá iego/ á co też zá to Prometheus vćierpiał od
17:
Bogow/ ieſli chceſz powiem ći.
18:
POLAK. Słucháć będę bárżo rad/ bo rozumiem że
19:
iáko z pierwſzey fábuły/ śiłá ſobie káżdy do głowy poiąc mo=
20:
że/ ták y z tey o ktorą proſzę.
Heſiodus
Poëta.

21:
WLOCH. Nápiſał Heſiodus Poêta y Kápłan Po=
22:
gańſki/ że zá ono vkrádnienie ogniá ták ieſt ſkarány/ że
23:
ieſt od Merkuryuſá zá roſkazániem Bogow ná gorże wy=
24:
ſokiey/ v iednego kámieniá łáncuchem prżykowány/ kto=
25:
remu ná kożdy dźień ſerce orżeł wyiada/ ktore też w niem
26:
ná kożdą noc odraſta/ ktora fábulá zda ſię proſta/ ále ſię
27:
w niey/ iáko w káżdey inſzey/ rozumem poiętey/ wiel=
28:
ka práwdá zámyka/ ktora ſię ták ma. Tęn Prometheus
29:
był człowiekiem bárżo mądrem/ y około gwiazd niebie=
30:
ſkich bárżo vczonem/ ktory mieſzkáiąc w Aſſyryey/ prży
31:
gorże bárżo wyſokiey Caucaſus názwáney/ áby tym bár=
N 3źiey


strona: 102

102Rozmowá Polaká z Wlochem.
1:
źie obrotow niebieſkich pilnował ná oney gorże/ iáko
2:
prżykowány/ zá powodem Merkuryuſzá/ ktory ieſt Bo=
3:
giem náuk/ y eloquentiey, mieſzkał y tám/ ſerce ſwe ro=
4:
zmyślániem vſtáwicznem/ iáko Orżeł látániem wyſo=
5:
kiem zábawiał. Bo ludźie vczeni y mądrży/ rozmyś=
6:
lániem ſię więcey zábawiáią/ zapláty oney wieczney po
7:
śmierći czekáią/ á tu ná tym świećie/ inśi przed nimi
8:
beneficia, vrżędy łápáią.
9:
POLAK. Bá to my tu gadamy ſobie/ á vfce ſię
10:
zbroyne/ ku chłodnikowi śćiągáią/ y ſam teraz tey Ele-
11:
ctiey nie chwalę/ bo widzę że ſię krwią obleie. Ia do
12:
ſwych poiádę.
13:
WLOCH. Y mnie prży Pánie moim bydź
14:
teraz prżyſtoi.
15:
grafika