[zaloguj się]
metryczka tekstuautor:   Andrzej Frycz Modrzewski, Cyprian Bazylik (tłum.)
tytuł:   O poprawie Rzeczypospolitej
rok wydania:   1577


strona: kt

1:
Andrzeiá Fricżá Modrzew=
2:
skiego O popráwie Rzecżypoſpolitey
3:
kśięgi cżwore.
4:
Pierwſze O Obycżáioch.
5:
Wtore O Státućie.
6:
Trzećie O Woynie.
7:
Cżwarte O Sżkole.
8:
Do świętey pámięći Monárchy Zygmuntá Augu=
9:
ſtá Krolá Polſkiego rć. do Senatu/ do ſtanu Rycer=
10:
ſkiego/ y w obec do wſzech ludźi Sármatſkich/ ię=
11:
zykiem Láćińſkim nápiſáne: á teraz
12:
Nakłádem Wielmożnego Páná/ iego Miłośći pá=
13:
ná Mikołáiá Olechowicżá Moniwidá Dorohoſtáy=
14:
ſkiego/ Woiewody Polocſkiego/ Stároſty Woł=
15:
kowiſkiego y Lepelſkiego rć. rć.
16:
Przez Cyprianá Bázyliká z Lácińskiego ná Pol=
17:
ſkie przetłumácżone/ y ná wielu mieyſcách tru=
18:
dnych Przypiſkami y kotizácyámi po
19:
kráioch obiáśnione.
20:
Drukowano w Losku w Drukárni Wielmożnego
21:
Páná/ iego milośći páná Ianá Kiſzki Kráycżego w
22:
Wielkiem Kśięſtwie Litewſkiem.
23:
Nakładem tegoż Páná Woiewody Polocskiego. rć.
24:
Przez Ianá Kárcaná z Wielicżki/ Mieśiącá Páźdźierniká.
25:
Roku od národzenia Syná Bożego/ 1577.

strona: ktv

[tekstłaciński]

strona: ijv

1:
Ná tęż Leliwę M. Striykowski.
2:
IAk Mieśiąc nocne oświeca ćiemnośći/
3:
Ták tá Leliwá dla mężney dźielnośći/
4:
W Moniwidowem świeći Domu sławnem/
5:
y ſtárodawnem.
6:
Swiećiłá znácżnie gdy Gedimin rządźił/
Roku 1314.

7:
Pod iey promieniem Litwin niezábłądźił:
8:
Gdy Iágielowe woyſká Monwid wodźił/
Roku 1410.

9:
W Pruſkiey krwi brodźił.
10:
Swiećiłá Witolt gdy Tátáry gromił/
Roku 1392.

11:
Gdy Moſkiewſką włość áż po Okę płonił:
12:
Bo Moniwid był tám w ten cżás Hetmanem/
13:
Y Trockim Pánem.
14:
Swiećiłá gdy Pſkow z wielkim Nowogrodem/
15:
Pod Litewſkim chcąc Witolt mieć dochodem/
16:
Moniwidową ie ſpráwą zhołdował/
17:
Y opánował.
18:
Od Moniwidá sławne plemię potym/
19:
Znácżąc Herby ſwe tem Mieśiącem złotym/
20:
Idą y teraz cni Olechnowicży/
21:
Właſni dźiedźicży.
22:
Ktorzi iák widźim w gniáźdźie świętey cnoty
23:
Zdobią od przodkow podáne klenoty:
24:
Iż iáko Mieśiąc ták też iych dźielnośći/
25:
Swiecą w ćiemnośći.
26:
Bo z nich Cicero w Senatorſkiem kole
27:
Bywa/ y Hector gdy wyiádą w pole:
28:
Zna to Moſkwićin/ zna Tátárzyn ſrogi/
29:
Gdy chybią drogi.
30:
A dla ozdoby Rzecżypoſpolitey/
31:
By y z Kśiąg w sławie kwitnęłá obfitey/
32:
Monwid ninieyſzy kilká ſet náłożył/
Moniwid ninieyſzy iego mść. Pan Woiewoda Potocſki. r.

33:
Aby Fricż ożył.
34:
Y wzbudźił go nam z grobu ſwą hoynośćią/
35:
Gdźie naydźie káżdy iáka przyſtoynośćią/
36:
Rzecżpoſpolitą vpádłą nápráwić/
37:
W klobie poſtáwić.
38:
Naydźie tu ſam Krol powinnośći ſwoie/
39:
Rádę Senator/ Rycerz ſpoſob zbroie:
40:
Páſterz duchowny/ naydźie y ſtan káżdy
41:
Náukę záwżdy.
42:
Niech w wiecżney sławie kwitną Dorhoſtáie:
43:
Niech nowy Mieśiąc w nich z ſzcżęśćim náſtáie:
44:
By nam y rádą y męſtwem ták świećił/
45:
Chęć náſzę wzniećił.
ILLV=


strona: iij



strona: v

1:
Láskáwemu Cżytelnikowi zdrowia y wſzego dobrá
2:
Si. Bud. od Bogá vprzeymie winſzuie.
3:
Káżda rzecż dobra ſámá ſie záleca poſpolićie mowią/ Láſkáwy Cżytelniku: tymże
4:
obycżáiem y te Kśięgi náſzego Andrzeiá Fricża/ niepotrzebuią zálecánia/ gdyż ſie ſa=
5:
me przez ſię káżdemu zálećić ſnádnie mogą: Ale ponieważ vcżonych á zboznych ludźi
6:
świadectwy nie godźi ſie gárdźić. Przeto zdáło mi ſie zá rzecż ſłuſzną żebymći tu
7:
takie świádectwá przed ocży położył: A to cżęścią dla tego/ żebyś te kśięgi tym
8:
chętniey czytał: á cżęśćią też dla tego/ ábyſmy ſie tego náſzego wielkiego niedbalſtwá
9:
wſtydźili.
10:
Bo tego inácżey názwáć nielza/ iedno wielkim á wielce ſzkodliwym do=
11:
brych rzecży zániedbániem: Wſzytcy niemal inſzi narodowie Fricżá náſzego y kśięgi
12:
iego znáią/ wielce ważą/ przez liſty zdálekich ſtron zálecáią: Prace iego/ to ieſt
13:
kśięgi/ ná ſwe ięzyki tłumácżą/ o nich ſie z pilnośćią pytáią: á my záś ták zacnego
14:
mężá/ miedzy námi ſie áż do śmierći báwiącego/ ledwo imię znamy: y prace iego
15:
zá nic ſobie ważymy. Lecż ták ſie záwżdy ná niewdźięcznym świećie dźiać muśi/
16:
iáko ſyn Boży ſam ná ſobie tego doznawſzy/ powiedźiał: Zaden/ pri/ prorok nie
Luk. 4. w Wir. 34.

17:
ieſt przyiemny w Oycżyznie ſwoiey. Ale iuż tych pochwał/ á zálecania náſzego Fri=
18:
cżá/ od zacnych/ á (co dźiwnieyſza) od poſtronnych ludźi w ięzyku Láćinſkim (w kto=
19:
rym oni piſali) ſłuchaymy.
20:
Naprzod tedy IOHANNES IVSTINIANVS w liśćie ſwo=
21:
im do ſámego Andrzeiá Fricżá o iego kśięgach O poprá=
22:
wie Rzecżypoſpolitey ták piſze: [tekst łaciński]
23:
Tenże Iuſtinian támże niżey ták piſze: [tekst łaciński]
24:
A máło niżey ták mowi:
vSed


strona: v v

1:
To ták Iuſtinian o naſzem Fricżu wotuie. Ale áby to káżdy rozumiał/ zchęćią to ná
2:
náſz ięzyk właſnie przełożę: Ponieważ te kśięgi naywięcey dla tych co Láćińſkiego nieu
3:
mieią ná świát wypuſzcżamy. Ták przeto ięzykiem náſzym Polſkim mowi Iuſtinian:
4:
A cżem/ pri/ nie ten/ moy (mily) Fricżu/ ktorybym to ſobie
5:
przypiſowal/ żebym o piśmiech vcżonych ludźi mogł ſnádnie
6:
ſwoie zdánie powiedźieć: wſzákoż wedle miárki/ ktorą mię też
7:
Pan z ſwey ſzcżodrobliwośći vracżył/ śmiałbym rzec/ że żadna
8:
pracá w tey mierze/ dáley niż od tyśiącá lat/ ná światło nie=
9:
wyſzlá/ ktoraby Rzecżypoſpo. ná rękę byłá/ y ktoraby z ták wiel=
10:
kim ábo pożytkiem/ ábo y vćiecha mogłá być cżytana: ták/ iż
11:
wierzę/ że Bog będąc iuż do narodu ludzkiego łáſkáwſzy/ doda=
12:
wałći rády gdyś to piſał. A dałby to Bog/ iakoś ty mądrze/
13:
á mogę rzec potężnie/ ták wielką rzecż záwárł/ tákby oni tego
14:
słucháli/ ná ktore to nawięcey co ty iákoś oſtrze wyba=
15:
cżył/ tákeś też doſtátecżnie podał/ coby wżdy oni winni y zá na
16:
przednieyſze y naznámienitſze rzecży pocżytáć. rć.
17:
A niżey ták piſze: Przeto tym więcey trzebá pracę twoię wy=
18:
chwaláć/ przyrodzony twoy dowćip/ y przedśięwźięćie twoie:
19:
chwalić ſpániáłą myśl twoię/ ktory nieboiąc ſie nicżyiego obrá=
20:
żenia/ miałeś zá to/ że wſytkiego trzebá zániedbáć/ á naprzod
21:
o poſpolite dobre/ á zwłaſzcżá o dobrą sławę oycżyzny ſtać.
22:
Bog pomoż żeś tákiey myśli y ták mężny/ nasławnieyſzy Fri=
23:
cżu: tákći ſie trzebá mieć do niebá: Tyś záiſte temu/ co dobremv
24:
przyſtoi y cżłowiekowi y obywátelowi/ doſyć vcżynił: Bo na=
25:
przod viśćiłeś ſie w wierze ſwemv Krolowi/ ktorąś mu y z ſtro=
Vrząd ſpomina. bo Fricż był Sekretarzem Krola Auguſtá.

26:
ny przyrodzenia y z ſtrony vrzędu twego był dlużen. Okaza=
łeś ſą=


strona: v2

1:
łeś ſąśiádom ſwym/ y wſzytkiey oycżyznie ſtáránie y miłość
2:
práwie oycowſką: Dałeś znáć káżdemu dobremu á vcżonemu/
3:
iákoś potężny w rozumie/ náuce/ y w wymowie. Ná koniec/
4:
popiſaleś ſie przed naywyżſzym Sędźią/ ktory wſzytkie rády
5:
ſkryte widźi/ z ſumnieniem y z myślą twoią. rć.
6:
A máło niżey: Ale poty (niech będźie) o rzecży á iákoby o má=
7:
terij piſánia twego. Záś teraz co rzekę o kſztałćie/ o vbio=
8:
rze á o przychędożniu/ to ieſt/ o wſzytkiey ſpráwie wymowy
9:
twey? Bo ponieważ/ iáko známienićie (on sławny) Wymo=
Cicerona rozumie.

10:
wcá mowi/ káżda rzecż z máteriey á ze słow wiąże ſię: ták/ że
11:
ieſlibyś máterią odiął/ niebędą ſie mieć słowá ná cżem ſádźić: á
12:
záś máteria niemoże mieć obiáśnienia/ ieſlibyś słowá odłącżył:
13:
przeto ty oboie złącżaſz. Bo ták (miſternie) słowá ráźnemi
14:
á nie pomieſzánemi ſentenciámi (lub wyrokámi) zdobiſz/ y záś
15:
ſentencie świátłem słow obiaśniaſz/ że nic lepſzego być niemoże.
16:
A przeto o tem twoiem Piſániu ták rozumiem/ żebym rad áby
17:
ná wſzytki wſzech Chrześćian ięzyki było przełożone/ á iákoby
18:
rozpłodzone: áby ták y między więcey ludźi doſzło/ y od onych
19:
wyrozumiáne być mogło/ ktorymby to wiedźieć y ták ſie ſprá=
20:
wowáć nawięcey należáło/ y co ieſt z pożytkiem Rzecżypoſpo=
21:
litey. Lecż ábyś tey moiey żądze zá prożną nierozumiał/
22:
(wiedz) żeſmy iuż twoie iedne kśięgi/ to ieſt/ o Woynie/ ná Hi=
23:
ſzpáńſkie przełożyli: á toſmy k woli naiáśnieyſzemu Máximi=
24:
lianowi Cżeſkiemu Krolowi vcżynili. Záś trochę poniżey ták
25:
piſze: Y owſzem y do przełożenia drugich kśiąg twoich/
26:
offiárowałem pracę moię (temuż) zacnemu Krolowi: Ktory
27:
ieſli mi da znáć/ że to odemnie wdźięcżnie ma przyiąć/ koniecż=
28:
nie dla iego Krolewſkiego máieſtatu z żadney ſie prace wymá=
29:
wiáć nie będę. A Boże day/ aby naſzi (Chrześćiáńſcy) Pá=
30:
nowie ták potrzebne rády opatrowáli/ iako (więc) lube prziy=
31:
muią: iśćiebych nielitował oſtatká żywotá/ przekłádáiąc to na=
32:
świętſze Piſánie/ y ná Hiſzpáńſki iákoſmy pocżęli y ná Włoſki
33:
ięzyk/ ſtrawić. rć.
34:
Tenże Iuſtinian do Oporiná Bázilſkiego Drukárzá/ ták piſze: (iáko wtemże
35:
liśćie do Fricżá ſpomina) Za vżycżenie kśiąg Fricżowych/ kto=
36:
remiś mię práwie vbogácił/ dźiękuię. A iż o moie zdá=
37:
nie/ iákobym o nich rozumiał/ żądaſz/ ieſzcżem tych Kśiąg zá
38:
trudnośćiámi przecżytáć cżáſu niemiał/ tylkom kilká roźdźia=
39:
łow (ná prędce) przebieżał. Wſzákże zdami ſie ich Autor
Autor po Polſku piſarz/ ſkłádácż/ ſprawca lub powod albo pocżątek cżegokolwiek.

40:
być mąż dobrze vcżony y wymowny/ á te kśięgi (widzą mi ſie)
41:
pożytecżne/ y práwie doſtátecżne. ktemu ná te wrzedliwe cżá=
42:
ſy bárzo zgodne. ná koniec godne Celiuſzá náſzego rozſądku:
43:
godne twey prace v miſterſtwá. rć.
44:
Te ſą zálecánia/ pochwały á świádectwá zacnego mężá Iuſtinianá o náſzem Fri=
45:
cżu y o iego kśięgach/ a teraz Oporiná ſławnego á vcżonego Drukárzá poſłuchaymy.
Iohannes


strona: v2v

[tekst łaciński]
1:
To ieſt po Polſku:
2:
Iohann. Oporin. w liśćie do Dánielá Sżilingá Wrocłáwiániná tákie świádec=
3:
two o kśięgách Fricżowych wydawa.
4:
Iuż znowu/ ácż nierychło/ wychodzą ná świátło Andrzeiá
5:
Fricżá Modrzewſkiego o popráwie Rzecżypoſpolitey kśięgi/
6:
iáko pirwey z wielką rádośćią od zbożnych á vcżonych ludźi
7:
przyięte/ ták potem nie z mnieyſzą chęćią od mnogich pożądáne.
8:
A nie bez przycżyny iśćie: gdyż iem podobne nie mowię od ty=
9:
śiącá lat (iáko o nich wielce vcżony mąż Iohannes Iuſtinianus
10:
śmiał w ſwoiem do Fricżá liśćie powiedźieć/) ále práwie od
11:
ſtworzenia świátá/ ile o tey máterij/ żadne iáko od dawnych
12:
ták y od nowotnych piſárzow nie ſą do tego cżáſu wypuſzcżo=
13:
ne: á to wedle mego zdánia rć.
14:
Otoż maſz łaſkáwy Cżytelniku dwu zacnych mężow o náſzem miłem Fricżu świá=
15:
dectwá/ y wielkie zalecánia. Opuſzcżani ine/ iako Ianá Langá Slężaká cżłowie=
16:
ka vcżonego/ y Iákoba Herteliuſa: ktorzi też nieco ku pochwale Fricżá y iego kśiąg
17:
piſali. Ktoby to chćiał widźieć naydźie przy Láćinſkiem exemplarzu kśiąg Fricżowych
18:
przez Oporiná znowu drukowánych. A ponieważ tak wielcy á vcżeni ludźie ná=
19:
ſzego Fricżá y iego kśięgi wielce wychwaláią/ tedyć zaiſte zá ieden dźiw może być
20:
policżono/ że my Polacy y owſzem wſzytcy Sármátowie/ áż do tego cżáſu máłoſmy
21:
o niem wiedźieli/ y iego chwalebnych kśiąg zániedbáli. Znácży ſie wielce y owſzem
22:
iáwna ieſt tá náſzá niedbáłość: Bo gdybyſmy o nie dbáli/ dawnobyſmy ie wſwem
23:
właſnem ięzyku (iáko poſtronni) mieli. Ieden ſie tylko miedzy náſzymi Sármátſki=
24:
mi Pány znalazł/ ktory ten ſkarb á ten drogi kámyk pod łáwą leżący/ obacżył/ á
25:
z prochu y z pleśni otárł. á to Wielmożny Pan iego Miłość Pan Mikołay Mon=
26:
wid/ Woiewodá Połocki/ etć. Abowiem ten ſam y ná przetłumácżenie tych ślá=
27:
chetnych kśiąg: á potym y ná wypuſzcżenie z druku/ nakłádow niemáłych nielito=
28:
wał. Zá ktore tak wielkiego á zacnego Páná dobrodźieyſtwo niepomáłu wſzytká
29:
Sármátia y z przyſzłym potomſtwem ſłuſznie mu ieſt powinna. ták dálece/ że też
30:
o niem on wirſz mowić y śpiewáć mogą:
31:
Semper honos, nomenquae tuum, laudeſque manebunt.
32:
To ieſt:
33:
Záwżdy twoiá cżeść/ ſławá/ niech trwa/ imię ſłynie
34:
Po wſzytkiey Sármácij poki świát nie zginie.
35:
Zátem bądź zdrow á łáſkaw Cżytelniku/ á pracámi ludźi vcżonych/ mądrych
36:
a zwłaſzcża ſwoich pomni nie gardźić. Piſan w Loſku Miesiącá Sierpniá
37:
8 dnia. Roku Tyśiącá pięć ſet śiedmdźieśiąt śiędmego.
Andrzeiá


strona: 1

Liſt 1
1:
Andrzeiá Frycżá Modrzew=
2:
skiego do Krolá/ do pánow Rad/ do Biskupow/
3:
y iney Kśiężey/ do Sláchty/ y do wſzego poſpolſtwá źiemie
4:
Polſkiey/ y wſzytkiey Sármácyey/ Spiſow o poprá=
5:
wie Rzecżypoſpolitey Kśięgo pirwſze
6:
O Obycżáioch.
7:
Przedmowá.
8:
KTorzi ſię onych rzecży miedzy ludźi po=
9:
dawáć wyżą o ktorych iuż drudzy piſáli/ dwo=
10:
iákim obycżáiem z onemi ſwemi ſpiſámi popi=
11:
ſáć śię prácuią: Bo więc álbo co pewnieyſzego
12:
podáć obiecuią/ álbo co inſzi grubo wyłożyli/ to
13:
oni ozdobnieyſzemi słowy y ſentencyámi obiáśniáią: Lecż ia
14:
ácż śię nieſpodziewam/ żebym co pewnieyſzego nád one co o
15:
Rzecżypoſpolitey piſáli/ przynieść mogł/ áni mi ozdobney á
16:
ochędożney rzecży doſtawa/ przedſię podiąłem tey mátery=
17:
ey piſáć/ ábym náſzym ludziom iáko ná iákiey tablicy vkazał/
18:
co ſię mi zda w naſzey Rzecżypoſpolitey popráwy być godne=
19:
go. Nieżeby inſzi wto lepiey y doſtátecżniey vgodzić nie=
20:
mogli/ ále ábym też y ia z ſwey ſtrony Rzecżypoſpolitey w=
21:
tem vsłużył. Bo to ná mądrego/ iáko ſię mnie zda/ należy/
22:
áby one rzecży/ ktore ſię mu zá pożytecżne álbo zá ſzkodliwe
23:
Rzecżypoſpolitey być widzą/ miedzy drugie podawał/ á ony
24:
álbo ku chwaleniu/ álbo ku gánieniu pobudzał. Bo mam
25:
zá to/ że ták oni ná ktore to należy/ gdy ſię ná to wiele ludzi
26:
zgodzi/ á iákoby ſpiknie/ łácno ſię dádzą náchylić/ że rzecży
27:
dobre każą cżynić/ á złych zábrániáć będą.
28:
A ponieważ żadna ſztuká/ ták doſkonáła/ od żadnego
29:
Miſtrzá niewyſzlá/ żeby do niey cżego potomni álbo nie przy=
30:
dáli/ álbo nie odmienili/ álbo iey pilniey nie wypolerowáli:
31:
Y to nas ábo kogokolwiek odſtráſzáć niema/ żebychmy ſię zle=
32:
niawſzy zá to niemieli wziąć/ ocżem inſzi przed námi wiele
33:
prace podięli. Acż lepak wiem dobrze/ że niemogę wſzy=
34:
tkim wtem náſzem ſpiśie doſyć vcżynić/ gdyż y ſam ſobie w=
35:
niektorych rzecżach niedoſyć cżynię: wſzákże ſnać damy inym
36:
przyćżynę/ że co pewnieyſzego znaydą: á ktemu/ iżem oto ſtał
37:
iákobym wſzytko zebrał/ y niektorychem rzecży doſzedł/ oni to
38:
zrozumieią/ ktorzi te náſze kśięgi cżyść będą. A choćiażbym
39:
też nic nowego tu nieprzyniosł/ przedſię/ gdy kto cżego do=
40:
brego álbo náśláduie/ álbo ſzuka/ tedy to poćieſzna onemu
Acżłowieko=


strona: 1v

Przedmowá.
1:
człowiekowi być ma/ ktory Rzecżypoſpolitey wſzego dobre=
2:
go zycży. Ono mnię też by naymniey nieobruſzy/ ieſliſię
3:
komu nie wſzytko ſpodoba com tu nápiſał. Gaius Lucilius
4:
Rzymiánin poſpolićie (iáko oniem piſzą) mawiał/ że niech=
5:
ćiał áby iego piſánia y nieukowie y náder vcżeni ludzie cżytáli/
6:
á to dla tego/ że pri nieukowie niebędą nic rozumieć/ á vcże=
7:
ni záś więcey niż ia ſam. Lecż ia nic ták dálece nieżądam/
8:
y zá vćieſzną rzecż niemam/ iáko gdyby te moie wizerowánia
9:
co nabiegleyſzi á namędrſzi ludzie cżytáli/ áby zá tem gdźieby
10:
ſię iym co nie podobáło/ przycżynę mieli álbo náſze zdánie zgá=
11:
nić/ álbo ono cżego my niebacżyli wynáleść. Bo iáko wiele
12:
w náſzey Rzecżypoſpolitey ieſt y zwycżáiow y vſtaw/ ktore
13:
popráwy potrzebuią/ o tem niemal wſzytcy wiedzą.
14:
A my nietylko onę cżęść/ ktora ſię vſtaw (lub Státutu)
15:
dotycże/ ále y wſzytkę Rzecżpoſpolitą tuſmy záwrzeć chćieli/
16:
y ono co o wſzech cżęśćiach rozumiemy znácżnieſmy pokazáli.
17:
Acż ſię lepak do tego znam/ że ze mnie (iáko z tego ktorym ſię
18:
nie z wyſokiego ſtanu vrodził) máła pomoc y rátunk Rzecż=
19:
poſpolita mieć może/ wſzákże niemogę ſie zátrzymáć/ ábym iey
20:
iáko mogąc/ wſzytki ſtany nápomináiąc y przeſtrzegáiąc/ nie=
21:
vsługował. Day Boże áby tá náſzá pracá z táką chęćią od
22:
káżdego dobrego byłá przyiętá/ z iáką ſię iym ode mnie offiá=
23:
ruie. Ponieważ my nic dla popiſánia/ áni dla tego żebych=
24:
my ſię w nowinách kocháli niecżynimy/ ále wſzytko dla miło=
25:
śći Rzecżypoſpolitey y mowiemy y piſzemy.
26:
Co ſię tknie że ſię rzecżámi niektoremi bárdzo poſpolitrmi bá=
27:
wię/ á od inſzych ſzeroko wypiſáne álbo krotko wſpominam/
28:
álbo ie tylko pokazawſzy obfićiey przekłádam/ tom dla ſnád=
29:
nieyſzego w piſániu ſpoſobu vcżynił/ przez ktory ku onem rze=
30:
cżam chćiałem przyść/ o ktorychem tu napilniey mowić był
31:
vmyślił. Podobieńſtwo że niektore rzecży o ktorych
32:
tu piſzę zdádzą ſię być tákie/ ktoreby teráznieyſzych cżáſow le=
33:
dwie mieyſce mieć mogły: Lecż mię do tego ono przywiodło/
34:
że dobrzi Piſárzowie/ (ktorych ſię iáko mogę trzymam) gdy
35:
co porządnie á wedle náuki piſzą/ tedy ſię nie iedno ná niniey=
36:
ſze cżáſy álbo ná poſtánowienie porządku/ ále więcey ná wſzech
37:
rzecży przyrodzenie oglądáią. Bo ſpráwiedliwość á nieſprá
38:
wiedliwość/ dobroć á złość nie przeto ſą rzecży rozne/ że ták
39:
o nich ludzie rozumieią y ná to ſię zgadzáią: gdyż nigdy ſprá
40:
wiedliwą rzecżą niebędzie/ cżłowieká niewinnego zámordo=
41:
wáć/ fáłſzywe świádectwo mowić: Nigdy też zá nieſprá=
42:
wiedliwą rzecż będzie/ dobrodzieyſtwem dobrodzieiowi ná=
43:
grádzáć/ káżdemu co komu należy oddáwáć: choćby to wſzech
ludzi


strona: 2

Przedmowá.Liſt 2.
1:
ludzi wyrokámi y zezwoleniem było vchwalono/ á ono zgá=
2:
niono. Ale iáko ſam cżłowiek/ koń/ drzewá y inne rzecży
3:
ſtworzone tákie ſą iákie máią przyrodzenie/ á nietákie iákiemi
4:
byie chćieli rozumieć ludzie: takieżći ſpráwiedliwość y nieſprá=
5:
wiedliwość/ nie w mnimániu ludzi/ ále w przyrodzeniu rze=
6:
cży należą/ iáko ie Bog w ſercách ludzkich nápiſał. Zá cżem
7:
też ſámi nie mowámi tylko głoſem wyrzecżonemi/ ále też my=
8:
ślámi zámilcżánemi y wzaiem ſię obwiniáią/ y obraniáią/ iá=
9:
ko Páweł on niebieſkiey náuki opowiadácż y piſarz nápiſał.
Rom. 2. wirſz 15.

10:
Wielem tu nápiſał wedle ludzi mądrych zdánia/ á inſze rze=
11:
cży iáko ſię mi widziáło wypráwowałem: ácż gdzie co cżynić
12:
każę á doſkonáłe cżynienie przepiſuię/ wiem dobrze/ że y ſam
13:
dáleko od tákiey doſkonáłośći ieſtem. Lecż á co wádzi że=
14:
bym álbo ſobie one rzecży przepiſował co inym cżynić prze=
15:
piſuię: álbo żebym był iáko osłá/ ktora ácż ſámá rzázać nie=
16:
może/ wſzákże ine nacżynia do rzázánia oſtrzy? iáko on Poéta : mowi:
17:
Fungar vice cotis, acutum
18:
Reddere quoe ferrum valet, exors ipſa ſecandi.
19:
Mnogim też drogę y ſpoſob ſnać nienagorſzy vkazałem/ we=
20:
dle ktoregoby y oni tákowe ſpiſy ſpráwić mogli/ do ktorych=
21:
by znieśli máterią przyſtoyną/ bądz z inſzych Autorow piſá=
22:
nia/ bądz z ſwego właſnego domysłu. Co ſię tknie pil=
23:
nośći/ ſtáránia y prace około tych rzecży zbieránia/ tedym ták
24:
oto ſtał iákom nalepiey mogł: wſzákże iákom tego dobrze do=
25:
wiodł/ á iáko ſię mi zdárzyło/ nalepiey to Bogu polećić: bez
26:
ktorego pomocy/ żadne cżłowiecże ſtáránie/ by nawiętſze by=
27:
ło/ niemoże nic do ſkutku przywieść. Co ieſli ſámá chęć
28:
w rzecżách wielkich godná ieſt chwały/ mam zá to/ że tá naſzá
29:
pracá z chęćią przysługi złącżona/ niemoże być słuſznie gánio=
30:
ná. Trzymałem ſię też oney vſtáwy/ ábym ſtrofuiąc wy=
31:
ſtępki nikogo niemiánował: tákże mi żaden zá złe mieć nie=
32:
może/ chybáby ſię ſam pierwey do onego wyſtępku przyznał.
33:
ábo żeby o iáką wádę máiąc ſumnienie przeſtráſzone/ wyno=
34:
rzenie prawdy obwiniał: iáko o Sowie w báśniách powie=
35:
dáią/ że Słońce wſchodzące obwiniáłá/ że ná iego promienie
36:
ocżymá ſwemá żadną miárą pátrzyć niemogłá: A wſzákoż
37:
iáko świátło słonecżne wielkie á niewymowne pożytki ludz=
38:
kiemu żywotowi przynośi: ták y prawdá gdy z ćiemnośći
39:
błędow wychodzi/ bárdzo wielkimi dobrodzieyſtwy obdarza y
40:
ozdabia rzecży cżłowiecże y Boſkie: Gdyż błąd/ by niewiem
41:
iáko záſtárzáły/ iáko y złość choćby ią zá dobroć pocżytano/
42:
záwżdy plugáſtwo wſobie záwárte ma/ choćby iy długo zna=
A ijſzano/


strona: 2v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ſzano/ á niktby go nie wzruſzał. Lecż ktoby prawdzie
2:
wychodzącey cżći niewyrządzał/ á oney z vcżćiwośćią słuſzną
3:
nieprzyimował/ áleby ią odrzucał y od nieyby ſię odwrácał/
4:
zá kogo iy pocżytáć mamy/ iedno zá dziećię onego oycá/ kto=
5:
ry ieſt kłamcá/ á ktory po ſwych ſyniech tego nawięcey chce/
6:
áby kłamſtwo w vcżćiwośći mieli/ zá cżymby ie ſwego krole=
7:
ſtwa vcżęſtniki pocżynił? Ale dawſzy pokoy przedmowie/ iuż
8:
o ſámey rżecży mowić nácżnimy.
9:
Rozdział pirwſzy.
10:
Co to ieſt Rzecżpoſpolita.
11:
POdoba śie mi przeto ono/ co mężowie
12:
vcżeni przy każdem rozbierániu zá rzecż potrze=
13:
bną ſądzą/ ábychmy oney rzecży o ktorey mowić
14:
mamy/ ſpoſob y przyrodzenie naprzod wypiſáli/
15:
á oznaymienie od onych podáne/ ktorzi o tey máte
16:
ryj przed námi piſáli/ ábychmy tu położyli. Bo oni ták to opi=
17:
ſuią/ że Rzecżpoſpolita ſą Zbory á zgromádzenia ludzkie porzą
Rzecżpoſpolita co ieſt.

18:
dnie zebráne/ z rozmáitych ſąśiadow złącżone á ku dobremu
19:
á ſzcżęśliwemu żyćiu poſtánowione. Bo imieniem Rzecżypo=
20:
ſpolitey iedná familia, albo dom ieden nie bywa názwan/ gdyż
21:
ieſt rzecż oſobna/ iednemu należąca/ ktorą właſnym imieniem
22:
zową/ Rzecżą domową/ álbo goſpodárſtwem/ á do tego należy/
23:
áby oná cżeladz y wſzytcy domownicy weſpołek żyli/ á do káż=
24:
dey potrzeby ábo roboty ku pożywieniu należącey ſpolnie ſobie
25:
pomagáli/ á ktokolwiek w domu przednieyſzy ieſt/ á nád tá=
26:
kową cżeládzią władność ábo pánowánie ma/ tego zową go=
27:
ſpodarzem. Gdzie ſię záſię zbierze wiele tych goſpodarzow
28:
z cżeládzią ſwoią/ y domow wiele/ tám bywáią Miáſtá ábo
29:
mnoſtwo domow/ vlicámi porządnie ſádzone: z tych záſię
30:
Miaſt y wśi/ z ſtawa ſię tá obywátelow ſpołecżność/ kto=
31:
rą názywamy Rzecżąpoſpolitą. A iż ſię cżłowiek lepiey niż
32:
ktore inſze ſtworzenie/ do tákowego zgromádzenia y ſpolne=
33:
go obcowánia zgodzi/ vkázuie to iego przyrodzony dowćip
34:
y mowá: Abowiem te dwie rzecży miedzy ludzmi ſprzyiá=
35:
zną iednego przećiw drugiemu ſkłonność naywięcey mno=
36:
żą/ ktora ieſt naprzednieyſzą ták wiela ludzi ztowárzyſzenia
37:
zwiąſką: w ktorem ći co żywą/ wſzytkie ſwoie prace/ ſtárá=
38:
nia/ roboty/ pilność y dowćip/ do tego ćiągnąć máią/ aby ſię
39:
onym wſzytkim Mieſzcżánom/ ábo ſpolnie w towárzyſtwie
40:
żywącym obywátelom/ ná wſzem dobrze wodziło/ á iżby
wſzytcy


strona: 3

Kśięgi Pirwſze.Liſt 3.
1:
wſzytcy ſzcżęśliwy ná świećie żywot wieść mogli.
2:
Abowiem Rzecżpoſpolita ieſt/ iákoby iedno zupełne zwie=
3:
rzęćiá ktoregokolwiek ćiáło/ ktorego żaden cżłonek ſam ſobie
4:
niesłuży/ ále y oko/ y ręce/ y nogi/ y wſzytkie inſze cżłonki/
5:
iákoby ſpolnie o ſobie rádzą/ á vrzędu ſwego ták vżywáią/ á=
6:
by ſię wſzytko ćiáło dobrze miáło: ktore gdy ſię dobrze ma/ te=
7:
dyć y cżłonkom krzywdy niemáſz/ á gdy ſię ćiáło nie dobrze
8:
ma/ tedyć y cżłonki pewnie iáki niewcżás ćierpieć muſzą:
9:
Nieinácżey/ iedno gdyby ktorykolwiek cżłonek od ćiáłá był
10:
oderwan/ iuż nie ieſt godzien áby iy właſnym przezwi=
11:
ſkiem zwano/ przeto iż áni żywym być/ áni vrzędu ſwego
12:
vżywáć może/ ieſli do wſzytkiego ćiáłá nie będzie przyłą=
13:
cżon: tákże też żaden obywátel mimo Rzecżpoſpolitą niemoże
14:
dobrze żyć/ áni vrzędowi ſwemu ábo powinnośći ſwey doſyć
15:
cżynić. Abowiem/ áni Krol vrzędu Krolewſkiego/ áni ża=
16:
den vrząd tákże vrzędu ſobie powinnego vżywáć/ áni też ża=
17:
dem Priwat/ to ieſt/ vrzędu żadnego ná ſobie nienoſzący/ v=
18:
ćieſznego á ſpokoynego żywotá mimo Rzecżpoſpolitą/ długo
19:
wieść niemoże. Lecż ieſli kto ieſt táki/ coby okrom towá=
20:
rzyſtwá ludzkiego żyć mogł/ á nikogo niepotrzebuiąc ſamby
21:
z ſobą przeſtawał/ ten nie za obywátelá ludzkiego/ ále ábo zá
22:
beſtyią/ ábo zá iákiego Bogá/ ma być rozumian/ iáko Ariſto=
Ariſtot. Polit: I.

23:
teles powiáda. Niechayże tedy ten ſkutek będzie mieſzkánia
24:
w ſpołku Rzecżypoſpolitey/ áby wſzytcy obywátele ſzcżęſliwie/
25:
to ieſt (iáko Cicero wykłáda) vcżćiwie á dobrze żyć mogli/
26:
áby ſię w doſtoynośći y w pożytkach pomnażali/ áby wſzytcy
27:
ćichy á ſpokoyny żywot wiedli/ áby káżdy ſwego bronić y vży=
28:
wáć mogł/ áby od krzywd y zábijánia káżdy był bezpiecżen:
29:
ábowiem dla tych rzecży w Mieśćiech y w káżdey Rzecżypo=
30:
ſpolitey obronę wynáleziono.
31:
Rozdział Wtory.
32:
Iáko ſą rozne Rzecżypoſpolite.
33:
TRoiáki Rzecżypoſpolitey ſpoſob opiſu=
34:
ią Filozophowie/ ktore ſpoſoby przezwiſká
35:
ſwoie máią wedle roznośći pánuiących oſob: á
36:
te wſzytkie przezwiſká ſą Greckie/ to ieſt/ Monar=
37:
chia, Oligarchia, Politia. Monárchią zową to
38:
Pańſtwo/ ktore iedna tylko oſobá rządźi/ ktora ieſliże wedle
39:
pewnych Praw ono Páńſtwo rządzi/ Krolem bywa názwá=
40:
na/ á ono Páńſtwo Kroleſtwem: lecż ieſli wedle chęći woley
A iijá vpo=


strona: 3v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
á vpodobánia ſwego rządzi/ tedy Tyráńſtwem bywa názwána.
2:
Oligárchią zową/ gdy kilko pewnych á cżelnieyſzych oney
3:
Ziemie oſob Páńſtwo rządzą/ ktorzi ieſli ſię w tey mierze ták
4:
ſpráwuią iáko ſámey cnoćie y iey przyrodzeniu przynależy/ zo=
5:
wą ie Ariſtokratia/ to ieſt/ porządne oſob zacnych panowá=
6:
nie: lecż ieſli cżego inſzego wtem więcey pátrzą/ to ieſt/ ábo
7:
bogáctwy/ ábo iákim inſzym ſzcżęśćiem/ zacność domu ábo na=
8:
rodu ſwego záchowáć/ tedy ie proſto zgołá Oligárchią zową.
9:
Politią zową/ tę Rzecżpoſpolitą ktorą wiele oſob rządźi/
10:
w ktorey vrzędy y doſtoynośći zá ſpolnemi głoſy y zezwole=
11:
niem mnoſtwá ludzi dawáią/ á iednáko ſię wſzytcy do sławy
12:
cnotą nábytey/ y do pánowánia máią: co iż przynośi wielką
13:
vcżćiwość y pożytek poſpolity/ przeto tákowego páńſtwá á=
14:
bo pánowánia ſpoſob/ ták iáko y wſzytkie inſze zową Rzecżą=
15:
poſpolitą. Abowiem to ieſt rzecż wſzytkim ſpolna/ ktora
16:
ſię iáwnie wſtytkich dotycże/ ták iż Rzecżpoſpolita/ niezda
17:
ſię co inſzego być/ iedno ſpolna we wſzelákich ſpráwach vcż=
18:
ciwość y pożytek. Ale ieſliby poſpolſtwo ſamo ſię rządziło/
19:
płochą rádą ſię ſpráwuiąc/ iáko to poſpolićie bywa/ á nieprzy=
20:
ſtoynie ſobie w ſpráwach pocżynáiąc/ nieprzeſtrzegáiąc vcż=
21:
ćiwośći y pożytku wſzytkich w obec/ ále tylko ſámych vbo=
22:
gich/ tedy ono Páńſtwo zową Demokratia/ to ieſt poſpoli=
Takowe pánowánie przed tym bywáło v Athenienſow/ á teraz v Czweycerow.

23:
tego cżłowieká pánowánie. Lecż tákową Rzecżpoſpolitą
24:
zá nalepſzą máią/ ktora ſpoſob onych pirwſzych trzech wſobie
25:
zámyka/ to ieſt/ gdzie Krolewſka władza wſzytko rządzi/ o=
26:
ſobam zacnem cżelnieyſze vrzędy dawáią/ á wſzytkim zá rowno
27:
wolno dochodzić sławy ktora z męſtwá rośćie.
28:
Táka Rzecżpoſpolita/ iáko piſmo Swięte świádcży/ zá
29:
cżáſu Moiżeſzowego byłá: bo ią ieden cżłowiek rządził/ do
30:
ktorego ludzie mądrzi bywáli przydawáni/ ktorzi wſzelákie
31:
ſpory/ ſpráwy/ y inſze Rzecżypoſpolitey trudnośći/ weſpołek
32:
znim ná ſobie nośili: á tákowe oſoby wſzytko poſpolſtwo z=
33:
pośrodku śiebie obieráło/ bo ták do wſzytkiego ludu mowi
34:
Moiżeſz: Dayćie z pośrodku śiebie mądre/ á w cnotách do=
5. Moiżeſz 1. wirſz 13.

35:
świádcżone oſoby/ z wáſzego pokolenia/ ábycg ie nád wámi
36:
przełożył. A ták Moiżeſz zwierzchnośćią ſwoią potwier=
37:
dzał ony/ ktore wſzytek lud z pośrodku śiebie obierał/ iákoż
38:
iednák y słuſzna y potrzebna rzecż ieſt/ áby ták bywáło w tey
39:
ziemi/ ktora ieſt ſpolną wſzytkich oycżyzną. A ktora Rzecż=
40:
poſpolita tey ieſt podobnieyſzą/ tę zá lepſzą ábo zá ſzcżeſliwſzą
41:
pocżytáią: á ktora roznieyſza/ tę zá gorſzą. To niechay bę=
42:
dzie doſyć około opiſánia ſpoſobu Rzecżypoſpolitey: potym
43:
ná ktore ſię cżęśći dzieli/ to ieſt/ vrzędy/ y lud vrzędu żadne=
go niemá=


strona: 4

Kśięgi Pirwſze.Liſt 4
1:
go niemáiący/ y iego rozność/ dáley okażemy.
2:
Rozdźiał Trzeći.
3:
Cżem wcáłośći záchowána bywa Rzecżpoſpolita/ y ná ktore ſię cżęśći te kśięgi dźielą.
4:
TEraz przeto okażę/ iákim obycżáiem
5:
Rzecżpoſpolita może być dobrze ábo poſtáno=
6:
wioná/ ábo popráwioná/ á ná wiecżne cżáſy w=
7:
cáłośći záchowána. Bo gdzie ieſt gadká o to
8:
iáka Rzecżpoſpolita ma być/ tedy mi ſię ták zda/
9:
że wtem trzebá przinamniey trzy rzecży obácżáć/ ktore ieſliże
10:
iáko ma być w ſwey klobie będą/ tedy y oná Rzecżpoſpolita
11:
dobrze poſtánowioná będzie. Pirwſza/ áby ono ludzi ſpol=
12:
nie mieſzkáiących towárzyſtwo w dobrem porządku było/ á
13:
obronę ſobie przyſtoyną miáło: Druga/ áby nabożeńſtwo á=
14:
bo wiárę ſwą ku Bogu wedle ſzcżerośći piſmá świętego á ſtá=
15:
tecznie záchowano: Trzećia/ áby dziatki y młodzieńce do w=
16:
ſzelákich cnot y náuk ćwicżono: bo iednák dla tey przycżyny
17:
we wſzytkich Miáſtecżkách/ y w wielu Wśiách ſzkoły náda=
18:
no: ábowiem z dobrego młodych ludzi ćwicżenia/ ieſli nie we=
19:
wſzytkich rzecżách/ tedy w przednieyſzych/ ták nabożeńſtwu/
20:
iáko też ſpolnemu ludzkiemu obcowániu wiele vżytku przycho
21:
dźi. Przetoż śię y mnie zdáło/ ábych tu o Rzecżypoſpolitey
22:
piſząc/ o Szkołách też nieco przypomniał. Bo co ſię dotycże
23:
ſpoſobu wiáry ábo nabożeńſtwá/ mam zá to/ że każdy tę que=
24:
ſtiją przy rozmowie o Rzecżypoſpolitey być potrzebną będzie
25:
rozumiał/ ponieważ áni mieyſce ná ktorem ſie rodzimy/ áni
26:
mury/ o ktorych ſię nam zda iákoby nas od nieprzyiaćielá bez=
27:
piecżnemi cżynić miáły/ áni też żadne z ludzmi wzięte towá=
28:
rzyſtwo/ niemoże być właśniey názwáne oycżyżną náſzą/ iáko
29:
nabożeńſtwo ku Pánu Bogu. bo ktorzi ſię go ſtátecżnie dzier=
30:
żą/ tych Bog wielkiemi zapłátámi obdarza/ á ktorzi nim gár=
31:
dzą ábo o nie niedbáią/ tych karze y głodem y morem/ y ogniem
32:
y powodziámi/ y woyną y vpadkiem Rzecżypoſpolitey.
33:
Ale iż ná zgromádzenia ábo wſpolne mieſzkánia/ ludzie poſpo=
34:
lićie napirwey ocży ſwe obracáią/ przeto też onich naprzod bę=
35:
dziemy rozmowę mieć/ á będźiemy ie zwáć abo Rzecżpoſpoli=
36:
tą/ ábo Miáſtem/ nie iżby te przezwiſká gromádam świętem
37:
służyć niemogły/ ále iż tákie zgromádzenia święte/ poſpo=
38:
lićie Zborem bywáią názwáne/ choćia to oboie przezwi=
39:
ſko/ ták świętemu Zborowi iáko też zgromádzeniu świet=
40:
ſkiemu służyć może. Ototy dwá Zbory/ to ieſt/ świę=
A iiijty y


strona: 4v

O popráwie rzecżypoſpolitey
1:
ty y świetſki/ ták ſię wſobie máią/ iż ieden drugiemu wzaiem
2:
służy/ y zachowuie ſię to miedzy ludzmi Krześćijáńſkiemi/
3:
iż Zbor świetſki niemoże być odłącżon od świętego: ále iże
4:
rozny ſpoſob rządzenia wnich ieſt/ y roznych vrzędnikow po=
5:
trzebuią/ przeto iáko drudzy cżynili/ ták y my vcżynimy/ á oſo=
6:
bno o Rzecżypoſpolitey/ ábo o tem świedſkiem Zborze mowić
7:
będziemy/ oſobno o rządzeniu Zborow/ á ná oſtátku o Szko=
8:
łách. Aby tedy Rzecżpoſpolita w cáłośći á w zacno=
9:
śći ſobie przyſtoyney záwżdy zoſtawáłá/ trzech rzecży do te=
10:
go trzebá: To ieſt/ vcżćiwych obycżáiow/ álbo zwycżáiow/
11:
ſrogośći ſądu/ á biegłośći w rzecżách woiennych: ktore trzy
12:
rzecży ták śię w ſobie máią/ áby Rzecżpoſpolita biegłośćią
13:
rzecży woiennych od poſtronnego nieprzyiacielá ná vkráinie
14:
byłá obronioná/ á vcżćiwemi obycżáymi/ y ſpráwiedliwemi
15:
ſądy/ w ſwoiem porządku záchowána y rządzona byłá/ ále nie
16:
iednáko tych obycżáiow y ſądow vżywáć trzebá/ gdyż to ſą
17:
rozne rzecży. Abowiem wtem towárzyſtwie/ ábo ſpolnem
18:
mieſzkániu ludzkiem/ káżdy cżłowiek obycżáie ſwoie ma/ kto=
19:
remi wedle woley á vpodobánia ſwego/ ſam śiebie/ y ſpráwy
20:
ták ſwoie iáko y cudze ſpráwuie/ z pochwaleniem ábo wſzyt=
21:
kich ábo wielu ludzi/ ábo ná oſtátek tylko dobrych á mądrych/
22:
bo ia tu mowię o Obycżáioch dobrych á vcżćiwych. Ale ſą=
23:
dow ábo Praw/ przećiwko tym ktorzi z drogi dobrych oby=
24:
cżáiow vſtąpili/ dla tego vżywáią/ áby wżdy oni po niewoli
25:
to cżynili/ cżego z dobrey woli ſwey/ á zá powodem vcżći=
26:
wych obycżáiow cżynić niechćieli. A ták gdy te trzy rzecży
27:
miedzy ſobą zgodnie ſię máią/ tedy też y ſámá Rzecżpoſpolita
28:
w dobrem porządku bywa: á záśię/ ieſli ktora rzecż z onych
29:
trzech ma w ſobie iákie vbliżenie/ tedy też Rzecżypoſpolitey
30:
ná iey zacnośći y cáłosći wiele ſchodzić muśi. Acż wiem/ iż
31:
o tych rzecżách może ſię inácżey mowić/ bo miáſto obycżáiow/
32:
może vżywáć ábo tego słowá cnotá/ lub męſtwo/ ábo vcżyn=
33:
ność/ ábo ktorego inſzego temu podobnego/ ále te rzecży po=
34:
trzebuią więtſzey prace niżliby tu odemnie wypiſáne być miá=
35:
ły/ á iednák też iż ie drudzy doſyć pięknie opiſáli/ przeto nie=
36:
potrzebuią wykłádu náſzego. Aleć ia wiem/ dla cżego tych
37:
przezwiſk ktorem wyſzey miánował vżywam/ maiąc tę nádzie=
38:
ię/ iże ludzie mądrzi ktorzi będą v śiebie pilnie vwáżáć to co
39:
dáley będę mowił/ pochwalą to. Wiádomy ieſt wielu lu=
40:
dziam onego w Práwie wielce biegłego cżłowieká Gáiuſá ár=
De iuſtitia et iure. l. omnes.

41:
tykuł/ iże káżdy lud rządzi ſię/ ábo práwami piſánemi/ ábo zwy=
42:
cżáymi zá vſtáwę wziętemi/ y Cicero powiedał/ iż porządne ży=
Ad Heren. in Rhet. lib. 1.

43:
ćie obywátelow ktoreykolwiek ziemie/ przychodzi ábo ze zwy=
cżáiow


strona: 5

Kśięgi pirwſze.Liſt 5
1:
cżáiow zá vſtáwę wziętych/ ábo z Praw piſánych: Y Salluſtius
Sal. de Getulis.

2:
piſząc o Getulach ludzioch Afryckich/ ták mowi: Ci ludzie/
3:
áni zwycżáiow zá vſtáwę wziętych nietrzymáli, áni Praw
4:
piſánych/ áni pánowánia ktorego cżłowieká byli posłuſzni.
5:
Tákże Liuius piſze o tych/ ktorzy bywáli w Rzymie ſtárſzy nád
Liuius belli Punici lib. 6.

6:
poſpolſtwem/ gdy dawáli ſpráwę o ſobie/ że oni nie omieſzka=
7:
wáli dowiádowáć ſię cżegoby komu/ wedle zwycżáiu przod=
8:
kow ich/ ábo Práwem piſánem/ ábo zwycżáiem zá vſtáwę w=
9:
ziętym dozwolić miano. Tymże ſpoſobem Quintilian piſze/ i=
Quintilianus de argumentis.

10:
że w Práwie/ wiele rzecży nie wedle Státutu piſánego/ ále
11:
wedle zwycżaiow zá vchwałę wziętych bywa ſtánowiono: A=
12:
bo y Horatius Flaccus tym wirſzem Láćińſkim:
13:
Mos et lex maculoſum edomuit nefas. To ieſt/
Horati. lib. Oar. 4. Ode. 3.

14:
Zwycżay dobry á ktemu pobożna vſtáwá
15:
Wywroćiły niecnotę/ iż chybiáłá práwá. Tenże nápiſał/
16:
Quid leges ſine moribus uanoe proficiunt? To ieſt/
Idem lib. 3. Ode 24.

17:
Ná co wielkie Státuty y Prawá piſáne/
18:
Gdy niebędą zwycżáymi ludzkiemi zmacniáne?
19:
Záś Ennius piſze/
20:
Moribus antiquis res ſtat Romana, viriſque. To ieſt/
21:
Zwycżáiem ſtarożytnym/ á rycerzmi cnemi/
22:
Rzymſka Rzecżpoſpolita trwa cżáſy dawnemi.
23:
Lecż pod tym słowem/ piſáne Práwo ábo Státut/ zámy=
24:
ka śię y tá vchwałá/ ktorą ſámo poſpolſtwo ſobie ſtánowi/ áby
25:
ią w cáłośći záchowáło/ á przećiwko niey ſię wyſtępowáć wiá=
26:
rowáło. A zwycżay zá vſtáwę wzięty nic inſzego nieieſt/ ie=
27:
dno to poſtánowienie/ ktore ſię tylko zá pochwaleniem ludz=
28:
kim z dawnego zwycżáiu wkorzeniło y vgruntowáło.
29:
Rozdział Cżwarty.
30:
Iáko wiele należy ná zwycżáioch zá vſtáwę wźiętych/ á o ktorych zwycżáioch tu
31:
rozmowá ieſt.
32:
NAprzod tedy o zwycżáioch będźiemy mo=
33:
wić/ ná ktorych iż wiele należy po wſzytek cżás
34:
żywotá ludzkiego/ ztąd ſię pokázuie/ że y tych wy=
35:
chwaláią/ ktorzi ſię ich pilnie dzierżą/ y tych ka=
36:
rzą ktorzi o nie niedbáią á przeſtępuią ie.
37:
Wiele rzecży ieſt/ ktore niemáiąc po ſobie żadney słuſzney
38:
do tego przycżyny/ ſą wzwycżay wzięte: wiele ich ieſt/ ktore
39:
v ſtárych ludzi w zwycżáiu były/ á teraz ſą zá Státut ábo zá
A vPráwo


strona: 5v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
Práwo piſáne wzięte: wiele ſię też złych á przewrotnych y ka=
2:
ránia godnych rzecży dzieie ktorych niekarzą/ á tę wymowkę
3:
po ſobie máią/ iż ſą wzwycżay wzięte. Ale áby ſię náſze sło=
4:
wá od rzecży nieodſtrzeláły/ trzebá ták rozumieć/ iż Rzecż=
5:
poſpolita dobremi zwycżáymi ma być rządzoná: bo choćiaby ią
6:
złe zwycżáie opánowáły/ wſzákże ich przedſię záwżdy cnotli=
7:
wi ludzie rozmáićie popráwowáć mogą. Ma być tedy
8:
Rzecżpoſpolita rządzoná temi zwycżáymi/ ktore ſpolnym ze=
9:
zwoleniem ſtátecżnych/ poważnych á vcżćiwych ludzi bywáią
10:
pochwalone/ á z dobremi vſtáwámi bywáią złącżone/ álbo też
11:
y ſame bywáią zá dobrą vſtáwę pocżytáne. Ale tákowe má=
12:
ią być/ ktoreby cżęścią z dobrego rozſądku y bacżenia ſámy śię
13:
w nas rodziły/ á cżęśćią też tákie/ ktorebyſmy w ludzioch cno=
14:
tliwych/ ſtátecżnych á poważnych obacżywſzy/ náśládowáli
15:
ich/ á do śiebie ie przyimowáli.
16:
Rozdźiał Piąty.
17:
1 Naprzod o tem/ iż dobremi obycżáymi Rzecżpoſpolita bywa bárdzo dobrze rządzo=
18:
ná. 2 Dobre zwycżáie pochodzą z wiádomośći y zabáwy vſtáwicżney rzecży
19:
vcżćiwych/ á ſproſne przychodzą z niewiádomośći á zabáwy złych ſpraw. 3
20:
Vſtáwicżna w rzecżách vcżćiwych zabáwá/ záwiſłá ná miárkowániu y hámowá=
21:
niu chęći ábo namiętnośći złych. 4 A do tego trzebá wźiąć nałog dobrze cży=
22:
nić káżdemu/ bo ztąd wſzelákie cnot rodzáie roſtą. 5 To wſzytko ku doſkoná=
23:
łośći przyść niemoże/ iedno z cżęſtego w tem ćwicżenia. 6 Zátym ſię to mie=
24:
ſce zámyka/ iże bárdzo wiele należy ná dobrych zwycżáiach/ ku dobremu rządzeniu
25:
Rzecżypoſpolitey.
26:
TEmi przeto zwycżáymi Rzecżpoſpolita
27:
bywa bárdzo dobrze rządzoná/ á niewiem ieſli nie
28:
dáleko lepiey niżli práwy piſánemi. Abowiem
29:
zwycżáie/ ktore z pewnego powodu ſerdecżnego
30:
pochodzą/ więcey nas w powinnośći zátrzyma=
31:
wáią/ niżli ábo naywiętſze zapłáty/ ábo naſrożſze kazni prá=
32:
wne. Wiele ich ieſt ktorych karánie nieodſtraſza/ áni od zło=
33:
dźieyſtwá/ áni od mężoboyſtwá/ áni od inſzych złocżyńſtw/
34:
wiele ich zbytnie łákomſtwo przypądza do bogáctwá złemi for
35:
telmi nábywánia/ wiele ich też ieſt/ ktorzi zbytnią á łákomą chę=
36:
ćią zápaláią ſię ku doſtawániu wielkich y zacnych vrzędow: á
37:
ácżkolwiek ná tákowe ludzi práwá náſze żadnego karánia nie
38:
uſtáwiły/ ále przedſię ná złodzieie/ ná mężoboyce/ y ná inſze
39:
złocżyńce ſrogie kazni vchwalono/ á ći wſzytcy/ ták oni ktorzi
40:
łákomie doſtawáią vrzędow/ iáko też y złocżyńce/ kiedyby do=
41:
bre zwycżáie w ſobie mieli/ kiedyby ſię ſproſnośći niecnot/ á
42:
pięknośći cnoty ocżymá ſerdecżnemi przypátrzyli/ kiedyby oba=
cżyli/


strona: 6

Kśięgi pirwſze.Liſt 6
1:
cżyli/ wcżem należy prawdziwa vcżćiwość/ á wcżem żywotá
2:
ſproſność/ kiedyby odrzućiwſzy ſproſne ſpráwy/ wzięli ſobie
3:
w zwycżay á w vżywánie rzecży vcżciwe/ niebyliby záprawdę
4:
ták byſtrzi/ w broieniu niecnot/ ániby śię też ták ſwowolnie
5:
domagáli tego co im nieprzyſtoi. Aleby kto rzekł/ iż te mo=
6:
ie słowá inſzych ludzi potrzebuią/ inſzey Rzecżypoſpolitey/ á
7:
náſzey nie ſą pożytecźne: bo żadnego cżłowieká/ ták v nas w
8:
Polſzce/ iáko też i v inſzych narodow nigdy niewidziano/ kto=
9:
ryby tákowe zwycżáie w ſobie máiąc/ niemiał cżęſto wyſtą=
10:
pić/ domagaiąc śię tych rzecży ktorych iemu nietrzebá/ álbo
11:
też co nieprzyſtoynego broiąc. A ia záśię to powiedam/ á
12:
zeznáć to muſzę/ iże ludzie nigdy nie mogą być ták świętobli=
13:
wi/ áni doſkonále práwi/ aby śię zgołá żadnego wyſtępku ni=
14:
gdy dopuśćić nie mieli: y to ieſzcże przykładam/ że wiele by=
15:
wáło ludzi cnoty y náuki (ile śię pokázáć mogło) oſobney/
16:
ktorych śię ſproſne wyſtępki dzierżały: Ale też záśię to zá pe=
17:
wną rzecż twierdzę/ iże ludzie wielekroć zá niewiádomośćią
18:
rzecży dobrych dopuſzcżáią śię złych: wielekroć prze vſtachicż=
19:
ną złych rzecży zabáwę ſproſnośći broią. Abowiem/ á co
20:
inſzego nas do prace/ y do prawdziwey sławy z męſtwá y z=
21:
cnoty pochodzącey/ pobudzić może/ ábo co nas w naśláche=
22:
tnieyſzych poſtępkách zádzierżeć może/ iedno wáadomość á v=
23:
ſtáwicżna zabáwa rzecży vcżćiwych? A záśię przećiwko te=
24:
mu/ ktorzi o cnotách wiádomośći niemáią/ żadnego vrzędu
25:
ſtátecżnie ſpráwowáć niemogą: bo przez wſzytek cżás żywo=
26:
tá ſwego żywą iákoby w ćiemnośćiách/ nie wiedząc co cżynić
27:
á iáko cżynić máią/ cżęſtokroć miáſto rzecży vcżćiwych/ trzy=
28:
máią śię ſproſnych/ miáſto wiádomych trzymáią śię niewiá=
29:
domych/ miáſto pożytecżnych ſzkodliwych/ miáſto drogich ábo
30:
zacnych trzymáią śię podłych. A ſkąd śię ták wiela rzecży
31:
złego vżywánia/ y ſzkodliwych przykłádow/ w Rzecżypoſpo=
32:
litey y we Zborze námnożyło/ iedno ábo z nieumieiętnośći/ ábo
33:
z vſtáwicżney złych rzecży zabáwy? Abowiem to ieſt pewna
34:
rzecż/ iż iáko cżłowiek wſzytkie źwierzętá przechodzi przyro=
35:
dzonym rozumem/ y ſą wniem iákoby nieiákie iſkry roſtropno
36:
śći y cnoty ku zacnem ſpráwam/ ták też záśię/ ieſli onego przy
37:
rodzonego rozumu/ niewyćwicży vmieiętnośćią ábo wiádo=
38:
mośćią rzecży oſobnych/ ieſli onych iſkier cnoty y mądrośći
39:
zwycżáiem á ćwicżeniem niebędzie wzniecał/ ábo rozdymał/
40:
bywa to/ iż do rzecży vcżćiwośći przećiwnych oślep idzie/ y
41:
niebywa nádeń nic ſzaleńſzego/ nic ſproſnieyſzego/ nic nie mier=
42:
nieyſzego/ nie złośćiwſzego/ nic we wſzelakiey pożądliwośći
43:
wſzetecżnieyſzego/ á żadna beſtya niebywa ták ſproſna á okru=
tna/


strona: 6v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
tna/ ktoraby z iego okrutnośćią mogłá być porownána: Kro=
2:
tko powiedáiąc/ ſámo ludzkie ná świećie żyćie/ iáśnie to poká=
3:
záć może/ iáko wiele ćięſzkich złośći chodzi zá niewiádomo=
4:
śćią iáko zá ślepotą/ á zá złemi zabáwámi iáko zá zárázliwym
5:
powietrzem. Poſpolićie śie to zachowuie/ iż ktoryby rze=
6:
mieśnik zábił pſá/ ten rzemiosłá muśi przeſtáć robić/ á tylko
Pſá zabić rzemieśnikowi/ ſzkodliwiey niż cżłowieká.

7:
śię nie z ſtawa bezecnym/ á kto zabije cżłowieká/ ten mieyſcá
8:
ſwego nietráći/ ná iego rzemieśle/ y ná iego v ludźi mnimá=
9:
niu nic mu nieſchodzi. Ieſt też y to w piſánem Práwie ná=
10:
szem/ iż złodzieie ktorziby dwánaśćie groſzy vkrádli/ ná gárdle
11:
karzą/ y bywáią bezecnemi: záś mężoboyce/ zápłáćiwſzy głow
12:
cżyznę gárdłá y cżći nietrácą. A więc to nie ze złego iákie=
13:
goś ludzkiego rozſądku weſzło w obycżay/ á potym zá Práwo
14:
wzięto? Kośćielna też kárność/ niedopuſzcża kupowáć Du=
15:
chownego chlebá/ y ma to zá wielki wyſtępek/ ieſliby kto tár=
16:
gownym obycżáiem pieniądze dawał/ áby do Duchownego
17:
chlebá okrom trudnośći y ſporu ábo Práwá przyść mogł/ á
18:
przedſie zá przysługą dworſką/ zá życżliwośćią y łáſką ludzką
19:
do Kośćielnego chlebá przyść táż kárność dopuſzcża. Ieſzcże
20:
nád to/ tá Kośćielna kárność dopuſzcża rzecży ſwoie ludziom
21:
práwnym ſpráwowáć/ ktorzi przez pozwy/ przez wkrę=
22:
ty/ dáry/ chtrośći/ zdrády/ y przez inſze rozmáite fortele/
23:
cżęſtokroć też przez moc y obronną rękę wedrzeć śie chcą do
24:
Duchownego chlebá. Aleć záprawdę mnieyſzy to był wy=
25:
ſtępek zá kupnem co otrzymáć/ nie trapiąc ludzi áni gwałtu
26:
cżyniąc/ niżli z wiela ludzi záfráſowániem y ćięſzkim obráże=
27:
niem cżego doſtáwáć: Ieſliże to ćierpią/ á cżemu onego prze=
28:
rzecżonego kupná ćierpieć nie máią? Ieſli ie gánią/ á cżemu
29:
też tákich gwałtow á dziwnych do nábywánia z ludzką tru=
30:
dnośćią fortelow niegánią? A to izali nie z nieumieiętnośći
31:
rośćie? Ale te rzecży ták wielce á znácżnie ſą ſproſne/ że śię ich
32:
rękomá y nogámi domácáć może: Ieſt inſzych rzecży wiele ták
33:
drobnych á nieznácżnych/ że ich żaden obácżyć niemoże/ chybá
34:
kto śię im dobrze przypátrzy/ ábo kto ich dobrze świádom:
35:
ktore ia wedle możnośći moiey vmyśliłem odkryć/ á ná iá=
36:
śnią okázáć.
37:
Naprzod tedy/ o to śię káżdy ma naywięcey ſtáráć/ áby o
38:
káżdey rzecży dobrze rozumiał/ á ile może naſpráwiedliwiey
39:
ſądził/ potym/ áby chęć ſwą rozumowi poddał. Abowiem
40:
nie bez przycżyny oni wielcy Philoſophowie o tem piſáli/ iże
41:
cnoty záśiádły w chęći do obycżáiow ſkłonney/ gdy ią ku do=
42:
bremu chylić máią/ hámuiąc iey popędliwośći/ przywodząc
43:
ie ku ſkromnośći/ á podbijáiąc ie pod władzę y pod moc ro=
zumowi/


strona: 7

Kśięgi pirwſze.Liſt 7
1:
zumowi/ áby ſnać miłość abo nienawiść/ nádzieiá ábo boiaźń/
2:
ábo iákakolwiek inſza namiętność/ gránic vcżćiwośći nieprze=
3:
ſtąpiłá. Ieſt w Kśięgách ludzi mądrych bárzo wiele ná=
4:
uk należących ku pohámowániu tákowych popędliwośći ſer=
5:
decżnych/ ktore ieſli zbytne ſą/ przekażáią prawdziwą zná=
6:
iomość y rozſądek ſerdecżny/ ábo go y owſzem zátłumiáią/ á=
7:
by śię okázáć á ná iáśnią wynorzyć niemogł: iáko w tych wir=
8:
ſzách Medea świádcży mowiąc/ Aliudque cupido, Mens aliud ſuadet: video meliora, proboque, Deteriora ſequor. etcoet To ieſt/
11:
Inſzą mi rzecż moy rozum/ á inſzą gniew rádźi/
12:
Widzę co ieſt lepſzego/ lecż cżynię co wádźi.
13:
Bo to był gniew ſpráwił/ że śię Medea niecżułá: Y owſzem ták
14:
ieſt káżde wzruſzenie ſerdecżne/ iż zámyka drogę rozumowi y
15:
radam dobrem. Kogo wzruſza rzecż iáka lubiezna y dodawa
16:
mu tey nádźieie że iey doſtąpi/ ábo on ktory iuż pożądáną rzecż
17:
otrzyma y ztądſię weſeli/ á co o niem rozumieſz/ żeby miał do=
18:
brego rozſądku w ſpráwách ſwych vżywáć? Záś kto śię
19:
boi iákiey przygody/ álbo kto ią iuż ná ſobie odnoſząc ſmęći śię/
20:
áza się y ten niemuśi zmienić? Widamy to/ że ći co śię boią ble=
21:
dnieią/ á ći co śię ráduią rumiáni bywáią: oni śię fráſuią/ á tym
22:
dobra myśl rośćie: á oboi ći nie teyże bárwy y nietákiey my=
23:
śli bywáią/ iákiey wten cżás/ gdy od tákowych namiętno=
24:
śći bywáią prozni. Bo o rozgniewánych á co trze=
25:
bá mowić/ ktorzi cżęſtokroć zápámiętywáią śię/ y niebacżą
26:
co przed ocżymá máią? V tych też żadnego mieyſcá ro=
27:
zumowi być niemoże/ ktorzi chęćią pomſty pałáią. Za=
28:
zdrość rośćie w nas z cudzych dobr/ iákich ábo my ſámi nie=
29:
mamy/ ábo mnieyſze mamy: á ieſli im rowne/ tedy przedśię
30:
tych ktorym zayrzemy/ w tákiey cżći y wadze być nierádzi wi=
31:
dźimy/ w iákiey ſámi ieſteſmy. Waśń z boiáźni á z gniewu
32:
rośćie/ ktora iż nieinácżey wzburza ſerca ludzkie ktore opá=
33:
nuie/ iedno iáko odeśćie od rozumu/ przeto nie może mieć to=
34:
wárzyſtwá z rozumem. Ale kcżemu to mowię? Atoli
35:
ktemu/ ábyſmy widzieli/ że te rzecży ſą iákoby domowi náſzi
36:
nieprzyiaćiele: ktorzi śię w nas ták w krádli/ iż zá ich opá=
37:
nowániem/ niemoże śię przy nas rozum ábo prawdziwy rozſą=
38:
dek oſtáć. Oſobna záprawdę y zacna ieſt Ciceronowá po=
39:
wieść gdzie mowi/ że żadna nieieſt ták wielka moc/ áni ták
40:
wielki doſtátek/ ktoryby żelázem á mocą zwątlon y przełomion
41:
być niemogł/ ále ſerce ſwe zwyćiężyć/ gniew pohámowáć/
42:
zwyćięſtwá miernie vżywáć/ wielkiego to y mężnego ſercá
43:
rzecż ieſt: y zda mi śię/ że ktoby śię ták ſpráwował/ nie na=
Bprzedniey=


strona: 7v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
dnieyſzym ludźiam ma być porownan/ ále Bogu podobnym
2:
ma być pocżytan. Ale co Cicero mowi o pohámowániu
3:
gniewu/ to śię też o inſzych namiętnośćiách ſerdecżnych rozu=
4:
mieć może/ ktore poſpolićie ſrodze zwykły rządzić temi ktore
5:
opánuią: á nietylko temi ktorych ſercá opánuią/ ále y ná o=
6:
ny śię oborzaią/ ktorzi bieg ich przerywáią. Ale co mo=
7:
wię przerywáią? y owſzem cżęſtokroć śię y ná tych oborzáią/
8:
ktorzi áni ich draznią/ áni im żadną rzecżą przycżyny do wzru=
9:
ſzenia dawáią/ cżego doznawamy w ludzioch rozgniewánych/
10:
ktorzi iad gniewu ſwego/ ná tych naprzod wyrzucáią/ co śię
11:
im z przygody naprzod nátráfią. Ani śię też do tego mo=
12:
ie słowá ćiągną/ żebych był tego mniemánia/ iákoby namiętno=
13:
śći ábo popędliwe chęći mogły być do gruntu z cżłowieká wy=
14:
korzenione/ ponieważ z przyrodzenia dla tego ſą dáne/ aby
15:
nas pobudzáły do cżynienia cżegokolwiek/ á drogę do wſzelá=
16:
kich cnot ábo vcżciwych ſpraw podawáły: ále aby/ ktore ſą
17:
złe/ (bo o dobrych iuż nic niemowię/ ktore śię z rozumem abo
18:
z dobrem bacżeniem zgadzáią) ábo wcżás były vmorzone/ ábo
19:
ku dobremu obrocone/ ábo iednák w mierney ſkromnośći zá=
20:
chowane: Bo to ieſt rzecż iáſna/ iáko wiele y wielkiego złego
21:
z tąd rośćie/ ieſliby śię takie popędliwe chęći ábo námiętnośći
22:
puśćiły zá ſwą byſtrośćią/ iákoby z nádzieie płochey/ gdy zniey
23:
rzecży płonne nikcżemne/ y błażeńſkie roſtą/ ktore ſobie ludzie
24:
tákową nádzieią nieinácżey iedno iákoby we śnie zmyśláią.
25:
Z miłośći roſtą gwałcenia białych głow/ cudzołoſtwá/ nie=
26:
rządne z krewnemi obcowánie/ y inſze niezlicżone nierządno=
27:
śći ćieleſne: Z ſtráchu rośćie/ gniew/ niezgody/ ſwary/ nie=
28:
przyiáźni/ ſromocenia/ rány/ ochromienia/ zabijánia/ á mie=
29:
dzy ludźmi możnemi/ woyny y niezlicżone nędze. A prze=
30:
to tákowe popędliwośći ſerdecżne ieſli niemogą być wykorze=
31:
nione/ tedy wżdy iednak máią być hámowáne á powśćiągáne/
32:
á niemáią być obrácáne do żadnych rozmysłow/ áni do żad=
33:
nych ſpraw/ gdy śię zbytnie z cżłowieká wynorzáią. Plato
34:
rozgniewawſzy ſię ná niewolniká rzekł do niego: Wierz mi bym
Plátonow gniew.

35:
śię niegniewał/ niepomáłu bym ćię teraz bił: A gdy mu śię w
36:
ten cżás potráfił Xenocrates, rzekł: Skarz tego mego niewol=
37:
niká/ bo śię ia teraz gniewam. Nieufał ſobie on zacny Philoſoph
38:
cżłowiek mądry á vcżony/ cżuiąc w ſobie wielkie wzruſzenie
39:
ſerdecżne. Abowiem dymy ktore z zápalenia krwie pocho=
40:
dzą/ ſpráwuią to/ że śię káżda rzecż więtſza widźi niżli ieſt/
41:
iáko też y ſłońce zda śię być więtſze/ gdy kto ná nie przez dy=
42:
my pátrzy. A ták wſzytkie rády y ſpráwy/ máią być odło=
43:
żone do tąd/ áż ono zápalenie krwie opłonie/ á dymy we wnę=
trzne v=


strona: 8

Kśięgi pirwſze.Liſt 8
1:
trzne vćichną/ ábo znikną: nieinácżey iáko wodá mętna/ kto=
2:
rey poſpolićie niepijáuą áż śię vſtoi/ áby zdrowe pićie nieobro=
3:
ćiło śię w niezdrowe. Ma tedy káżda náſzá wola być s=
4:
twierdzoná/ tłumieniem/ ábo miárkowániem lub hámowá=
5:
niem tákowych namiętnośći/ áby ták wiele mocy miáłá ku ſprá
6:
wowániu rzecży/ ile ſam rozum będzie potrzebował: do ktore=
7:
go śię wſzytkie náſze rády y ſpráwy obrácáć y ſtoſowáć máią:
8:
bo tym obycżáiem zoſtoi śię ná goli oná roſtropność/ ktora ieſt
9:
nailepſzą wſzytkiego żywotá ludzkiego rzędzićielką/ przywo=
10:
dząc wſzytko ku ſtátecżnośći/ ku prawdzie y poważnośći/ á
11:
wſzytkie inſze cnoty rządząc. Z tądći rośćie oná naza=
12:
cnieyſza cnotá ſpráwiedliwość: ktora roſkázuie/ áby nikomu
13:
krzywdy niecżyniono/ ále co cżyie ieſt dano. Z tąd rośćie
14:
mierność/ ktora nas od niesłuſznych roſkoſzy odzywa/ á do
15:
słuſznych obżarſtwu y nierządnośći ćieleſney miárę vſtáwuie/
16:
hámuiąc wſzeláki zbytek/ á nieiáki porządek y przyſtoyność
17:
przez wſzytek cżás żywotá ludzkiego ſtánowiąc. Z tąd ná
18:
oſtátek rośćie męſtwo/ ktore záchowuie w niebezpiecżnośćiách
19:
przypadáiących ſtałość y przyſtoyność/ będąc ſámá miedzy in=
20:
ſzemi cnotámi doſyć zacna: ktora wiádomośćią y rozmyślá=
21:
niem rzecży wiecżnych bywa roſkochána y záchowána. Bo
22:
kto iedno ná onę wiecżną błogosłáwionych ſtolicę pilnie ſerde=
23:
cżnemi ocżymá weyrzy/ y ná tę żywotá docżeśnego krotkość/ á
24:
ludzkich rzecży nieuſtawicżność pilnie v śiebie vważy/ ten nie=
25:
będźie potrzebował inſzych nápominácżow/ ku ſkromnemu zno=
26:
ſzeniu wſzelákich niebezpiecżnośći/ odięćia vrzędu/ á ná oſtá=
27:
tek y śmierći (ieſliby do tego iáka potrzebá wzywáłá) á żadney
28:
rzecży ſtráconey ábo iuż ginącey/ niebędźie ſobie ták wielce wa=
29:
żył/ żeby dla niey/ ábo wiáry ſwey náruſzyć/ ábo cokolwiek
30:
cżłowiekowi mężnemu á cnotliwemu nieprzyſtoynego ſobie po=
31:
cżąć miał: á gdy iuż ma v śiebie pewną wiádomość iáko ſobie
32:
w ſpráwách poſtępowáć ma/ trzebá áby do tego przyſtąpiłá
33:
pilność y zwycżay końcżyć to cżego trzebá. Abowiem
34:
cżłowiekowi niemiernemu/ nic nieieſt pożytecżno wiedźieć to
35:
co dobrze/ nic nie ieſt pożytecżno gwałtownikowi mieć w mo=
36:
cy ſwey ſądy/ chybá żeby y niemiernik ku ſkromnemu żyćiu/ y
37:
gwałtownik ku przywłaſzcżániu káżdemu co cżyie ieſt przy=
38:
zwycżáił śię/ á co z przodku zda śię być rzecż trudna ku vcży=
39:
nieniu/ to by śię vſtáwicżnie włámował/ á w obycżay to
40:
ſobie przywodził. A ácżkolwiek to dobrze powiedźiano/
41:
że rozum popędliwe chęći ſerdecżne rządźić/ á pod moc ſwoię
42:
podbijáć ma/ á wſzákże doznawamy tego/ iż prożno śię rozum
43:
o to kuśi/ ieſli mu śię cżłowiek w tey mierze nieucżyni posłu=
B ijſznym/


strona: 8v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ſznym/ cżego inácżey vcżynić niemoże/ ieſli przez długi cżás nie
2:
przyzwycżái śię tákiemu posłuſzeńſtwu. Bo z vſtáwicżney
3:
dobrych rzecży zabáwy/ rośćie ten o ktorem mowimy nałog/
4:
co ieſt iedno męſtwo dobrych obycżáiow. Ktore roſkorze=
5:
niwſzy śię wiedźie nas do onego środku/ ktory ieſt miedzy zby=
6:
tkiem á miedzy niedoſtátkiem/ ábyſmy niebyli otrętwiáłymi á
7:
bacżenia dobrego niemáiącemi: á záśię ábyſmy śię też názbyt
8:
zá namiętnośćiámi ſerdecżnemi niepuſzcżáli. Iáko tedy
9:
niedoſyć ieſt ná tem iże oracż wie ſpoſob ſpráwowánia roley/
10:
muśi przedśię onę pracę ſwoię vmieiętnie y z pilnośćią ſprá=
11:
wowáć/ chceli wźiąć z roley pożytki potrzebne: Niedoſyć też
12:
ieſt Hetmánowi wiedźieć ſpoſob poſtępkow woiennych: bo ie=
13:
ſli ſtáránia y pilnośći wielkiey nieprzyłoży/ áby śię wſzytko do=
14:
brze á porządnie dźiało/ muśi o zwyćięſtwie zwątpić: ták
15:
też wiádomość rzecży vcżćiwych kęſa ieſt/ ieſli do niey ſtáránie
16:
y zabáwá ku wykonániu tych rzecży nieprzyſtąpi. Bo wſzyt=
17:
cy ktorzi znikcżemnieią ábo zlenieią/ nie wdáią śię w żadną
18:
pracę/ (ácż ia tu niemowię o tych/ ktorzi inacżey poſtępuią
19:
w ſpráwách niżli vmieią: ktorzi bez pochyby dáleko gorſzi ſą
20:
niżli ći ktorym niewiádomość abo nieumieiętność do dobrego
21:
poſtępku przekaża/ ále o tych/ ktorzi będąc vcżeni y w náukách
22:
biegłość máią/ nigdy śię niewezmą zá to coby kto pracą á po=
23:
tem ſwym ſpráwić mogł) ći iáko powiedam/ choćia vmieię=
24:
tnośćią y rádą wiele mogą/ ále iż tego nieużywáią/ á do tego
25:
vſtáwicżney zabáwy áni pilnośći nieprzykładáią/ bywa to/ iż
26:
y to co w nich przyrodzenie ábo pilność ſpráwiłá/ zniſzcżeie á
27:
potym y zginie. Pewnać rzecż ieſt/ żeć przyrodzenie w ká=
28:
żdey rzecży przodek ma/ y okrom niego nic śię cżłowiekowi
29:
niepowiedźie/ áni w poymowániu náuk/ áni też w doſtępowá
30:
niu męſtwá/ ále przedſię ono ſámo nieucżyni cżłowieká doſko=
31:
náłym w doſtąpieniu ktoreykolwiek rzecży. Bo żadne przy=
32:
rodzenie niemoże być ták dobre/ ktoreby śię niemiáło zepſowáć/
33:
ieſli go zániedbáią/ á vſtáwicżną zabáwą ćwicżyć niebędą: nie
34:
inácżey iedno iáko polá/ ktore choćia bywáią ſáme przez śię z
35:
przyrodzenia płodne/ ále ábo owocu żadnego nieprzynoſzą/
36:
ábo niepotrzebne źielſká rodzą/ ieſli ich oracż ſpráwą dobrą
37:
niewypráwi: Záś żadne przyrodzenie nieieſt ták złe/ ktore=
38:
by śię niemiáło zgodźić do ſpráwowánia rzecży dobrych y po=
39:
winnych: Niech iedno do tego przyſtąpi pilność/ ſtátecż=
40:
ne przedśięwźięćie/ á ſerce męſtwá prágnące: Niech iácy bę=
41:
dźie rozum powodem/ á ſprawcą wſzytkich poſtępkow: rzecż
42:
pewna/ że może w tey mierze żaden niewątpić: Y owſzem/ cżem
43:
kto ma leniwſzy á tępſzy rozum/ tem więkſzego do tego ſtárá=
nia przy=


strona: 9

Kśięgi pirwſze.Liſt 9
1:
nia przyłożyć ma/ iákoby go wyoſtrzył. Pozniey podobno
2:
co chce otrzyma ábo mniey otrzyma niżliby chćiał/ wſzákże pil=
3:
na chęć/ y vſtáwicżna zabáwá z ćwicżeniem ſpráwi to/ że o=
4:
ná iego pracá niebędźie prożna. Iáwne ſą przykłády So=
5:
kráteſá zacnego Philoſophá/ y Stylponá Megáreycżyká/ o
Cicero de Fato.

6:
ktorych to piſzą/ że wielką pilnośćią/ á potężnym w vcżćiwych
7:
ſpráwách vśiłowániem y ſtátecżnością/ ono ſwoie dźikie przy=
8:
rodzenie okroćili/ á wielkiemi y rozmáitemi cnotámi ozdo=
9:
bili. Ktemu w Ewánielſkiey Hiſtorij podobieńſtwo
Mátt. 25.

10:
o Tálánćie tego vcży/ że dáry ludźiom od Bogá dáne/ ieſli
11:
pilnośćią bywáią ćwicżone/ stwierdzáią śię y mnożą/ á ieſli
12:
bywáią zániedbáne/ niſzcżeią y z gruntu śię wykorzeniáią/ że
13:
nie bez przycżyny Páweł Apoſtoł Tymotheuſzá ſwego nápo=
2. Tim. 1. wirſz 6.

14:
mina/ áby dar od Bogá dány w ſobie wzbudzał/ á ſtárániem
15:
y vſtáwicżną zabáwą polerował. A ponieważ to ná káżdy
16:
wiek przynależy/ áby pilnośćią á przyzwycżáieniem gotował
17:
ſobie do vcżćiwych ſpraw ſnádny przyſtęp/ tedy pirwſzy wiek
18:
ták trzebá wychowáć y wyćwicżyć/ áby śię náucżył cnoty mi=
19:
łowáć/ á niecnotámi śię brzydźić: áby z tego iákoby zaśiewku
20:
vrosły kiedyś potym drzewá bárdzo wielkie y ſzyrokie/ vcżćiwe
21:
á zacne owoce przynoſzące: bo kto śię tym ſpoſobem zwycżái/
22:
ten każdego vrzędu ábo z roſkoſzą vżywáć będźie/ ábo ieſliby
23:
ćięſzki á trudny był/ nie ćięſzki mu śię będźie zdał: Temu
24:
nie trzebá będźie Praw áni vſtaw: nie zapłáty ábo nagrody
25:
iákie/ áni kaźni w práwie opiſáne tákowego będą zátrzyma=
26:
wáć w iego powinnośći. Abowiem ſam on
27:
ſobie będźie Státutem/ będźie miał wiádomość rzecży co na=
28:
ślachetnieyſzych/ będźie mniał chęć do dobrych rzecży vſtáwicż=
29:
ną zabáwą przyzwycżáioną: Tych wodzow/ przez wſzytek
30:
cżás żywotá ſwego w káżdey ſpráwie będźie vżywał. Ale
31:
ſnać ieſzcże kto będźie tem doćierał/ iż żaden cżłowiek nie=
32:
ieſt náleźion/ ktory będąc ze wſzeláką náuką gotowy/ y bie=
33:
głość w rzecżách vcżćiwych máiący/ miałby śię ták ſpráwo=
34:
wáć/ áby wżdy cżęſtokroć niemiał vſtąpić z drogi do cnoty
35:
wiodącey/ á ſnaćby y ſproſniey vpadł/ kiedyby śię ſrogośći
36:
Praw niebał. Wiem ći ia/ iżeć wten ſpoſob osłáwuią ná=
37:
uki y wſzytkich cnot zabáwę/ iż żadnego ktorzi śię nimi báwią
38:
ku doſkonáłośći nieprzywiodły/ ále ktorzi około tego ſpor tá=
39:
kim ſpoſobem wiodą/ tymże ſpoſobem y zakon Boży/ y wſzy
40:
tki vcżćiwe náuki/ á do vcżćiwego żyćia drogi muſzą gánić.
41:
Bo á ktory cżłowiek zakonowi Bożemu doſyć ná wſzytkim v=
42:
cżynił? Kto ták wielce pilnował ktoreykolwiek náuki/ áby
43:
od iey práwidłá niemiał cżęſto vſtępowáć? A przedśię y za=
B iijkon Bo=


strona: 9v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
kon Boży/ y nſuki vcżące mądrośći/ tyle ile może być mamy
2:
do wiádomośći náſzey bráć/ ábyſmy widźieli cel/ do ktorego=
3:
byſmy rády y ſpráwy náſze wſzytkie obrácáć mieli/ do ktorego
4:
cżem kto bliżey w ſpráwách ſwych przyſtąpi/ o tem mamy ro=
5:
zumieć/ że wyżſzy ſtopień ma ku doſtąpieniu naywiętſzego bło=
6:
gosłáwieńſtwá: á ieſli śię do tego będźie mocnie gárnął/ áby
7:
tego naywyżſzego ſtopniá doſtąpił/ á niedoſtąpi/ przedśię mu
8:
to będźie vcżćiwa rzecż ná niżſzych zoſtáć. Abowiem y w
9:
ſámey chęći ieſt nieiákie męſtwo/ ktora cżem śię więcey wy=
10:
ćiągnie/ tem mniey cżłowieká pod niecnoty iákie podda.
11:
A nie dla tego iuż mniey cżłowiek do cnoty śię gárnąć ma/ iże
12:
żaden niezda śię być we wſzelákich cnotách doſkonáłym/ y ow=
13:
ſzem ták śię mamy ſpráwowáć/ że choćiaby ná mocy ſtárániu
14:
náſzemu zeſzło/ przedſię byſmy o to ſtali/ ábyſmy wżdy obraz
15:
ábo podobieńſtwo iákie cnoty w ſobie mieli: Aleć pobożnego
16:
ſtáránia Boſkie wſpomożenie nieopuśći/ á zwłaſzcżá tych lu=
17:
dźi/ ktorzi ſię mu bez przeſtánku modlą/ á pilnie porucżáią.
18:
Zda mi ſię tedy/ żem iuż doſyć pokazał/ że po przyrodzeniu/
Rozdźiał tjch pirwſzych kśiąg o obycżáioch/ á oczem ma mowić dáley.

19:
wiele należy ná náuce/ vſtáwicżną zabáwą á ćwicżeniem
20:
podpártey: á iż oná/ y do wyrozumienia roſtropność oſtrzy/ y
21:
ſpoſobność do ſpraw w cżłowieku wzbudza y stwierdza A
22:
vmyślniem chćiał tu o tem ſzeroce mowić/ ábych przycżyny do=
23:
brych obycżáiow y wſzelákich cnot pokazał/ á odpowiedź dał
24:
gánieniu onych/ ktorzi to chcą przemoc/ áby náuk wſzytkich
25:
zgołá nizacż niemiano/ á tylko ſámego przyrodzenia słuchano.
26:
A iżbych tego iáśniey dowiodł com powiedźiał/ tedy to ieſzcże
27:
w roznych wiekoch/ oſobách/ ſtaniech/ y w roznych rzecżách
28:
okázáć trzebá.
29:
Rozdźiał ſzoſty.
30:
Iákie ſtáránie ma być/ około dobrego ćwicżenia dźiatek/ y młodźieńcow.
31:
WEźmimy tedy początek tey roſpráwy od
32:
wieku dźiećinnego/ o ktorem vcżyniłem zmiánkę
33:
wyżſzey/ w iákie obycżáie ma być w práwowan/
34:
á iákie mniemánie o rzecżách ma przedſię bráć/ áby
35:
zárázem iákoby iáki mocny fundáment zákłádał
36:
żywotá ná potym vcżćiwego/ świętobliwego/ y chwálebnego.
37:
Bo nic ſię do ſercá ludzkiego márniey nie wlepi/ iáko to/ do
38:
cżego kto z młodu przywyknie. A ták/ ieſli dźiećiam poki
39:
ieſzcże młode ſą/ miedzy inſze náuki ábo ćwicżenie przymieſzá=
40:
ią co ſzkodliwego/ niemniey to mocy ná wiecżne cżáſy wnich
będźie


strona: 10

Kśięgi pirwſze.Liſt 10
1:
będźie miáło/ iedno iákobyś młodą roſzcżkę/ gdy ią ſzcżepiſz iá=
2:
dem nápoił/ ktora potym ná wielkie ſię drzewo rozrośćie/ á
3:
owoce z niego ſię rodzące/ y ſzkodźić będą pożywáiącym/ y na
4:
ſieniu przycżynę ſzkodzenia wielką dáwáć będą.
5:
Niech przeto rodźicy ku ćwicżeniu dźiatek ſwoich wezmą ſo=
6:
bie ná przykład onę ſpráwę Chriſtuſowę/ gdy sfukawſzy vcż=
7:
nie ſwoie/ ktorzi dźiatkam do niego przychodźić niedopuſzcżá=
8:
li/ rzekł ták do nich: Dayćie dźiatkam do mnie przyść/ Bo
Mar. 10. wirſz 34.

9:
tákich ieſt kroleſtwo Boże: To wiedzćie zá pewne/ kto kro=
10:
leſtwá Bożego nie przijmie iáko dźiećię/ nie wnidźie do niego.
11:
Potym obłápiwſzy ie/ á ná ręce wźiąwſzy/ winſzował im wſze=
12:
go dobrá. Azaż ſię z tych słow iáwnie nieznácży/ iże Bog
13:
wielkie ſtáránie ma o dźiatkách? ktore Chriſtus ná ſwym rę=
14:
ku nośi/ ktore modlitwą ſwą Oycu niebieſkiemu záleca/ do
15:
ktorych proſtoty przyzywa wſzytki/ ktorzikolwiek chcą wniść
16:
do kroleſtwá Bożego. Obácżże tedy káżdy/ iáko bárzo
17:
źle cżynią rodźicy/ ktorzi zániedbawáią dobrego ćwicżenia
18:
dźiatkam od ſiebie ná świát puſzcżonym/ á do kroleſtwá Bo=
19:
żego náznácżonym. Abowiem á dla cżegoż inſzego Eli Of=
Offiárnik był on kto offiári cżynił abo palił.

20:
fiárnk y z ſynmi ſwemi był od Bogá ſkaran/ iedno dla zánie=
21:
dbánia ćwicżenia y rządzenia dobrego? A ktorzi dźiatkam
22:
ſwym obráżenie przynoſzą/ ázaby nielepiey było im/ iáko tenże
23:
Chriſtus mowi/ áby záwieśiwſzy ná ich ſzyj ośle żárná byli w
24:
morzu vtopieni? Niechże tedy pilnośći przyłożą rodźicy/
25:
áby ſyny ſwoie temi náukámi wyćwicżyli/ z ktorychby oni zá=
26:
rázem z dźiećińſtwá pocżęli poznáwáć/ co ieſt vcżćiwego/ á co
27:
ſproſnego/ ocż máią ſtać/ á cżego ſię wyſtrzegáć/ á naywięcey
28:
áby ie powśćiągáli od roſkoſzy: bo gdźie te pánuią/ tám ſię cno=
29:
tá oſtać niemoże. Trzebá też/ áby im zámierzyli mierność
30:
żywnośći/ ktoraby byłá niewydworna y ku zgotowániu łác=
31:
na/ á wnętrznośći niezápaláiąca: ábowiem ten wiek gorąco=
32:
śćią ſobie wrodzoną pała: niepotrzebá ogniá do ogniá przy=
33:
dáwáć: á pomaga to/ nietylko ku pohámowániu ćieleſney pożą=
34:
dliwośći/ ále też ku dobremu zdrowiu/ y ku trzeźwośći zácho=
35:
wániu. A nietylko ie niech ćiągną do miernośći iedzenia
36:
y pićia/ ále też niech ie zwycżáią ku wyćierpieniu źimná y go=
37:
rącá/ y twárdey pośćieli: tylko tego ſtrzec/ áby co śiłam ich y
38:
zdrowiu nieſzkodźiło/ o ktore trzebá pilne ſtáránie mieć/ áby
39:
myśl wolnieyſza byłá/ á do wſzytkiego gotowſza y oſtrzeyſza.
40:
Niech by im też zákázowáli towárzyſtwá ze złemi ludźmi:
41:
Słowá y ſpráwy wſzytki ich/ niechayby ſtoſowáli ku cżći á
42:
przyſtoynośći/ ku ſpráwiedliwości/ ſkromnośći/ ćichośći/ y
43:
ku skłonnośći: Záś ſproſnośći/ krzywdy/ gniewu/ zazdrośći/
B iiijnádę=


strona: 10v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
nádętośći/ zbytku y okrutnośći/ niech ſię im każą pilno ſtrzec.
2:
Szcżebietliwość wnich niechay hámuią/ z ktorey rośćie wie=
3:
lomowność zbytnia/ y płochość ięzyká/ w káżdem wieku nie=
4:
nawiſna y przemierzła: á iáko od rzecży ſproſnych/ ták y od
5:
słow nieucżćiwych niechay ie hámuią/ biorąc od nich licżbę
6:
słow y ſpraw wſzytkich. Toby też rzecż potrzebną vcży=
7:
nili rodźicy/ gdyby wysławiániem cnoty/ á przypominániem
8:
przykłádow dawáli pobudkę młodem dźiatkam/ á rozum y do=
9:
wcip ich wysławiáli choćia też y więcey niżli prawdá nieſie/
10:
iáko Ouidius nápiſał:
11:
Laudataque virtus Creſcit, et immenſum gloria calcar habet. To ieſt/
13:
Gdy męſtwo wychwaláią więcey go przybywa/
14:
Iáko koń dodaſzli mu oſtrog prędſzy bywa.
15:
Ktemu też ſentencye zacne/ to ieſt/ wirſzyki náuki ábo przy=
16:
kłády iákie w ſobie zámykáiące/ iákich w káżdem ięzyku wiele
17:
ieſt/ o cnotách/ y o powinnośćiách/ wiele mogą w dźiećinnym
18:
á młodym rozumie/ poki ieſzcże ieſt cżyſty/ á zlemi myślámi nie
19:
ſplugáwiony/ iáko ieſt oná piękna powieść: Nie dla tego
20:
żyw ábyś iadł/ ále dla tego iedz ábyś żył: Abo y oná druga:
21:
Zle nábyte/ źle ginie. Y oná: Ręká rękę myie: Miáſto
22:
miáſtem żywie: Y oná też: Cnotą trzebá vrzędow docho=
23:
dźić/ nie forytarzmi/ doſyć ten ma forytarzow kto dobrze
24:
dźiáła. Abo y oná: Trudna rzecż ieſt zwyćiężyć drugie/ ále
25:
więtſze ieſt zwyćięſtwo/ zwyciężyć ſerce ſwe á popędliwośći
26:
ſwe vſkromić: Y oná też: Iáko byſtrość końſka biegániem
27:
á vięciem obroku bywa ſkroconá/ ták pożądliwośći byſtre pra=
28:
cámi y poſty bywáią hámowane: Ktemu też y oná: Ktora
29:
rzecż ieſt ku vcżynieniu ſproſna/ tá y ku mowieniu y ku myśle=
30:
niu ieſt nieucżćiwa. A záprawdę słuſznie to á prawdźiwie
31:
bywa/ bo dobre ſpráwy z dobrego vmysłu y z dobrey chęći po=
32:
chodzą. A przetoż rodźicy, áby do każdey cnoty dźiatkam
33:
ſwem drogę otworzyli: niech ie nietylko od złośćiwych ſpraw
34:
y ſproſnych słow/ ále też y od myślenia rzecży złych/ co nay=
35:
więcey mogą odwodzą: cżego nie inſzym ſpoſobem ſnádniey do
36:
wieść mogą/ iedno zábronieniem proznowánia. Niechayże te=
37:
dy tego pilnie pátrzą áby chłopiętá y dźiewecżki/ pirwſzych
38:
młodych lat ſwych niewiodły w proznowániu: niechay śię ſtá=
39:
ráią/ áby záwżdy co robiły/ á iżby licżbę roboty ich od nich wy
40:
bieráli. A niewádźić też nic w roboćie zábáwiáć śię iákie=
41:
mikolwiek żárty/ ktoreby w ſobie ſpoſobnośći żadney niemiáły:
Náuká piękna o dźiatkách.

42:
mogą być do tego obráne iákie chędogie báśni/ ábo gadki/ ábo
43:
hiſtorye/ ktoremiby śię dźieći pobudzáły do roboty: ktorych
leniſtwo


strona: 11

Kśięgi pirwſze.Liſt 11
1:
leniſtwo á oſpáłość godźi śię słowy káráć/ á ieſliby od po=
2:
winności ſwey dáleko odſtępowáły/ tedy y rozgą ſkáráć słu=
3:
ſzna rzecż ieſt. Bo Sálomon on mądry Krol/ mowi:
4:
Nieoddalay od dźiećięćiá twego kárnośći: Ieſli go vderzyſz
5:
rozgą nieumrze/ ty go bijeſz/ á duſzę iego z piekłá wybawiaſz.
6:
A iż przyrodzenie ludzkie ták ieſt ſpráwione/ iż poſpolićie po
7:
roboćie ſzukamy odpocżynku/ igry/ y iákiekolwiek ochłody/ á=
8:
bo też y wolnieyſzey myśli: przeto rodźicy niechay śię ſtáráią/
9:
áby igry dźiećinne były vcżćiwe/ co łácniey przyidźie/ ieſli ábo
10:
oni ſámi przy dźiećinnych igrách będą/ ábo kogo ſtátecżnego
11:
á dobrego przi nich będą chćieli mieć/ ktoregoby dźieći w vcż=
12:
ćiwośći miáły/ wſtydáły śię go y obawáły/ á nieśmiáły przed
13:
nim nic tákowego mowić áni cżynić/ coby było ſproſnego á nie
14:
vcżćiwego. A naywięcey tego ſię trzebá ſtrzedz/ áby mie=
15:
dzy dźiewecżkámi chłopiętá nieprzebywáły/ á zwłaſzcżá gdy
16:
iuż z dźiećińſtwá ábo z chłopięcego wieku wyraſtáią/ bo ten
17:
wiek z przyrodzenia ku pożądliwośći ćieleſney bárzo ieſt ſkłon
18:
ny/ á zwycżáie/ y kochánia ich pożądliwe/ do ktorych ſię w o=
19:
nym wieku zápaláią/ niemáiąc żadnego rozſądku vcżćiwośći/
20:
niemogą być dobre/ y roſtą wnich z láty/ ták iż w dálſzym wie=
21:
ku trudno iuż więc bywa tego przeſtáć ábo ſię oducżyć.
22:
Mogą też dźiećiam niebronić iázdy ná koniu/ y pieſzey pra=
23:
ce: to ieſt/ ábo przechadzek/ ábo ſkakánia iákiego/ ábo ćiſká=
24:
nia kámieniem/ ábo gránia piły/ y inſzych tym podobnych gier/
25:
by iedno tego miernie vżywáły: ponieważ zdrowie cżłowiecże
26:
y śiłá tákowemi pomiernemi pracámi stwierdza ſię y vma=
27:
cnia/ y rośćie w cżłowieku: á záſię praca ábo tákowe igry zby
28:
tnie á gwałtowne wątlą ćiáło/ á Doktorowie lekárſkich ná=
29:
uk powiedáią/ że tákowa pracá/ ma być ábo przed iedłem/ á=
30:
bo nierychło po iedle/ áby gdy ćiáło ieſt nápełnione/ iedło zátá=
31:
ką zbytnią pracą nieſtrawione/ niezepſowáło ſię/ ktore potym
32:
złe wilgotnośći y ćięſzkie niemocy cżyni/ ále iákom powiedźiał
33:
niech wſzytkie igry będą vcżćiwe: niech nie będą wſzetecżne/
34:
gámráckie/ błazeńſkie/ á niewſtydliwe. Ktemu też trzebá
35:
pácholętá vcżyć/ iáko ſię przećiw drugim záchowáć máią: Co
36:
winne rodźicom/ co ſąſiádom/ co Rzecżypoſpolitey/ ktorym
37:
ſpoſobem towárzyſtwo z ludźmi y zgodę w cáłośći zátrzymáć/
38:
iáko ſię máią przećiw zacnieyſzym ſtáwić/ iáko przećiw podley
39:
ſzym/ przećiw ſobie rownym/ przećiw towarzyſzom/ przyia=
40:
ćiołom/ krewnym y powinowátym/ przećiwko zwierzchno=
41:
śći vrzędowey/ przećiwko Pánom/ sługam/ y przećiwko nie=
42:
przyiaćiołom/ ták w ſwoich właſnych iáko też y w poſpolitych
43:
ábo wſzytkim ſpolnych potrzebách. A naywięcey wſzyt=
B vkim to


strona: 11v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
kim to należy/ áby dźiatki máłe ćwicżyli w nabożeńſtwie/ á w
2:
prawdźiwey ku Pánu Bogu wierze/ co Chriſtus vkázuie sło=
3:
wy wyżſzey powiedźánemi/ gdy każe dźiećiam do ſiebie prziść
4:
á im błogosłáwi. Trzebá tedy Chriſtuſá vkázowáć dźiećiam/ á
5:
znáiomość Bożą wnie znienagłá cedźić. áby wiedźiáły/ od ko go
6:
ſię wſzelákiego dobrá ſpodźiewáć máią/ zá cżyią ſię wolą wſzyt=
7:
ko dźieie/ kto karze złośći/ á kto zá dobre ſpráwy odpłátę dawa.
8:
A przetoż trzebá ie wodźić do Zbotow świętych ná kazánia/
9:
áby poznawáły ſpoſob chwały Bożey y Ceremonie święte/ áby
10:
Sacramenta miáły w vcżćiwośći/ Modlitwámi ſię báwiły/
11:
y do tych ſię rzecży chętnie miáły/ ktoremiby y naywyżſzego Bo=
12:
gá łáſki doſtąpiły/ y ludźiom ſię vpodobáły. Ktemu też nie=
13:
chayby ſobie lekárſtwá gotowáły/ ktoremiby ſię obwárowáć
14:
mogły przećiwko przenágábániu Cżártá/ ćiáłá/ y tego świátá.
15:
Pobacżywſzy á wyrozumiawſzy rodźicy rozum ábo dowćip
16:
młodźieńcżyká ſwego/ niech go wpráwią w tákowe náuki ábo
17:
rzemiosłá/ do ktorychby ie przyrodzenie ćiągnęło: áby tákich
18:
náuk ábo rzemiosł pirwſze zápráwowánie poznáwáć y miło=
19:
wáć pocżynał/ ktoremiby ſię potym przez wſzytek cżás żywotá
20:
ſwego báwić miał. A ieſliby go w obcy kray posłáć miano/
21:
tákoweż ſtáránie trzebá mieć około iego ćwicżenia: trzebá go
22:
ſtátecżnie nápominać/ áby ſię nie ták pilnie o to ſtárał/ żeby
23:
naywięcey ludźi w káżdey kráinie poznał/ ábo z mnogimi to=
24:
wárzyſtwo wźiął/ iáko o to/ áby pilnie obacżał á przypátro=
25:
wał ſię/ co też w obcych źiemiách zá obycżáie/ co zá práwá/ co
26:
zá kárność/ áby to záſię wroćiwſzy ſię do domu/ vmiał drugim
27:
powiedźieć/ ku popráwieniu á dobremu poſtánowieniu porzą=
28:
dku w oycżyznie ſwey. A ponieważ dźiatki y młodźieńcy
29:
nietylko vſzymá/ ále też y ocżymá od ſtárſzych/ á naywięcey
30:
od rodźicow/ biorą przykład á vcżą śię/ coby też oni cżynić mie=
31:
li: przeto rodźicy niech ſię wſzelákim ſpoſobem o to ſtáráią/
32:
áby oni ſámi ták ſię przed ocżymá dźiatek ſwych ſpráwowáli/
33:
iákiemiby ie chćieli mieć. Záiſte oćiec pijánicá niedoka=
34:
że tego/ áby miał w ſynu trzeźwośći miłość wzbudźić: Vtrá=
35:
tnik też máiętnośći á ná zbytnie koſztowne ſzáty wyſadzáiąc
36:
ſię/ niezáleći dźiatkom ſwem miernośći á ſkromnego żyćia.
37:
Tákże też gwałtownik/ á w gniewie okrutny/ y krwie prá=
38:
gnący/ y morderz/ nie będźie mogł dźiatkam ſwoiem ſwoiem ſtáno=
39:
wić praw ćichośći/ vkłádnośći/ y ku ludźiam ſkłonnośći: po=
40:
nieważ ludźie młodego wieku máią to ſobie zá rzecż piękną y o=
41:
ſobną/ rodźicow ſwych we wſzem náśládowáć. A tu rad
42:
bych to widźiał/ áby káżdy rodźic wſię weyrzał/ ieſliże ſwoich
43:
dźiatek obycżáiow nie ſam więcey popſował?
Wielkich


strona: 12

Kśięgi pirwſze.Liſt 12
1:
Wielkich Pánow ſynowie niemal wſzytcy w pieſzcżoćie á
2:
w roſpuſtnośći bywáią wychowáni: báwią ie tańcámi/ lutniá=
3:
mi/ ſproſnemi pieśniámi/ vſtáwicżnie pochlebce miewáią oko=
4:
ło ſiebie/ ták sługi iáko y Bákálarze: Z młodu ſię vcżą nádę=
5:
tośći/ zbytniey powagi/ y zuchwálſtwá: pirwey poznawáią
6:
iedwabne ſzáty niż pocżną mowić: dźiwuią ſię złotym łáńcu=
7:
chom/ y mnoſtwu cżeládźi: rozmyśláią ſobie ieſzcże z młodośći
8:
ſposob pánowánia/ y o wſzelákiey pompie: biorą ſobie wpámięć
9:
rozność potraw/ y ſpoſob pompy/ á zbytnią pieſzcżotą wſzytkę
10:
moc rozſądku ábo bacżenia dobrego trácą: á nienáucżywſzy ſię
11:
nigdy posłuſznym być/ chcąc zárázem pánowáć ábo roſkázo=
12:
wáć. Oni też śmieſznie ſą nikcżemni/ ktorzi pochlebuiąc dźiat=
13:
kam wielkich Pánow/ kłádą im przed ocży/ bogáctwá/ mo=
14:
żność/ zacność domu w ktorem ſię vrodźiły/ á pirwey w ich
15:
ſercá cedzą pychę y nádętość/ niżli iaką wiádomość dobroći y
16:
ſkromnośći. O iáko dáleko lepiey ieſt áby tego dźiatki nie=
17:
wiedźiáły/ á vcżyły ſię tych rzecży/ ktoreby pomagáły do
18:
cnoty/ y do prawdźiwey prace/ pirwey niż do onych rzecży/
19:
ktore ie nádętemi cżynią. Bo gdy ſię tákich obycżaiow nápiją/
20:
iuż ich żaden Miſtrz tego oducżyć/ ani Mercurius przekſztalto=
21:
wáć/ áni Wulkan przekowác niemoże: cżego ſię mlekiem iá=
22:
koby mátcżynem náſáły/ tego ſię przez wſzytek cżás żywotá
23:
ſwego będą trzymáć. To imię cnotá w vśćiech máią/ ále
24:
rzecż ſámę/ ktora zá wielką trudnością y pracą bywa otrzy=
25:
mána/ bárdzo rzadcy znáią/ á ieſzcże tych mniey/ ktorziby iey
26:
ſpráwámi doſięgli. Krotko powiedáiąc/ bywa to cżęſto/ że
27:
ſzcżęśliwe powodzenie/ á ſpoſob żyćia ſkáżonego ſpráwuie to/
28:
że y dźieći/ y dorośli/ y mężowie/ y ſtárcy niemogą być do za=
29:
cnych ſpraw pożytecżni/ będąc zábáwieni nieprzyſtoynemi ro=
30:
ſkoſzámi y roſpuſtámi. Bo trudno temu/ ktory
31:
przywykł źle cżynić/ wźiąć przed ſię nowy nałog dobrzecżynie=
32:
nia/ iáko y Murzynowi trudno cżarną ſkorę w iáką inákſzą od=
33:
mienić/ á iż to niemoże być okrom oſobliwego dáru Bożego/
Ierem. 13. wirſz 23.

34:
Piſmo święte świadcży. A przetoż tákowe nieprzyſtoyne
35:
poſtępki miáłyby być nápráwione/ á prawdźiwa rzecży przy=
36:
ſtoynych znáiomość/ miáłáby być w młode dźiećinne ſercá w=
37:
ſádzoná: ponieważ (iákom pirwey powiedźiał/ y niżey cżęſto
38:
o tym zmiánká będźie) ſzkodliwſze ieſt zepſowánie dobrych o=
39:
bycżáiow/ niżli złe o rzecżách mniemánie/ y nieznáiomość pra=
40:
wdy/ á żaden nieieſt ktoryby niewiedźiał/ że wtey mierze wiele
41:
rodźicom niedoſtawa. Abowiem á kto táki ieſt/ kto=
42:
by dźieći ſwoie dobrze ćwicżył/ ábo ktoby wżdy vmiał do=
43:
brego ćwicżenia ſpoſob.
A wtey


strona: 12v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
A wtey mierze nic práwá náſze pewnego niepoſtánowiły/ tyl=
2:
ko to ieſt ten obycżay/ iż ktorzi chcą áby dźieći ich ku iákiey sła=
3:
wie z cnoty roſtącey przyſzły/ poſyłáią ie ábo do ſzkoły do do=
4:
brych Miſtrzow/ ábo do dworow wielkich Pánow/ ábo do
5:
kogo inſzego/ o ktorem to rozumieią/ że gdyby ſię nim dźieći ie=
6:
go báwiły/ vcżeńſzemi by ſię ſtały.
7:
Rozdział śiodmy.
8:
Obycżáie Dworu/ y pożytki.
9:
O Szkołách ná inſzem mieyſcu namowę
10:
mieć będźiemy: teraz będźiem mowić o Dworze/
11:
ktory nie bez przycżyny mogłby ſię zdáć być wár=
12:
ſtátem doſwiadcżánia zwycżáiow y dowćipu mło
13:
dych ludźi. Ieſtći záprawdę v Dworu
14:
bárdzo wiele tákich ludźi/ ktorzi przyrodzenie cżyie bárdzo do=
15:
brze wyrozumiewáią: á kto ſię im wmoc poda/ bárdzo ſnádnie
16:
iego obycżáie wyćwicżą/ á iákoby ie znowu przekuią/ Pánie
17:
Boże day/ áby to záwżdy/ á ieſli niemoże być záwżdy tedy áby
18:
wżdy cżęſto było z pożytkiem ludzkiego narodu: ale niewiem
19:
iákim ſpoſobem obycżáie dworſkie bárdzo ſię ku prożnośći/ már=
20:
nośći/ á ku hárdośći náchyliły. Ná ſprzęt domowy/ ná ſzá=
21:
ty/ ná potráwy/ y ná wſzeláki zbytek ſrodze wiele pieniędzy
22:
wychodźi. Zazdrośći wſzędźie pełno: ieden pod drugim do=
23:
ły kopa. Głupſtwo y niechęć wiela ich muśi ſkromnie zno=
24:
śić/ á ktorzi drugie cnotą á pilnośćią przechodzą/ ći krzy=
25:
wdy od wiela ich y rozmáite vćiſki ſkromnie znośić muſzą.
26:
Przyiáźni máło niewſzędźie obłudne/ á tákowe/ iż poty trwá=
27:
ją, poki się tak zda, jakobyśmy łaskę wielkich panow mieli.
28:
A ácżkolwiek tákowe wády dworſkie náyduią ſię y miedzy in=
29:
ſzymi ſtany/ ále iż obycżáie dworſkie ſą iáko w ſparze/ káżdy
30:
ſię im więcey przypátruie: przeto ſię ich tu niegodźiło przepo=
31:
mináć. Bo to ieſt rzecż iáwna/ iż mnogie y wielkie pożytki
32:
do wſzytkiey Rzecżypoſpolitey/ y do drugich ná ſtronie domá
33:
żywących/ od dworu przychodzą: ponieważ w dworney obro=
34:
nie ſą wſzytkie rzecży dobre/ máiętnośći domakow co nie ſą ná
35:
vrzędźiech/ małżeńſtwá/ płodzenie y ćwicżenia dźiatek/ vcżći=
36:
wa kárność/ ludzkie towárzyſtwo/ pokoy poſpolity/ zacność
37:
y zdrowie Rzecżypoſpolitey. Te rzecży ſą tákie y ták wiel=
38:
kie/ że żadnym ſpoſobem ták z przygody/ ábo z trefunku nie=
39:
mogą być rządzone áni obronione: trzebá tego/ áby ći wiel=
40:
kiemi á zacnemi cnotámi ozdobieni byli/ rozmáitemi á prze=
dnieyſze=


strona: 13

Kśięgi pirwſze.Liſt 13
1:
dnieyſzemi náukámi wyćwicżeni/ ktorziby o ták wielkich poży=
2:
tkach rádźić/ á ich iáko przyſtoi bronić mogli/ nieinácżey iedno
3:
iáko Plato w ſwoich kſięgach w ktorych opiſuie práwá powie=
Platonowe zacne słowá.

4:
da/ iż nie wołowie nád wołmi/ nie kozy nád kozámi/ ále nád
5:
oboymi temi ludzki narod dáleko nád nie zacnieyſzy ieſt prze=
6:
łożony: Tákći ludzkie Zbory niemogą być dobrze rządzo=
7:
ne/ ábo wedle rozumu ſpráwowáne/ iedno od ludźi cżelniey=
8:
ſzych/ ktorziby byli iákoby iákie pułboże/ ktorziby ſię ile naywię=
9:
cey á nalbliżey mogą przymykáli á ſtoſowáli do dobroći á do
10:
mądrośći Bożey. Wſzelką tedy pilność y ſtáránie cżynić
11:
powinni ći/ ktorzi głownieyſzą zwierzchność v Dworu máią/
12:
ktorzi przełożonemi ſą nád ſpráwámi ludzkiemi/ áby cnoty y
13:
roſtropnośći vżywáli w ſpráwowániu rzecży y wſzem wobec/
14:
y káżdemu z oſobná należących: y áby też cżeladź ſwoię, ktora
15:
śię przy nich báwi/ y iym ſię w ſpráwę dałá/ do wſzelákiey po=
16:
winności ćwicżyli. Pieśni/ liſty/ kśiążki gámrácyey peł=
17:
ne/ w kochániu wielkiem bywáią v dworzan/ á ktorzi ſię w=
18:
tym niekocháią/ tych zá proſtaki á nikcżemne ludźi rozumieią.
19:
Ale trzebá to pilnie vwáżáć/ że tákowe kochánie młode ſerce
20:
do wſzelákiey roſpuſtnośći ćiągnie/ á do vcżćiwych myśli y
21:
ſpraw nieſpoſobnemi cżyni: Bo iáko Páweł święty vżywá=
22:
iąc słow Menándrowych mowi: Rozmowy złe pſuią dobre
j Kor. 15. wirſz 33.

23:
obycżáie. Ci ktorzi ſię ná taki ſpoſob żyćia vdáli więcey
24:
cżáſu trwaią ná koſtkách/ ná gámrácyách/ ná bieſiádách/ y ná
25:
trunkách: drudzy z błazny á pochlebcami niemáło godźin v=
26:
trącáią: Są niektorzi/ co nic nieumieią iedno dobrey sławy á
27:
dobrego mniemánia ludźiam vwłácżáć/ á złorzecżeniem y łáiá=
28:
niem ábo ſzyderſtwem drugie trapić/ ktore wſzytkie rzecży nay
29:
więcey ſię z proznowánia dźieią. A ták ći wſzytcy mieliby
30:
przyzwycżáieni być do ſpráwowánia cżegokolwiek/ á ktorzi
j Theſ. 31 Wirſz 10. 1 Moiſz. 3. Wirſz 19.

31:
niechcą robić/ ći też (iáko Páweł święty powieda) niechby nie
32:
iedli. Abowiem tá winá ieſt ná ludzki narod vſtáwioná/
33:
áby káżdy w poćie cżołá pożywał Chlebá ſwego. Powie=
34:
dáią/ że ſię w Turcech ták záchowuie/ iż wſzytcy w obec ludźie/
35:
choćia też y bogáći/ y zacnych domow/ w dźiećinnych lećiech
36:
bywáią wyucżeni rzemiosłá iákiego ręcżnego/ ktorymby y ćiá=
37:
ło ſwe w pracy trzymáli/ y/ ieſliby ná nie vboſtwo przyſzło/ ży=
38:
wność ſobie gotowáli. Ale náſzym dworzánom/ nietylko
39:
ręcżne rzemiosłá/ ále y wolne náuki vmieć/ zda ſię być rzecż
40:
bárzo chłopſka. A ztądże też żywą w leniſtwie y w nicżem=
41:
nośći/ zá ktorą idą ſzáchy/ koſtki/ trunecżne bieſiády/ gámrá=
42:
cye// y inſze dworne zarázy. Ale od tákowey zarázy trudno
43:
młode ludźi pohámowáć/ chybá żeby oſoby zacne á poważne ná
Cto by=


strona: 13v

O popráwie Rzecżypoſpoliety
1:
to były poſtánowione/ ktorziby ich złych obycżáiow przyſtrze=
2:
gali/ á ſrogośćią iáką karáli. A o ćwicżeniu obycżáiow dźia=
3:
tek y młodźieńcow/ iáko przed tem cżyniwáłá w wielu Zie=
4:
miach pilność Rzecżpoſpolita dobrze poſtánowioná/ wielkim
5:
świádectwem może być on chłopiec od Areopágitow ná gár=
6:
dło ſkazány/ iż przepiorkam ocży wyłupował. Vcżynili to
7:
oni święći Sędźiowie/ nie w ten ſpoſob/ áby przepiorki w=
8:
ták wielkiey wadze v nich były/ ále iż to rozumieli być złego
9:
ſercá znákiem/ y wielu ludźiam co złego miáło vrość/ ieſliby
10:
on chłopiec był dorosł/ á przetoż iy ná gárdło ſkazáli/ tego mni=
11:
mánia będąc/ iż wiele ná tem należy/ złe chłopięce obycżáie
12:
káráć. My o to niedbamy/ ábo tego ladá iáko przeſtrzega=
13:
my/ á mnimamy/ że nie wiele ná tem należy/ iákiemi obycżáy=
14:
mi/ ábo iákim ſpoſobem kto pirwſzy żywotá ſwego wiek przeży=
15:
wie: á przetoż też wiela ludźi cżáſem opłákiwamy ſtarość:
16:
bo to być niemoże/ áby wiek dorosły miał być chwalenia god=
17:
ny/ ktory z młodu niebárzo dobrze był poſtánowiony ábo wy=
18:
cwicżony.
19:
Rozdział oſmy.
20:
Iákie ćwicżenie ma być młodźieńcow/ á iákie przykłády ſobie máią bráć áby ich ná=
21:
śládowáli: Przytym ieſt zámknienie ſłow wyżſzey powiedźiánych
22:
WSzytcy tedy Młodźieńcy/ á zwłaſzcżá
23:
ći ktorzi cżaſu ſwego maią być sługámi Rzecży=
24:
poſpolitey/ máią ſię o to pilnie ſtáráć/ áby ieſzcże
25:
zárázem zmłodu przeymowáli á w pámięć ſobie
26:
bráli ſpoſob poſtępku w rzecżách/ á ćwicżyli ſię w
27:
náukách potrzebnych do ſpraw: ktore náuki cżáſem od ludźi
28:
zacnych pochodzą/ cżáſem też zwycżáiem bywáią wnieſione: á
29:
niechay niemáią zá to/ áby prędkośćią rozumu/ á nieiáką przy=
30:
rodzoną oſtrośćią mogłá ſię káżda ſpráwá odpráwić: boć do
31:
ſpráwy á do vporu zátrudnionego trzebá náuki/ ktory ábyś
32:
dobrze rozſądźił ábo wypráwił/ vcżćiwſza záprawdę rzecż ieſt/
33:
żebyś ty ſam mogł obácżyć właſność rzecży tey o ktorą grá i=
34:
dźie/ niżlibyś záwżdy ná zdániu drugich ludźi záwiſnąć miał.
35:
Niechay wiedzą młodźieńcy/ iż do odpráwowánia ſpraw/
36:
wielka rozność ieſt miedzy nieukámi/ á miedzy dowćipnymi/
37:
miedzy nikcżemnymi á miedzy mężnymi. Niech w ſobie ro=
38:
zmyśláią/ że práwa cżeść á vcżćiwość/ nie zależy w zacnośći
39:
rodzaiu/ nie w bogáctwách/ nie w mnoſtwie ábo okazáłośći
40:
sług/ co zá rowno ták dobrzi iáko y źli miewáią/ ále w tych
cnotách


strona: 14

Kśięgi pirwſze.Liſt 14
1:
cnotách/ ktore właśnie dobrym przynależą/ iáko w roſtropno=
2:
śći/ miernośći/ ſzcżodrobliwośći/ á w lekkiem ważeniu ábo
3:
wzgárdzeniu przypadkow ludzkich. Tych cnot niech ſię przy=
4:
ucżáią poznáwáć á ćwicżyć ſię wnich/ áby nimi nietylko o ſo=
5:
bie ále też y o drugich vmieli rádźić. A iż ten wiek bárzo łá=
6:
cno y wiele kroć vpáść może/ przeto y z ludźmi poważnemi á
7:
mądremi towárzyſtwo mieć winni/ y przykłádow á obycżá=
8:
iow onych ludźi náśládowáć máią/ ktore z rozſądku ludźi do=
9:
brych bywáią pochwalone á ná przykład dáne/ á naywięcey w
10:
ſpráwách woiennych y domowych. Tákowy obycżay/ iż bywał
11:
poſpolity v Rzymian/ świádcży Virgilius gdźie o Pálánćie/
12:
ktorego był Oćiec iego dał zá towárzyſza Eneaſzowi/ ták piſze:
AEncid. 8

13:
Sub te tolerare Magiſtro Militiam, et graue Martis opus, tua cernere facta Aſſueſcat, primis et te miretur ab annis. To ieſt/
16:
Polecam ći nádźieie y poćiechy moie
17:
Eneaſzu Pállántá ná te ſtráſzne boie:
18:
Niech ſię vcży od ciebie żołnierſkich trudnośći
19:
Cirpieć/ Márſowe ſprawy znáſzáć w ſwey młodośći:
20:
Niech ſię twoiemu męſtwu z pilnośćią dźiwuie/
21:
Y wſzytkiem miłem cnotom záwżdy przypátruie.
22:
Toż też dawa znáć y Cicero, ktory to przypomina/ że go O=
23:
ćiec iego dał był naprzod dla ćwicżenia do Dworu Scewole
24:
Wieſzcżká/ Páná zacnego/ áby pokiby mogł/ od boku onego
25:
ſtárcá nigdy nieodſtępował: á potym gdy ten Wieſzcżek vmárł/
26:
vdał ſię był do drugiego Scewole Biſkupá/ áby ich mądrośćią
27:
ſam ſię też mędrſzym y vcżeńſzym zſtał. Wybornie to záiſte
28:
Cicero, iáko y inych wiele rzecży vcżynił. Abowiem przyſzed=
29:
ſzy iuż ku doſtałemu wieku/ nie możeſz iuż ták łácno ná drogę
30:
práwego rozumu náſtąpić/ áni też cnot zacnych ták wiele z=
31:
ſiebie pokázowáć/ ieſliże w młodem wieku niezáłożyſz w ſobie
32:
fundámentow náuk/ á ieſli nieprzywyknieſz tego wkiem zmło=
33:
du náśládowáć. A radbych to wiedźiał/ áby wielcy Pá=
34:
nowie pilnie obacżáli á v ſiebie rozważáli ty dwory v ktorych
35:
ſię Cicero báwił/ y ich vmysły/ áby też oni tákże ſwoie Dwory
36:
nie zá co inſzego v ſiebie mieli/ iedno zá ſzkoły wſzelákich cnot/
37:
ktorych ſzkoł niech by ſię oni ſámi wyznawáli być Miſtrzámi
38:
y Oycámi/ á nikogo do nich niepuſzcżáli/ iedno tego ktoryby
39:
ábo zacnemi iákiemi vcżynkámi znáki męſtwá y cnoty okazał/
40:
ábo tego ktoryby ieſzcże proſtakiem y nieukiem był/ á chćiałby
41:
ſię vcżyć/ y do wſzelákiey cnoty vſtáwicżną zabáwą ćwicżyć.
42:
Niechby przeto wielcy Pánowie w tych poſpolitych Szkołách
43:
mieli rozmáite ćwicżenia y náuki/ ktorychby ſię dworzánie wy=
C ijucżáli/


strona: 14v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
vcżáli/ á do cżci y sławy pobudzáli. Niech im przykłádáią
2:
przed ocży oſobne á zacne przykłády męſtwá y ſpráwiedliwo=
3:
śći/ powśćiągliwośći/ wſtydu/ cżyſtośći/ y inſzych cnot/ kto=
4:
rychby młodźi ludźie náśládowáć/ á obycżáie ſwe do nich ſto=
5:
ſowáć mogli. Niechby młodſzym z przodku dawáli Vcży=
6:
ćiele/ ktorziby ie vcżyli y mowić y cżynić/ iaki był dan Phoenix
7:
Achilleſowi od Oycá Peleuſá/ ktory ták mowi do Achilleſa/
8:
Tibi a Patre comes atque magiſter Sum datus, vt praecepta tibi, rerumque bonarum, Verborumque darem, rebusque vt fortis agendis Eſſes, et verbis poſſes orator haberi. Nondum etenim poteras primis hoec noſſe ſub annis, Queis rebus laus magna viris, et ſumma paratur. Gloria, bellorum meritis atque arte loquendi. To ieſt/
15:
Dał mię tobie Ociec twoy zá Miſtrzá właſnego/
16:
Abym ćię z młodu ćiągnął do wſzego dobrego:
17:
Zebyś vmiał rycerſkie ſztuki wypráwowáć/
18:
A między rozumnymi roſtropnie wotowáć:
19:
Bowim nie mogłeś tych ſpraw vmieć w ſwey młodośći/
20:
Przez co ludźie przychodzą k sławie k znáiomośći/
21:
Lecż inácżey (wiedz) wſzytcy sławy niemiewáią/
22:
Iedno gdy więc mężni á wymowni bywáią.
23:
Abowiem co dobre go okrom tákiey ſrogiey kárnośći być mo=
24:
że/ pokázuią to iáśnie obycżáie wiela onych dworzan/ ktorzi
25:
ſię o to napilniey ſtáráią/ áby pochlebowáli/ bieſiádowáli/ táń=
26:
cowáli/ á gámrácyj pátrzáli. A przetoż wielcy Pánowie/ ieſli
27:
chcą ludzkie rzecży dobrze opátrzyć/ á o nich dobrze rádźić/ ábo
28:
tym ſpoſobem iákom powiedźiał niech dwory ſwoie chowáią/ ábo
29:
Iáki lepſzy ſpoſob wynaydą/ żeby iednák kiedy mieli ludźi/ ktore=
30:
by iuż wyucżone á wyćwicżone/ z tych ſzkoł ná posługę Rzecży
31:
poſpolitey wyſyłáli: ktorziby przewiedźiawſzy v dworu ſpoſob
32:
rządzenia Rzecżypoſpolitej/ iáko ią domá y ſpráwowáć y od nie
33:
przyiaćielá ná vkráinie bronić/ wychodźiliby przed inſzemi iáko
34:
herſtowie ná plác/ ábo iáko oni dawni bohátyrowie/ gdźieby
35:
cżęśćią Práwá ſtánowiąc/ cżęśćią około Sądow rádząc/ cżę=
36:
śćią krzywdy od ludźi odganiáiąc/ cżęśćią oycżyzny broniąc/
37:
pokázowáli to/ że ſą kárnośći dworſkiey wychowáńcámi nie=
38:
ledáiákiemi. A ieſli ſię komu tá moiá powieść zda być płonna/
Kárnośći dworſkiey wychowániec.

39:
temu/ nierozumiem záprawdę/ coby ſię iuż mogło zdáć potrze=
40:
bnego ku vcżćiwemu/ zacnemu/ mężnemu á poważnemu ná
41:
świećie żyćiu. A więc ty ták będźieſz mnimał/ żeby ſię tyl=
42:
ko tego ſynowi twemu trzebá vcżyć/ iákoby ſtroynie chodźił/
43:
ktorychby słow do zálecánia vżywáć miał/ z iákąby poſtáwą
do wiel=


strona: 15

Kśięgi pirwſze.Liſt 15
1:
do wielkich Pánow mowiąc cżapkę zdeymowáć/ ábo ſię kłá=
2:
niáć miáł/ ktoremiby ſpoſoby bogáctwá zbierał/ dom ſwoy
3:
świetny vcżynił/ ogrody dobrze zárobił/ ſprzęt domowy ábo
4:
ryſztunek ozdobny miał/ sługi ſtroynie nośił/ vcżtę koſztowną
5:
á ozdobną ſpráwił/ iákoby też gośćie przyimował/ á vrzędow
6:
zacnych doſtępował? A nie będźieć ſię zdáłá potrzebna rzecż
7:
vcżyć mu ſię tego/ iákoby mogł przyść ku miernemu żyćiu/ ku
8:
ſkromnemu ták ſzcżęśliwych iáko y nieſzcżęśliwych przypad=
9:
kow znoſzeniu/ iákoby vmiał rozeznáwáć y rozſądzáć ſprá=
10:
wy ludzkie: náwet áby ſobie w ſpráwách y w mowie ták po=
11:
cżynáć vmiał/ iákoby ſię ztąd y obycżáie iego bez nágány być
12:
pokázowáły/ y domownikow iego ſtátecżność y świętobli=
13:
wość żywotá/ á iżby ſię to pokázowáło że on to cżyni/ cżęśćią
14:
dla cżći ſwey/ cżęśćią z miłośći Rzecżypoſpolitey y pobożno=
15:
śći/ ábo przyſtoynośći Chrześćiáńſkiey? Widźimi ſię/ te
16:
rzecży ktorem teraz wylicżył/ ſą tákowe/ że ſię ich káżdy bárzo
17:
łácno okrom Miſtrzá ábo Vcżyćiela náucżyć może/ á one kto=
18:
rem powiedźiał pirwey/ potrzebuią długiego ćwicżenia/ y pil=
19:
nych Vcżyćielow? Dźiwnie: Lecż daymy temu pokoy/ á
20:
niedaymy tych plotek wśię wmowić onym ludźiam/ ktorzi mni=
21:
máią/ że niemogą inácżey ſwey nieumieiętnośći obronić/ iedno
22:
háńbiąc á ſromocąc náuki y vcżćiwe z młodu ćwicżenie. My
23:
to v śiebie zá pewną rzecż mieymy/ że niemáſz więtſzey zarázy
24:
ábo ſkázy obycżáiow/ iáko nieumieiętność/ á złych rzecży vſtá=
25:
wicżna zabáwá: á záſię nic nieieſt pożytecżnieyſzego/ ku do=
26:
bremu wyćwicżeniu obycżáiow/ iáko ſerce mieć obćiążone/ do=
27:
brych rzecży znáiomośćią/ á ktemu przykłádow ludźi doświá=
28:
dcżoney cnoty/ ktoreſmy widźieli/ ábo o nich cżytáli/ náśládo=
29:
wáć/ przyłożywſzy do náuk zwycżay/ ktory ieſt naylepſzym
30:
mowienia y cżynienia Miſtrzem. Lecż iuż o Obycźáioch
31:
wſzech młodźieńcow/ ktorziby chwálebnie w Rzecżypoſpoli=
32:
tey chćieli mieſzkáć/ y w obec y z oſobná niech będźie doſyć.
33:
Rozdźiał dźiewiąty o Krolu.
34:
1. Przycżyná/ dla ktorey krole poſtánowiono. 2. Rozny ſpoſob obieránia y pá=
35:
nowánia Krolow Polſkich/ niżli niektorych inſzych narodow. 3. Opiſánie cnot/
36:
ktoremi dobrzy Krolowie ozdobieni być máią. Pirwſza ieſt Roſtropność/ ktora z=
37:
vſtáwicżney zabáwy z ludźmi vcżonemi/ á wyſtrzegánia pochlebcow rośćie/ z cżytánia
38:
też kśiąg ták piſmá świętego/ iáko też y inſzych potrzebnych. Wtorá/ Mierność/
39:
popędliwośćiam ſerdecżnem y roſkoſzam ćieleſnem miárę zagránicża. Trzećia ieſt/
40:
Spráwiedliwość/ ktorey pirwſzy vrząd ieſt cnoty zapłátą nágrádzáć/ á wyſtępki káráć.
41:
2. więcey o Rzecżypoſpolitey/ niżli o ſwey właſney myślić. 3. o wſzytkich cżłonkách
42:
Rzecżypoſpolitey mieć pilne ſtáránie á żadnego nieopuśćić. 4. miedzy obywátelmi
43:
źiemie ſtánowić rowność odiąwſzy im pychę: hárdość y nádętość. 5. o cnoćie y za=
44:
cnośći wſzytkich iednáko rádźić y myślić. 6. żadney cżęśći Rzecżypoſpolitey nieopu=
45:
ſzcżáć. 7. oſkarżániu niezárázem á nieſkwápliwie wierzyć. 8. miedzy wielkiemi Pá=
C iijny nie=


strona: 15v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ny nieprzyiáźni nieśiać/ ani też możnośći ich niſzczyć abo tępić. 9. niezgody miedzy
2:
obywátelmi wykorzeniáć/ á zgodę ſtánowić. 10. wiárę káżdemu záchowáć też y nie=
3:
przyiaćielowi. Cżwarta cnotá Krolowi należąca ieſt ſzcżodrobliwość/ mieć ná to pil=
4:
ne bacżenie/ komu/ co/ dla cżego/ á iáko wiele dáć. Piąta ieſt/ męſtwo á wielkie
5:
ſerce/ ſkromnie wſzytko znośić/ tak ſzcżęśliwe iáko też przećiwne rzecży/ á potym dla oy=
6:
cżyzny/ á dla ſpráwiedliwośći gárło dáć. Szoſta/ ieſt zámknienie tego mieścá o cno=
7:
tách/ y o przycżynach dla ktorych Krole poſtánowiono. 4. cżęść tego rozdźiału ieſt/
8:
iż Krol nietylko wedle wyrokow ábo Státutow/ ále też wedle przykłádow ma rzą=
9:
dźić. 5. Iż Krol ſpráwy ſwoie vſtáwicżnie ma Bogu porucżáć.
10:
TEraz iuż o Obycżáioch drugich cżęśći
11:
Rzecżypoſpolitey mowić będźiemy/ á pocżniemy
12:
od Krolewſkiey władze/ ktorą práwie zá Bo=
13:
ſką pocżytáć mamy. Ponieważ ſámego Bogá/
14:
ktory wſzego świátá ieſt Krolem obraz ná źiemi
15:
wyraża. A ták niemoże żaden tey władze ſzcżęśliwie okrom
16:
rozmáitych á wielkich cnot ſpráwowáć: Y to przycżyná zda
17:
ſię być/ dla ktorey ludźie zdawná pocżęli iednemu być posłuſzni.
18:
Gdyż w káżdey Rzecżypoſpolitey bárzo máło záwżdy tákich
19:
bywáło/ ktorziby inſze mnoſtwo ludu cnotámi przechodźili:
20:
á przetoż onego ktorego miedzy wſzytkiemi namędrſzego á nay
21:
ſpráwiedliwſzego być rozumieli/ y o ktorem tę nádźieię mieli/
22:
że ſię wſzytkiey Rzecżypoſpolitey dobrze záchowáć mogł/ tego
23:
Pánem wſzytkiey źiemie obieráli/ á iemu rządzenie zlecáli.
24:
Potym zá cżáſem to przyſzło/ że tákową władność Synom
25:
Krolewſkim pocżęto zlecáć: o ktorych tá nádźieiá byłá/ że nie=
26:
tylko ná Páńſtwo/ ále też y ná cnoty á zacne przodkow ſwo=
27:
ich ſpráwy náſtąpić mieli. Iákoż iednák v wiela narodow w
28:
zwycżay to weſzło/ iż Synowie Krolewſcy/ ná Kroleſtwo y
29:
Páńſtwo po Oycách wſtępuią. Ale v Polakow niedoſyć
30:
ieſt vrodźić śię Synem Krolewſkim: trzebá áby był obran
31:
ten/ ktoryby tą nawyżſzą władzą rządźił. Albowiem cżem
32:
ieſt Styrnik w okręćie tem śię zda być Krol w Kroleſtwie:
33:
á to ieſt rzecż pewna/ iż żaden mądry nieobiera Styrniká do
34:
nawy dla zacnośći rodzáiu/ ále dla godnośći/ á vmieiętnośći
35:
ſtyrowánia: A ták y Krolowie/ nie dla zacnośći rodu máią
36:
być obieráni/ ále dla vmieiętnośći rządzenia Rzecżypoſpoli=
37:
tey. A ponieważ Krolowie Polſcy nierodzą ſię/ ále zá zezwole=
38:
niem wſzytkich ſtanow bywáią obieráni/ przeto niegodźi śię iym
39:
ták tey władze vżywáć/ áby mieli wedle woli ſwey/ ábo Prá=
40:
wá ſtánowić/ ábo podatek ná poddáne wkłádáć/ ábo co ná wie
41:
cżność ſtánowić. Bo wſzytko cżjnią ábo wedle ſpołecżnego wſzyt
42:
kich ſtanow zezwolenia álbo wedle zámierzenia praw/ co wżdy
43:
iednák lepiey/ niżli v onych narodow/ ktorych Krolowie/ y
44:
podatki wedle woli ſwey ná ludźi wkłádáią/ y woyny z po
ſtronnemi


strona: [16]

Kśięgi pirwſze.Liſt 14
1:
ſtronnemi zácżynáią/ y inſze rzecży ſpráwuią: Co ácżkolwiek
2:
cżęſto zá przycżyną y z dobrem Rzecżypoſpolitey cżynią/ ále iż
3:
Práwu nie podlegli/ przeto śię łácno do onego mierźionego
4:
Tyráńſtwá zmykáią/ ktoremu przyzwoito ieſt/ wſzytko wedle
5:
vpodobánia ſwego cżynić: gdyż przedſię Krolewſka władza
6:
winna obycżáiow y praw źiemſkich słucháć/ á wedle zamiáru
7:
ich ma rządźić. Dla cżego też wſzytcy Krolowie Polſcy
8:
(okrom Bolesłáwá onego mężoboyce) áż do śmierći zacność
9:
ſwoię w cáłośći záchowáli/ y záwżdy ie zá niezwyćiężone mia=
10:
no/ nie ták iáko Krolowie á Pánowie inych narodow/ z kto=
11:
rych iedni ábo od ſwoich/ ábo od poſtronnych ludźi byli wy=
12:
gnáni/ drudzy gwałtem á zbroyną ręką poimáni/ niektorzi
13:
byli wnętrznemi obywátelow ſwych rozruchámi ſtrapieni y z=
14:
nędzeni/ niektorzi też w bitwie od nieprzyiaćioł poráżeni.
15:
A toli odnieśli Polſcy Krolowie słusſną miárkowánia we
16:
wſzem ſwego y cnoty ſwey zapłátę/ á przetoż y teraz sławna
17:
á zacna ieſt ich pámięć/ y káżdemu wdźięcżna/ w vśćiech lu=
18:
dzkich záwżdy brzmi/ y nápotym nigdy niebędźie zámilcżána.
19:
Záiſte/ kto w tákiey wielkiey władzy Rzecżpoſpolitą dobrze
20:
rządźić chce/ temu niedoſyć ieſt cżćią á doſtoynośćią drugie
21:
przechodźić/ ále też roſtropnośćią/ y inſzemi cnotámi/ muśi
22:
nád drugie wiele mieć. Roſtropność przychodźi nam z=
23:
doświádcżenia ábo náſzego ábo kogo inego: ále męſtwo y cno=
24:
tá z náſzych właſnych ſpraw. A okrom roſtropnośći/ żaden
25:
niemoże áni ſobie dobrze porádźić/ áni drugiemu pomoc może.
26:
A przeto Krolowie/ máią śię zábáwiáć ludźmi ſtátecżnemi/
27:
poważnemi y roſtropnemi/ á od nich rády we wſzech ſpráwách
28:
ſzukáć máią. Kśięgi też trzebá iym cżytáć: Bo trudno śię
29:
może náleść inſza drogá/ ktorąby kto łácniey mądrośći doſtą=
30:
pić mogł/ iáko cżytáiąc wiele y słucháiąc/ á w pámięć ſobie
31:
biorąc. Swiádcżą Hiſtorye o wielu Krolow ſtárodaw=
32:
nych/ ktorzi żadnego dniá nieopuśćili/ áby cżegokolwiek cży=
33:
táć niemieli: Ludźmi ſię też vcżonemi báwili/ ktore w vcż=
34:
ćiwośći miewáli/ y rádźi ich słucháli. Aelius Lampridius piſze/
35:
iż Alexander Seuerus Rzymſki Ceſarz miał to w obycżaiu/ że
36:
nic nieſtánowił/ okrom vcżonych á mądrych ludźi/ ktorym da=
37:
wał cżás ná rozmyślenie: á około Práwá y ſpraw ſądowych/
38:
rádźił ſię ludźi w Práwie biegłych: záś o rzecżách rycerſkich rá=
39:
dźił ſię żołnierzow ſtárych/ y tych ktorziby mieyſc dobrze świá=
40:
domi byli/ á naywięcey od tych ktorzi Hiſtoryi świádomi byli/
41:
dowiádował śię iákoby ſobie oni ſtáriy Ceſárzowie w rzecżách
42:
tym podobnych pocżynáli/ co iż też Kárzeł piąty Rzymſki Ce=
43:
ſarz/ y Ferdynánd Krol/ obá mężowie mądrzy y mężni/ w oby=
C iiijcżáiu


strona: [16]v

O porpáwie Rzecżypoſpolitey
1:
cżáiu mieli/ ſamem tego doznał/ gdym v nich przy náſzych Po=
2:
ślech był. A naywięcey te Kśięgi Krolowie cżytáć maią/
3:
ktore ſą piſáne o rządzeniu kroleſtwá y Rzecżypoſpolitey: A=
4:
bowiem w tych Kśięgách wiele nápiſano/ cżego nieśmieią pod=
5:
dáni Krolom ſwym mowić. Pożytecżna też rzecż ieſt
6:
Krolom/ wiedźieć obycżáie wſzytkich narodow/ á zwłaſzcżá
7:
tych/ z ktoremi iáką ſpráwę kiedyżkolwiek mieć mogą.
8:
Sproſna rzecż ieſt tego zwáć Monárchą świátá/ ktory o
9:
świećie nic niewie. Bo: á iáko ten co ſobie może dobrze
10:
pocżąć z onemi/ ktorych obycżáiow nieświádom? Iáko w
11:
onych źiemiách ſzcżęśliwie woynę wieść może/ ktorych położe=
12:
nia niewie? Niewie cżego máią doſtátek/ á cżego im niedo=
13:
ſtawa? Niektorzi też/ ktorzi w pámięći ludzkiey przedniey=
14:
ſzemi ſą/ żadney náuki nieopuśćili/ w ktoreyby ſię wiele ćwi=
15:
cżyć niemieli. Caius Iulius Ceſarz on naypirwſzy Monár=
16:
chie Rzymſkiey ſprawcá/ powiádáią iż o ięzyku Láćińſkim
17:
Kśięgi do Cyceroná piſał/ tenże też miedzy nasławnieyſze O=
18:
rátory ieſt policżon. Lecż onych cżáſow naywiętſza to by=
19:
łá wielkich Pánow sławá/ ktorzi też ſpoſob wymowy ná
20:
świát wydáli: iáko Brutus, Craſſus, Lucullus, y Cicero. Ale
21:
ktorzi/ á co zacż byli? w iákiey Rzecżypoſpolitey mieſzkáli?
22:
á iáko zacnemi ſpráwámi sławni. Alexander Mácedoń=
23:
ſki/ ták ſię wielce w náuce o táiemnicách rzecży przyrodzonych
24:
kochał/ że też ná Aryſtoteleſá Miſtrzá ſwego ciążył/ iż ono
25:
cżem wſzytkie inſze ludźi przechodźić chćiał/ to on drugim v=
26:
cżąc y piſząc podawał. Powiedaią niektorzi/ że gwiázdár=
27:
ſkie náuki naprzod Krolowie Egiptſcy wynáleźli/ w ktorey
28:
on Iulius Ceſarz ták dálece przodek miał/ że ráchunek roku (w
29:
cżem przed tym zá niedbáłośćią Biſkupow wielka bywáłá o=
30:
myłká) dobiegu słonecżnego przyſtoſował: ktory ráchunk/
31:
ták ſię wſzytkim ſpodobał/ że go y do tego cżáſu wſzytko Krze
32:
śćiáńſtwo vżywa. Kárzeł też piąty Rzymſki Ceſarz/ ná=
33:
ſtępuiąc ná tákowe do wiecżney sławy ſtopnie/ iż go wtey
34:
mierze niewydał/ świádkámi ſą známienite one á z pilnośćią
35:
vcżynione tablice/ ná ktorych ſą położenia kráin/ záwroty o=
36:
kręgow niebieſkich/ położenie y biegi gwiazd: ktore tablice
37:
gdźiekolwiek iedźie/ choćia też y ná woienną wypráwę/ po=
38:
wiedáią że ie záwżdy z niem wożą. Abowiem to piękna
39:
rzecż ieſt/ áby zwierzchni Pánowie/ iáko zwierzchnośćią pá=
40:
nowánia/ ták też náukámi/ ábo wiela rzecży wiádomośćią
41:
drugie ludźi przechodźili. Lecż naprzod/ Krolowie y ini
42:
zwierzchni Pánowie/ Zakon Boży vmieć máią/ iáko Moiżeſz
43:
w piątych Kśięgách ſwoich roſkázuie temi słowy: Gdy vśię=
5. Moſz. 17. wirſz 19.
dźie Krol


strona: 17

Kśięgi pirwſze.Liſt 17
1:
dźie Krol ná Stolicy Kroleſtwá ſwego/ niech Zakon Boży
2:
od Offiárnikow weźmie/ á niech go cżyta przez wſzytkie dni
3:
żywotá ſwego/ áby ſię vcżył bać ſię Páná Bogá/ á ſtrzec przy=
4:
kazánia iego/ od ktorego áby nieodſtępował/ áni ná práwo á=
5:
ni ná lewo/ áby przez długi cżás krolował on ſam/ y ſynowie
6:
iego. Bo záprawdę słowem Bożym może wiele rzecży do=
7:
brze oſądźić/ nietylko w religiey/ ále też w Rzecżypoſpolitey/
8:
y w inych rzecżách káżdemu z oſobná należących. Bywał
9:
ten cżás/ iż ći ktorzi krolowáli/ byli ábo Philoſophámi/ ábo
10:
Prorokámi/ y rzecż pewna/ że ná on cżás Rzecżypoſpolite by=
11:
wáły bárzo dobrze ſpráwowáne. A teraz wiele ieſt zwierz=
12:
chnych Pánow/ ktorzi zá to v śiebie máią/ że im nic do tego:
13:
á przetoż też w Práwiech wiele przewrotnośći/ á w rzecżách=
14:
poſpolitych wiele ſię błędow y nierządu náyduie. A ktorą
15:
inſzą rozumieſz być przycżynę tego/ ż Conciulim ábo zgromá=
16:
dzenie wiela poſtronnych narodow dla vgody wiáry vcżynio=
17:
ne/ do żadnego ſkutku áż do tego cżáſu nieprzyſzły/ iedno te/ że
18:
oni cżelnieyſzi Pánowie/ ná ktore to należáło/ z Piſmá świę=
19:
tego żadnego rozſądku ſámi dáć niemogli/ powieśćiam cu=
20:
dzym wierzyć muſieli/ á przedśię niechcieli áby co było ſtáno=
21:
wiono y końcżono/ iedno to coby oni nálezli? Niemaſz prze=
22:
to żadney inſzey bliżſzey ku doſtąpieniu mądrośći/ drogi/ iedno
23:
cżytánie Kśiąg/ ták Swiętych/ iáko też y inych od ludźi v=
24:
cżonych nápiſánych/ á potym zabáwá z ludźmi dobremi/ á ro=
25:
ſtropnemi/ ktorziby y zdrowe rády dáć mogli/ y te rzecży kto=
26:
reby źle poſtánowione ábo vcżynione były/ ſtrofowáć á poprá
27:
wowáć ich śmieli. Záiſte słuſznie zá podeyrzáną ma być po=
28:
wieść tych/ ktorzi śię náucżyli/ komu kwoli co mowić/ á pra=
29:
wdźie nic. ktorzi áni słowy áni rzecżą nieumieią śię nikomu
30:
vprzykrzyć/ ále ábo wſzytkie/ choćia też wielkiey przygány go=
31:
dne/ ták słowá iáko vcżynki wielkich Pánow pochwaláią/ wy=
32:
sławiáią/ y dźiwuią ſię im: ábo ieſli niektore chwalą/ niekto=
33:
re gánią/ wſzákże wtey mierze vżywáią słow niedoſyć cżynią=
34:
cych rzecżam/ ále w dobrych rzecżách kreſy wychwalánia prze=
35:
ſtępuią/ á we złych gánienie krocą. Abowiem w mowie=
36:
niu/ proſto zgołá więcey trzebá pátrzyć prawdy/ niżli miſter=
37:
ſtwá: y ták rozumieymy/ że ten naylepiey mowi/ ktory słowá
38:
z rzecżą zgodne mowi. Známienićie Ageſilaus Lácedomoń=
39:
ſki Krol mowił/ że z onemi mieſzkáć żądał/ ktorziby wdźięcż=
40:
ni á krotofilni byli/ ktorziby też wedle rzecży y wedle cżáſu/ zá=
41:
ſmęćić przyiaćielá/ á cżáſem też ſprzećiwić mu ſię vmieli.
42:
Powiedał też że od tych rad słychał wysławiánie śiebie/ kto=
43:
rziby też gdyby potrzebá byłá/ gánić ſię go niewſtydáli/ áni o=
C vbawáli.


strona: 17v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
bawiáli. Ma ſię tedy wyſtrzegáć káżdy cżłowiek ále naywię=
2:
cey zwierzchny Pan obcowánia z pochlebcámi/ ktorzi wielką
3:
przykázą bywáią do tego/ áby cżłowiek ſámego śiebie poznał.
4:
Aleć wſzytkim ludźiom tá wádá zda śię być wrodzona/ iż ſię
5:
kocháią w pochlebcach. Bo iż káżdy miłuie ſámego śiebie: á
6:
ktemu/ y ſam ſobie wiele przywłaſzcża/ y chce áby mu drudzy
7:
tákże więcey niżli przyſtoi przywłaſzcżáli/ przeto też z tąd to
8:
pochodźi/ iż pochlebcę iákoby cnot ſwoich świádká rad przyi=
9:
mie/ á z chęćią iemu vſzy otworzi. Tá lepak wádá znieu=
10:
znánia ſámego ſiebie á z płochośći obycżáiow pochodźi/ á żaden
11:
tey wádźie niemoże łatwiey odeprzeć/ iáko vznániem ſámego
12:
śiebie/ á miłośćią prawdy.
13:
Abowiem kto w mowie/ ábo we wſzelákiey powieśći/ y w
14:
obycżáioch/ nic niebędźie miłował zmyślonego/ obłudnego/ y
15:
fárbowánego/ ten záprawdę y drugim niebędźie pochlebował/
16:
y cudzemi podchlebſtwy łácno wzgárdźi. A ieſliże ludźie pro=
17:
śći/ ktorzi śię w pochlebcách kocháią/ słuſznie máią być gánie=
18:
ni/ o iáko dáleko Pánowie zwierzchni więcej? ktorych ſercá
19:
omylnem mnimániem nápoione/ łácno śię do rzecży nieprzy=
20:
ſtoynych á ſzkodliwych nákłonią/ nápominácżow niećierpią/
21:
wyſtępku nieżáłuią/ prawdą śię obrażáią/ á w prozney śię po=
22:
wieśći kochaią. Ale obycżáie ſkáżone przewiodły to/ że
23:
tá wádá nigdźie indźiey więcey/ iáko przy Dworzech zwierz=
24:
chnych Pánow płuży/ ták iż rzadko zá dobrego Dworzáni=
25:
ná máią tego/ ktory nieumie pochlebowáć/ kwoli drugim mo
26:
wić/ á wedle cżáſu y mieyſcá cżegokolwiek zmyślić: á ztądże
27:
dom/ ktoryby z śiebie miał dáwáć wiele przykłádow rozmá=
28:
itych cnot/ pokázuie z śiebie tę ſproſną á prawdźie ſzkodzącą
29:
wádę. A przetoż tey wády trzebá śię pilnie ſtrzec: praw=
30:
dá á roſtropność ma być miłowána: ktorey ieſli niemáią ći/
31:
co wſzytkim władną/ tedy tácy pomieſzawſzy wſzytko/ ſámi
32:
potym z wielkiem złem vbogich ludźi vpadáią. Bo to być
33:
niemoże/ áby okrom roſtropnośći/ Rzecżypoſpolite mogły być
34:
dobrze rządzone/ gdyż tá ieſt wodze m y rządźićielką ſpraw vcżći
35:
wych y wſzech cnot: ktorych poſpolićie cżterzy licżą miárkowá
36:
nie popędliwośći/ ſpráwiedliwość/ ſzcżodrobliwość á męſtwo:
37:
ktore ácżkolwiek do ſzcżęśliwego ná świećie żyćia każdemu
38:
wielce potrzebne ſą/ ále Krolom/ ktorzi rozmáitym narodom
39:
roſkázuią/ dáleko potrzebnieyſze. Bo żaden niemoże drugim
40:
dobrze roſkázowáć/ ktory popędliwośći ſwoich pohámowáć
41:
niemoże: tákże ktoryby był nieſpráwiedliwy/ ktoryby był nie=
42:
śmiáłego ſercá/ á ktoryby ludźiom godnym potrzebuiącym nie
43:
rad ſwego vdźielił. Mowmyż tedy iuż o káżdey z tych cnot
44:
z oſobná.
Naprzod


strona: 18

Kśięgi pirwſze.Liſt 18
1:
Naprzod o vmiárkowániu ábo hámowániu/ ktore popędli=
2

2:
wośći ſerdecżne ſkromi/ władzą pánowánia ma ná wodzy/ w
3:
káżdey rzecży miárę ſtánowi. Dobrze záprawdę o tem
4:
Caius Ceſarz/ iáko piſze Salluſtius/ rozumiał/ aby ći ktorzi o
5:
rzecżach wątpliwych rádzą/ waśni/ przyiáźni/ gniewu y mi=
6:
łośierdźia prozni byli: A ieſli to ieſt rzecż słuſzna y przyſtoy=
7:
na/ áby ludźie żadnych vrzędow ná ſobie niemáiący/ w ten cżás
8:
gdy o cżem rádzą ábo co inſzego ſpráwuią/ byli prozni gnie=
9:
wu/ y inſzych popędliwośći/ iáko dáleko więcey zwierzchni
10:
Pánowie? ktorych y gniew łácno śię do okrućieńſtwá pro=
11:
wádźi/ y inſze namiętnośći ſerdecżne zá máłą pracą do ſwoich
12:
ſkutkow mogą przyść.
13:
Záprawdę ten/ ktory ſam ſobie nie pánuie/ á ktory namię=
14:
tnośćiam ſwoim służy/ niegodźien áby go iy Pánem zwano.
15:
Abowiem káżdy pirwey ſobie pánowáć ábo roſkázowáć ma/
16:
niżli drugim. Grekowie tákie namiętnośći zową Pathe, to
17:
ieſt ćierpienia: Bo ćierpią ſmysły iákoby od tych namiętnośći
18:
zbite/ ktore im do tego przykażáią/ áby prawdy niepoznáły:
19:
A z tądći oni Pánowie w Trágiediách od gniewu ślepi/ á od
20:
zápálcżywośći ſzaleni: Lecż y poſpolity żywot ludzki świád=
21:
cży/ iákie ſwary/ zwády/ y bunty wzruſzáć oni zwykli/ ktorzi
22:
śię tákiem namiętnośćiam rzędźić dopuſzcżáią: á przetoż tem
23:
więcey zwierzchnym Pánom y wſzytkim inſzym ná vrzędźiech
24:
będącym przyſtoi áby śię ich ſtrzegli a vmysł ſwoy do właſne=
25:
go á prawdźiwego ſpoſobu ſpráwowánia rzecży przyzwy=
26:
cżáili/ áby Páńſtwo ábo vrząd ſwoy dobrze rządźić/ á w ſprá
27:
wách ták ſobie pocżynáć mogli iákoby było co chwálić/ á zárá=
28:
zem też áby śię od roſkoſzy ćieleſnych hámowáli: ábowiem ony
29:
wątlą śiły ſerdecżne/ á cżłowieká ktory ſię w nie wda/ z iego
30:
zacnośći z rzucáią/ á od zacnych y vcżćiwych prac odwodzą/
31:
y niedopuſzcżáią mu/ áby máiąc śię w mocy/ mogł śiebie długo
32:
vżywáć. Swiádkiem ieſt żywot ludzki/ y kśięgi ludźi mą=
33:
drych tego vcżą/ że śię ták náyduie. My tedy dawſzy iuż
34:
temu mieyſcu pokoy/ mowmy o ſpráwiedliwośći: ktorey áby
3

35:
ludźie vżywáli/ tedy (iáko Herodotus przez tłumácżá Cicerona
36:
powieda) zá onych dawnych cżáſow/ Krole dobrze obycżáyne
37:
obieráno. Tey właſny ieſt vrząd/ káżdemu przywłáſzcżyć to co
1

38:
iego ieſt/ á to śię we dwu rzecżách naywięcey pokázuie/ w za=
39:
płátách á w karániu. Dźiś poſpolićie ná karánie ieſt wżdy
40:
iákiekolwiek bacżenie/ ále ná zapłáty bárzo máłe/ chybá żeby
41:
kto cżym inſzym śię zálećić ábo vpodobáć mogł/ niżli ſamą cno=
42:
tą. Bo ludźiom vbogim/ choćiaby śię też wſzelákiemi cno=
43:
támi ozdobili/ żadne/ ábo bárzo máłe zapłáty bywáią názná=
cżone/


strona: 18v

O popráwie Rzećzypoſpolitey
1:
cżone/ ták z ſtrony bogactw/ iáko z ſtrony łáſki/ y doſtoyno=
2:
śći iákiey. A coż inſzego ieſt/ iednę cżęść Rzecżypoſpoli=
3:
tey ktora dobrze ma być rządzoná ná bacżeniu mieć/ á o drugą
4:
niedbáć/ ieſli nie to? Ieſli wſzytcy przyſtoynemi mękámi bywá
5:
ią karáni zá wyſtępki/ cżemuby też nie wſzytkim iednákie zapłá=
6:
ty były dawáne zá ich cnoty? Abowiem on Solon w Prá=
7:
wách Athenieńſkich nápiſał/ iż Rzecżpoſpolita ták wiele za=
8:
płátámi iáko y karániem ſtoi. Bo ieſliby dobrym niepłáco=
9:
no ábo nienágradzano/ á złych niekaráno/ tedy Rzecżpoſpo=
10:
lita w ſwey cáłośći długo ſtać niemoże. V nas karánia w=
11:
práwách opiſáne ſą/ á zapłáty widźimy być w rozdawániu v=
12:
rzędow położone: ále o tych obudwu rzecżách ná ſwych miey=
13:
ſcách mowić będźiemy. Teraz otem/ co Krolom ieſt naypo=
14:
trzebniey w ſobie mieć mowmy/ áby Rzecżpoſpolitą nád inne
15:
wſzytkie rzecży miłowáli/ żadney cżęśći iey niezániedbáli/ á nie
16:
ták wiele ſwemu właſnemu pożytkowi/ iáko poſpolitemu
17:
ſwych poddánych csługowáli. V ſtárych ludźi to by=
18:
wáło/ iż ilekroć ktorego Krolá Krolem miánowano/ tyle rá=
19:
zow go też zá rázem y ſtrożem ludu ábo Páſtyrzem názywa=
20:
no: ktoremi słowy nápomniano go áby pámiętał kármić tych
21:
ktorych rządźić ábo im pánowáć chce. A Páſtyrzowi do=
22:
bremu to należy/ áby nie ták wiele o ſobie/ iáko o trzodźie my=
23:
ślił: co iż z woli Bożey ieſt/ świadcży o tem Boży Prorok
24:
Ezechiel temi słowy: Biádá Páſterzom/ ktorzi ſámi śiebie
Ezech. 34. Worſz 2.

25:
karmią/ izali trzody nie od Páſterzow máią być karmione?
26:
Ieſt o tem y inſzych słow wiele/ ktore tám tenże Prorok wſpo=
27:
mina. Iáko tedy ná Páſterzá należy/ więcey o trzo=
28:
dźie niżli o ſobie myślić/ tákći też należy ná Krolá/ to ieſt/ ná
29:
Przełożonego á ná ſtrożá ludzkiego/ wſzytki ſpráwy ſtoſowáć
30:
ku pożytkowi/ nie ſwemu właſnemu/ bo to ieſt tyráńſka rzecż/
31:
ále tych ktorych rządźi. Abowiem ktorzi w Rzecżypoſpo=
32:
litey więcey o ſwych pożytkách myślą/ ći zacnośći oſoby Páń=
33:
ſkiey ſwey ták iáko przyſtoi bronić ábo przeſtrzegáć niemogą/
34:
bo cżęſto śię ſkłoną ku cżynieniu krzywdy/ ſámá możność po=
35:
da im ku ſzkodzeniu ludźiom drogę. A tego kto niebacży/ iż
36:
temu komu wſzytko ćiáło porucżono/ niegodźi śię o iednych
37:
cżłonkách ſtáránie mieć/ á drugie opuſzcżáć/ iednych od krzy=
38:
wdy bronić/ á drugich nic/ więtſzą wolność iednem obywá=
39:
telom ſwym/ niżli drugim dáwáć/ więcey niektorym w rá=
40:
dźie deferowáć/ ábo im więtſzą zwierzchność przywłaſzcżáć
41:
niżli drugim? Co iednák iáko ieſt potrzebna/ gdy śię
42:
to dźieie oſobam onem/ ktorych wżdy zwierzchnośći tákowey
43:
przycżyną ábo fundámentem ieſt mądrość/ wierność/ á cnotá/
ták záśię


strona: 19

Kśięgi pirwſze.Li. 19
1:
ták záśię ieſt rzecż nieprzyſtoyna ony ważyć/ álbo iym iáką
2:
zwierzchność przywłáſzcżáć/ w ktorych tego wſzytkiego nie=
3:
máſz. Bo gdźie tákowa ieſt przychylność do iedney ſtrony więk
4:
ſza niżli do drugiey/ tedy z tąd wiele złego przychodźi/ y miedzy
5:
vrzędy bywa wielka mieſzániná: á cżęſto śię trafia/ iż ći ktorzi
6:
bywáią zániedbáni/ tedy y oni álbo niedbáią zgołá o Rzecżpo
7:
ſpolitą/ álbo ią w nienawiśći máią: á ktorzi nie wedle godno=
8:
śći ſą ná vrzędy wywyżſzeni/ ábo iákiemi pożytkámi opátrzeni/
9:
ći álbo ſię niegodzą ná vrzędy Rzecżypoſpolitey/ álbo ſię nieták
10:
przećiwko niey záchowuią iákoby powinni: ktemu miedzy te=
11:
mi ſtronámi dźieią śię wielkie krzywdy/ bitwy/ zábijánia/ y
12:
inſzych złych rzecży wiele. A ponieważ Rzecżpoſpolita ieſt
4

13:
z roznych ludźi ktore w ſobie ma zebrána/ to ieſt/ z vbogich/ z bo
14:
gátych z śláchty z Mieſzcżan/ y z inych ſtanow/ tedyć też Krol
15:
o to śię ma pilnie ſtáráć/ ieſli chce mieć trwáłą miedzy oby=
16:
wátelmi źiemie ſwey zgodę/ áby poſtánowił miedzy nimi/ ile
17:
by mogło być/ porownánie: nie tym ſpoſobem/ áby iuż wſzyt=
18:
kie rzecży były miedzy nimi ſpolne/ ábo żeby bogátym miał vy=
19:
mowáć to coby vbogim dawał/ ábo żeby mieyſkiego ſtanu lu=
20:
dźiom prerogátywy ábo wolnośći ślácheckiey pozwáláć miał/
21:
ábo wſzytkie ſtany mieſzáć/ ále żeby tym wſzytkim ſtanom chlu=
22:
bę niepotrzebną/ nadętość/ pychę/ y inſze zarázy towárzy=
23:
ſtwo ludzkie przerywáiące/ ábo pſuiące odiął. Widamy
24:
tego doſyć/ gdy ludźie tákową wádą záráżeni/ popiſuią śię iá=
25:
wnie z tą przemierzłą/ nádętą/ á Rzecżypoſpolitey wielce
26:
ſzkodliwą nierownośćią/ cżyniąc śię nád drugie ludźi zwierz=
27:
chnieyſzemi ábo zacnieyſzemi/ świetną ſzátą/ mnoſtwem sług/
28:
dawnemi herbámi/ doſtátkiem oręża/ połhakámi ábo hárká=
29:
buzámi y łyſkániem miecżow: á z teyże nádętośći doſtoieńſtw
30:
żądáią/ vrzędow śię domagáią/ podleyſze á nieták możne ſtrá=
31:
ſzą/ á onym ktorzi ſą niżſzego rodu/ á nieták możni/ y nie ták bo
32:
gáći/ niepomáłu w cnoćie y godnośći náganiáią. A z tądże po=
33:
ſpolićie roſtą owe słowá y piſánia vſzcżypliwey żołći pełne:
34:
chłopſka krew nigdy niemoże życżliwą álbo przyiázną być ślá=
35:
checkiey krwi. Zá tákiemi słowy/ á gdźie tákie zarázy pá=
36:
nuią/ żadne porownánie/ to ieſt/ żadna ſkłonność/ żadne do=
37:
browoleńſtwo/ żadne miłośierdźie/ y żadna ſpráwiedliwość
38:
w Rzecżypoſpolitey być niemoże. Záś z iąwſzy z bo=
39:
gáctw ludźi bogátych gorne mniemánie/ z narodu ślácheckie=
40:
go nádętość y wyſoką myśl/ z moznieyſzych pychę/ porownáią
41:
śię zwierzchni y zacni z niżſzemi/ á w rozmáitych y roznych rze=
42:
cżách okażą śię iednákie ſercá y vmysły wſzytkich ſtanow:
43:
Niebędą vbodzy ſtyſkowáć ná ſwe vboſtwo/ áni nieśláchćicy
Dná ſwoy


strona: 19v

O popráwie Rzecżypoſpoliyey
1:
ná ſwoy ſtan/ ani poddáni ná poddánność ſwoię. Zápra=
2:
wdę cnotá káżda ieſliże w ſerca ludzkie wkorzenioná niebę=
3:
dźie/ koniecżnie w tem zwierzchownem okázowániu słába á
4:
nietrwáła będźie. Tákżeć też y ſpráwiedliwość y zgodá
5:
práwa á ſtátecżna y trwáła miedzy obywátelmi niebędźie/ bez
6:
onego porownánia o ktorem wyżſzey powiedźiałem/ ktore w
7:
ſercách ludzkich ſpráwić náſámego tylko Krolá należy. Są nie=
8:
ktorzi/ co ták rozumieią y zá to máią/ że to iedno/ Krolować
9:
y Krolem śię názywáć: iáko pácholętá rozumieią/ że toż ieſt
10:
ná koniu śiedźieć/ co koniem ſpráwowáć/ á ſędźić toż co ná
11:
mieyſcu Sędźiego śiedźieć: á Stároſtą być/ toż co vbior
12:
Stároſty nośić. Ale pokazał to Phaeton że chłopiętá wtey
13:
mierze bárzo błądzą/ ktory vporem ſwym v oycá to otrzymał/
14:
áby woz rządźił/ z wielkiem złem ſwoiem y ludzkim: Y Cyrus
15:
pácholęćiem będąc tákże zbłądźił/ że ſuknie/ miedzy ktoremi nie=
16:
było trzebá/ po odmieniawſzy/ nieſpráwiedliwy Sąd vcżynił:
17:
Tákże też y inſzych ludźi wiele złych á ſzalonych/ ktorzi docho=
18:
dy z vrzędow rádźi biorą/ ále vrzędom doſyć cżynić/ áni vmie=
19:
ią/ áni chcą.
20:
Coż to tedy ieſt Krolem być? Rzecż pewna/ ieſli w tey
21:
mierze prawdę znáć mamy/ nic inſzego nieieſt/ iedno rządźić
22:
ludźi władnośći iego poddáne. Lecż á iákoż máią być rządzeni/
23:
iedno gdy wodzem będźie mądrość á cnotá? ábowiem mą=
24:
drość vkázuie ſpoſob dobrego rządzenia/ á cnotá dawa chęć
25:
ku ſtánowieniu dobrego rządu. Powiedzże iáko może
26:
w cáłośći ſtać ſpoſob dobrego rządu/ iedno gdy porownánie
27:
miedzy obywátelmi poſtánowione będźie: ktore ponieważ nie=
28:
może być vcżynione z ſtrony bogactw/ áni z ſtrony rodzáiu/
29:
áni z ſtrony roznośći ſtanow/ tedy iednák potrzebá/ áby z ſtro=
30:
ny ſkłonnośći ábo vkłádnośći iednego ku drugiemu było poro=
31:
wnánie: to ieſt/ wygłádźiwſzy z ſerc ludzkich one wády/ chłu=
32:
bę/ nádętość y pychę/ áby w roznośći cżłonkow tego iednego
33:
ćiáłá/ okázowáłá śię wdźięcżna/ á wſzytkiemu ćiáłu zgodna
34:
mieſzániná. Lecż cżem więcey Krol one wady z Rzecżypo=
35:
ſpolitey wypędźi/ tym więcey będźiemy o niem rozumieć/ że on
36:
nietylko ćiáłá ludzkie á rzecży zwierzchne/ ále też y owſzem
37:
więcey ſercá ludzkie rządźi y ſpráwuie: ktory rząd cżem ieſt
38:
trudnieyſzy/ tem też ma być zá zacnieyſzy pocżytan. A toć
39:
ieſt záiſte ludźi prawdźiwie rządźić/ myślam ich roſkázowáć/
40:
ſercá głáſkáć/ á wáły nawáłnośći ich ſkromić y ćiſzyć. To
41:
lepak może vcżynić cżęśćią mową mądrą/ z fukániem ćichym/
42:
nápominániem ſtátecżnym/ cżego ſpoſoby ná inſzem mieyſcu
43:
ſnádniey rozpowiemy: cżęśćią też znákámi twarzi á poſtáwá=
mi/ z kto=


strona: 20

Kśięgi pirwſze.Li. 20
1:
mi/ z ktorychby ludźie ſkromni á vkładni łáſkáwą twarz Kro=
2:
lewſką/ á pyſzni y nádęći/ náruſzenie łáſki poznáć mogli.
3:
A przeto Krol/ niechby nie nákłádał vſzu názbyt hárdem
4:
mowam/ ſwowolnem vcżynkom niech niepobłaża/ ále ie karze:
5:
niechby śię też niebáwił ludźmi nádętemi á chlubliwemi.
6:
A záśię cżemby kogo widźiał ſkromnieyſzym/ ták w słowiech
7:
iáko w vcżynkách/ y we wſzytkich ſpráwách żywotá iego/ tem
8:
by go więcey niech do śiebie ćiągnął/ á owe vſzcżypliwe á iá=
9:
dowite słowá/ ktore miedzy Mieyſkim á Slácheckim ſtanem/
10:
to ieſt/ miedzy cżłonkámi Rzecżypoſpolitey (iákoby iednego
11:
ciáłá będącemi) niezgodę/ waśń/ y zákrwáwione ſerce cżynią/
12:
niechay Krol z Rzecżypoſpolitey ſwey práwie odpędźi: Ie=
13:
ſzcże niemowię aby ie karał/ bo teraz nie o práwach mowię/ á=
14:
le to mowię/ áby tákowych mow vſzcżypliwych á nieprzyſtoy=
15:
nych przed ſobą hárdźie wſpomináć/ á miedzy ludem roz=
16:
śiewáć niedopuſzcżał/ przeto iż ſą nikcżemne/ niepotrzebne/ v=
17:
ſzcżypliwe/ przećiwko Bogu y przećiwko ludźiam grzeſzące/
18:
z ktorych wiele złych rzecży rośćie: á ktemu też tákowe słowá
19:
wydawáią záiątrzone ſercá tych ktorzi ie mowią: bo to poſpo=
20:
lićie bywa/ iákiego kto ſercá ieſt przeciwko drugiemu/ tákiego
21:
też owego rozumie być przećiwko ſobie. Abowiem z tąd roſtą
22:
podeyrzenia/ y mowy nienawiſne/ ktore gdy płużą/ towárzy=
23:
ſtwo ſpolnego żyćia ludzkiego ſtátecżne á trwáłe być niemo=
24:
że. Y prozna ieſt o tem nádźieiá/ áby ći Rzecżypoſpolitey w
25:
wielkich niebezpiecżnośćiách ſpolnie bronili/ ktorzi ták nieprzy=
26:
iaćielſko o ſobie z obopolnie y rozumieią/ y mowią. A prze=
27:
to Krol/ ma śię o to pilnie ſtáráć/ áby cnoćie/ dobremu powo=
28:
dzeniu/ y zacnośći wſzytkich obywátelow ſwych iednáko życż=
29:
liw był/ y iednáko o tem rádźił/ áby/ iáko ieſt poſpolitym w=
30:
ſzytkim poddánym ſwym Pánem/ ták by też był poſpolitym
31:
tych wſzytkich Oycem: Bo to ná Páná należy hámowáć y ká=
32:
ráć nieposłuſzne sługi/ á Oycowſka rzecż ieſt łáſkáwym być y
33:
przebáczáć ſynom. A ták áby ći wſzytcy ktorzi Krolowi poddá=
34:
ni ſą/ y báli śię Krolá iáko słudzy/ y miłowáli go iáko ſyno=
35:
wie/ trzebá wſzytkich powśćiągáć ktorziby wyſtąpili: á kto=
36:
rziby śię w powinnośći ſwoiey záchowáli/ tych obycżáiem łá=
37:
ſkáwego oyca opátrować. Acż przedſię
38:
przebieráć oſobámi wedle cnoty/ potrzebna rzecż ieſt ſpra=
39:
wcy Rzecżypoſpolitey: ále pożytek/ ktoryby z kogo odnieść
40:
mogł/ przekłádáć nád cnotę/ ieſt rzecż zgołá nieprzyſtoyna.
41:
Polybius cżłowiek/ iáko piſmo iego świádcży vcżony/ długo
42:
śię dworem báwił/ piſze/ że Krolowie z przyrodzenia/ ni=
43:
kogo áni przyiaćielem áni nieprzyiaćielem niemáią ále pożyt=
D ijkiem


strona: 20v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
kiem przyiaśń y nieprzyiaśń mierzą. Lecż to Polibius nie w=
2:
ten ſpoſob nápiſał/ żeby ták chćiał mieć/ ále że tego w obycżá=
3:
ioch Krolewſkich doznał. Co ieſli ludźie prośći á vrzędow
4:
żadnych zacnych niemáiący/ ktorzi z pożytku przyiaśń pozna=
5:
wáią/ godni ſą zá to ſtrofowánia/ iáko dáleko godnieyſzi ſą
6:
ći/ ktorzi wielkie vrzędy ná ſobie noſzą/ á táby śię wnich wádá
7:
náydowáłá? Zadne záprawdę niemoże być bacżenie ná rzecż
8:
ſpráwiedliwą á vcżćiwą/ gdźie wſzytko do pożytku ćiągną.
9:
Sláchetny to tedy będźie obycżay/ gdy zwierzchni rzę=
10:
dźićielowie/ onych zá przyiaćioły mieć będą y ſobie y Rzecżypo=
11:
ſpolitey/ ktore vyrzą być chętliwe do cnoty: á nieprzyiaćioł=
12:
mi będą rozumieli być onych/ ktorzi ſą nieprzyiaćiołmi cnoćie:
13:
iáko ſą mężoboyce/ nierządnicy/ wydźierácże cudzych rzecży/
14:
y inſzemi niecnotámi ſplugáwieni/ z ktoremi towárzyſtwo y
15:
zabáwę mieć/ muśiáło by to iákie piątno Pánu przypálić máie
16:
ſtatowi iego nieprzyſtoyne. A ieſliże Krol wſzytkę Rzecż=
17:
poſpolitą vmiłuie/ á niedopuśći żadney cżęśći iey być opuſzcżo
18:
ney/ záprawdę y toć vcżyni/ że wſzytkie powiáty ktore zowie=
19:
my Woiewodztwy/ w koło obieżdzáć/ á w nich pewnych cżá=
20:
ſow przemieſzkáwáć będźie. Abowiem dla tego w káżdem
21:
Powiećie dano inſze vrzędniki ktorziby Krolewſkie posługi
22:
odpráwowáli/ áby Krol opuśćiwſzy inſze mieyſcá/ nie w ied=
23:
nym śie tylko kochał/ ále áby śię ná káżdem mieyſcu ná prze=
24:
miány okázował być Krolem z możnośćią ſwą: áby pewnych
25:
cżáſow powinnośći ſwey Krolewſkiey doſyć cżynił/ ſkarg lu=
26:
dzkich y inych potrzeb przesłuchawał/ ná Sądźiech záśiádał/ y
27:
wſzytkie inſze vrzędy ſwe wykonywał. A tym ſpoſobem oba
28:
cżyłby wſzytkich Powiátow położenie/ mieyſce y Zamkow o=
29:
bronę: obacżyłby też/ iáko dobrze ſą opátrzone potrzebámi
30:
ku wytrzymániu wſzelákiego gwałtu od nieprzyiaćioł: ná o=
31:
ſtátek obacżyłby vrodzáie pol/ co mogą rodźić/ á cżego niemo=
32:
gą: ktemu też ludzkie zabáwy y obycżáie/ ktorychby ábo po=
33:
práwił/ ábo ie iáko ſzácunkarz ſtrofował/ á do ſądu przyzwał.
34:
Proznuiące/ leniwe/ o rolą y o goſpodárſtwo niedbáiące ná=
35:
práwiłby/ á do powinnośći przyzwał/ złośćiwie á ſwowo=
36:
lnie żywące karałby. Tym ſpoſobem zábieżałby Krol pro=
37:
znowániu/ niecnoćie/ y ſwowolnośći wiela ich/ á niedopuſz=
38:
cżałby im w onę zbytnią wolność ábo rádſzey ſwąwolą głębo=
39:
ko zábrnąć. Wieleby Krol w tey mierze ſam obacżył y
40:
ſpráwił/ wieleby też ludźiom w cnoćie á wiernośći doświád=
41:
cżonym porucżył. Nieznośna ieſt niektorych Powiátowych
42:
vrzędnikow ſwawola/ że ſrodze vbogie ludźi łupią/ á przyſtę=
43:
pu iym do Krolá bronią: á ieſli nie bronią/ tedy przedśię
więcey


strona: 21

Kśięgi pirwſze.Liſt 21
1:
więcey Stárośćinem słowam wiáry dawáią/ choćia im wiel=
2:
kie krzywdy cżyni/ niżli wiela vbogich ludźi ſpráwiedliwemu
3:
nárzekániu. Ale Krol będąc oblicżnie w Powiećie/ łácno
4:
by śię wſzytkiego dowiedźiał/ á nie dałby śię Stárośćie oſzu=
5:
káć/ gdyby iy do tego niefolguiąc przyćiſnął/ żeby w práwie
6:
odpowiedał/ á niemáiąc żadnego względu ná oſobę/ zá tákie=
7:
go by iy mieć kazał/ zá iákie y inſzi obwinieni o iákikolwiek wy=
8:
ſtęp bywáią miani.
9:
Złoteby to záprawdę wieki z niebá śię nam O KROLV
10:
wroćiły/ y Kroleſtwá tákie/ iáko Virgilius mowi/ iákie zá Kro=
11:
lowánia Sáturnuſowego były/ kiedybyś obycżay ten/ ácż o=
Virgilius Eclog. 4.

12:
puſzcżony/ y przez wiele wiekow zániechány/ ále práwie świę=
13:
ty/ y Rzecżypoſpolitey wielce potrzebny odnowił. Gdy ko=
14:
go oſkarżáią/ godźi śię áby káżdy cżłowiek/ á naywięcey KROL,
7

15:
trzymał śię obycżáiu Alekſándrá Krolá Mácedońſkiego/ kto=
16:
ry żadnemu oſkarżáiącemu obu vſzu niedawał/ ále tylko iedno/
17:
zoſtáwuiąc drugie zupełne oſkárżonemu/ á ſam potym iákoby
18:
będąc miedzy dwiemá vſzymá śrzedni/ wyrok cżynił. A
19:
przeto ieſli kogo do ćiebie táiemnie oſkárżono/ pátrzayże tego/
20:
żebyś oſkárżonego/ ábo ſam/ ábo przez kogo inſzego ná pokoiu
21:
nápomionął/ á iego ábo przyznánie/ ábo obmowę wysłyſzał/
22:
nieoznáymuiąc przedśię tego kto oſkárżył. Oſobliwey oſtro=
23:
żnośći do tego trzebá/ żeby oſkárżyćielom/ ábo wnet zárázem
24:
wiáry niedawano/ abo też drogi do oſkarżánia zgołá niezá=
25:
gradzano. A iáko to názbyt prędkiemu vwierzeniu przycży=
26:
táią/ wſzytko co vsłyſzyſz zárázem zá pewne przyiąć: tak zá=
27:
śię przed wſzytkiemi vſzy zámknąć/ niemądrośći przypiſuią.
28:
Bo cżęſtokroć wiele ludźi wiele rzecży vkázuią/ ku wyſtrzegá=
29:
niu tobie y Rzecżypoſpolitey bárdzo potrzebnych. A tak/ ná
30:
Páná to właśnie należy/ y niekocháć śię w oſkarżániu/ y nie=
31:
dáwáć oſkarżáiącemu wiáry pirwey/ niżli śię wſzytkiego do=
32:
wieſz/ coby też ná to druga ſtroná odpowiedźieć mogłá.
33:
Ná kogoby śię pewnemi znáki doświádcżono/ żeby kogo ze
34:
złośći/ ábo vmysłem záſzkodzenia oſkárżył/ niechayby był ka=
35:
ran. Ale przedśię tákby niechay był karan/ aby śię drudzy od
36:
oſkarżánia nieodſtraſzáli/ ktorziby nie z iákiey właſney waśni/
37:
ále z miłośći Rzecżypoſpolitey/ o ktoreyby dobre ſtali/ cżęſto
38:
Páná z ſtrony wiela rzecży nápomináli. To też namniey
8

39:
nienależy ná Krolá/ ále práwie ná Tyránná/ co niektorzi dla
40:
vtwierdzenia możnośći ſwey cżynią/ iż ábo przycżyny nieprzy=
41:
iáźni miedzy Pány śieią/ áby łácniey to cżego żądáią zá ich nie=
42:
zgodámi przemogli/ ábo ſercá y myśli ich iákiemi krzywdámi
43:
zwątlili/ iż ktorzi vpuſzcżą pioro ábo ſerce ſtrácą/ niełácno śię
D iijoprą


strona: 21v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
oprą przećiw zuchwálſtwu drugich: ábo chcą żeby miedzy ni=
2:
mi żadnego możnego niebyło: iáko powiedáią że Turecki
3:
Carz w Węgierſkiey źiemi przeſzłych lat vcżynił: Bo zákaza=
4:
wſzy chlopom posłuſzeńſtwá y roboty Pánu powinney/ chćiał
5:
Sláchtę z nimi porownáć. Podobne temu ábo ieſzcże y
6:
ſrożſze ono/ co powiadáią o nieiákim Kállimáchu/ że przeſzłych
7:
lat/ námawiał Krolá Janá Olbrychtá ná tákowe rzecży/ kto=
8:
re należáły ábo ku wygubieniu/ ábo przynamniey ku nawątle=
9:
niu zacnośći ſtanow/ ále on śláchetny Krol ſzkodliwe rady/
10:
ku tyrańſtwu śię ſkłániáiące wzgárdźił/ á Rzecżpoſpolitą w=
11:
tákiem poſtánowieniu/ w iákim ią był od przodkow ſwoich
12:
wźiął y on ſam záchował/ y ſwemu potomſtwu podał. Zá=
9

13:
prawdę zwierzchny Pan/ ma być powodem y ſtrożem po=
14:
koiu á zgody miedzy obywátelmi/ á ſporow y niezgod ma być
15:
vſtáwicżnym porownácżem: y niemniey ma być żáłośćiw z=
16:
rozruchow obywátelow ſwych/ iedno iáko Oćiec z nieſtworno
17:
śći ſynow/ ábo iáko głowá znieſpoſobnośći drugich cżłonkow:
18:
ponieważ on ieſt Rzecżypoſpolitey ſwey głową/ á Oycem oy=
19:
cżyzny bywa názwan. Niemożeć być ćiáło zdrowe/ y nie=
20:
może być ná wſzem ſpoſobne/ gdźie woynę wiedźie ſkorá sko=
21:
śćiámi/ flágmá ze krwią/ koláná z goleniámi/ ſerce z wątrobą.
22:
Nie ieſt to prawdźiwy Oćiec/ ktory niezgody miedzy ſynmi
23:
ábo wzbudza á forytuie/ ábo nieſtára śię żeby były wykorze=
24:
nione. Niegodźien też ten/ żeby go zwierzchnym Pánem
25:
ábo Krolem zwano/ ktory krzywdy cżyni ſwoim ludźiom/ á
26:
kocha śię zwaśni iednego przećiw drugiemu/ máiąc rzecż ſwą
27:
ná piecży: iáko też y Páſterz nieieſt godźien tego przezwiſká/
28:
gdy owce rozgania/ z nalepſzey paſze zgania/ á owcżarnie nę=
29:
dznemi ſzkodámi ábo vpadkámi nápełnia. Ieſzcże też y to nale=
10

30:
ży ná ſpráwiedliwość/ káżdemv w rzecżách vcżćiwych wiárę zá=
31:
chowáć. Abowiem Rzecżpoſpolita niemoże inſzym ſpoſobem w=
32:
cáłośći być záchowána/ iedno záchowániem wiáry nietylko oby=
33:
wátelom ábo prziiaćiołom/ ále y nieprzyiaćiołom. Dla tegoć Rzy=
34:
miánie Annibálá przeniewiernym/ á Kártáginieńcżyki niesło=
35:
wnemi á wiárę łamiącemi zwáli: iż oni y o wiárę niedbáli/ y
36:
Przymierze łámáć zwykli byli. Wiecżney pámięći godna
Włádźisław Krol Węgierſki ſtryj Krola Auguſta.

37:
rzecż ieſt/ á ku wſpominániu żáłoſny przykład Włádźisłáwá
38:
Krolá Węgierſkiego/ Stryiá twego o Krolu/ ktory iż był
39:
przymierze z Amuratem Tureckim Krolem wźięte/ zá namo=
40:
wą Eugeniuſá cżwartego Papieżá złamał/ wielką ſzkodę ſo=
41:
bie y kroleſtwu ſwemu przyniosł. Bo gdy mu śię przed tem
42:
ſzcżęśliwie w bitwách przećiw Turkom powodźiło/ potym zá
43:
złamánie Przymierza karánie odniosł. Abowiem y woyſko
iego do=


strona: 22

Kśięgi pirwſze.Liſt 22
1:
iego doſyć wielkie y mężne/ y záwżdy przed tym wygráwáć bi=
2:
twy przyzwycżáione/ poráżone ieſt/ y ſam zginął/ iż Bog one=
3:
go Przymierza ſprawcá tym go ſkáráć chćiał. Dáleko le=
4:
piey vcżynił Attilius Regulus, choćia pogánin/ ktory áby Kártá=
5:
gineńſkim wiárę ſtrzymał/ wroćił śię do Kártáginy/ rozumie=
6:
iąc to być rzecż lepſzą y Rzecżypoſpolitey pożytecżnieyſzą niżli=
7:
by nieſtrzymawſzy słowá miał vść śmierći/ ktorą wiedźiał iuż
8:
ſobie nágotowáną być. A tu iuż niech będźie o ſpráwiedli=
9:
wośći doſyć/ o ktorey w Kśięgách wtorych ſzyrſzey rozmowy
10:
mieyſce będźie. Przy ſprawiedliwośći bywa ſzcżodrobli=
4

11:
wość/ cnotá y ludźiam proſtym/ ále naywięcey zwierzchnemu
12:
Pánu potrzebna. A ſzcżodrobliwość nic inſzego ieſt/ ied=
13:
no dáć w ten cżás kiedy trzebá dáć/ komu trzebá dáć/ iáko wie=
14:
le/ y dla cżego co ma być dano. A ták niezdrożnaby byłá
15:
rzecż/ o káżdy nakład vżywáć rády przednieyſzych á rozſąd=
16:
nych oſob: á z tego cokolwiekby śię ná dáry wyłożyło/ iáko y
17:
z inſzych nakłádow potrzebnych/ żeby Podſkárbi licżbę dawał.
18:
Ieſliby tákiey pilności nieprzyłożono/ dochody rocżne bárzo
19:
by śię łácno rozlázły/ y przyſzłoby potym do oddalenia y zá=
20:
ſtáwiánia dochodow Zamkowych y Powiátowych/ abo zá=
21:
prawdę gdyby nálegáłá woyná/ ábo iáka inſza Rzecżypoſpo=
22:
litey niebezpiecżność/ muśiałby Krol ſprośnie ſzfánkowáć/ co
23:
by niemogło być okrom wielkiego náruſzenia zacnośći Krole=
24:
wſkiey/ á okrom ſzkody y niebezpiecżnośći Rzecżypoſpolitey.
25:
A to też ieſt rzecż pewna y prawdźiwa/ iż prze vtrátę nie=
26:
potrzebną niſzcżeią bogáctwá/ á prze ſkromny á pomierny y
27:
porządny ſzáfunek/ mnożą śię. To o ſzcżodrobliwośći niech
28:
będźie doſyć. To też ná zwierzchnego Páná przynależy/
29:
niepodnośić śię cżáſu ſzcżęśliwego powodzenia/ á cżáſu nie=
30:
ſzcżęśćia nie truchleć. Cżáſu też pokoiu przynależy ná Páná
31:
myślić ná potomne cżáſy ábo ná wiecżność o zacnośći y o do=
32:
brem ták ſwem iáko y ludu ſwego: Bo powiedźiał niektory v=
33:
cżony: Foelix Ciuitas, Tempore quoe pacis bella futura timet. To ieſt/
35:
Szcżęśliwe Miáſto/ ktore mieſzkáiąc w pokoiu/
36:
Obawa śię przygody/ á myśli o boiu.
37:
Przeto Krol ma śię ſtáráć o wſzytko cżego do woyny trze=
38:
bá/ broń wſzeláką gotowáć/ á mieyſcá od naiázdow nieprzy=
39:
iaćielſkich bliżſze cżęſto obieżdzáć. Zwiętſzą chęćią żołnierze
40:
ná tákie mieyſcá zieżdzáć śię będą/ ná ktorych będą wiedźieć
41:
że tám Krol ich cżęſto przemięſzkawa: pilniey będą przeſtrze=
42:
gáć powinnośći ſwey/ á nieprzyiaćielowi też ſtráſzliwſzemi
43:
będą. Ná koniec pokoy oney źiemie ſtátecżnieyſzy y dłużſzy
D iijbędzie/


strona: 22v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
będźie/ ktorey Pan będźie táki/ że go poſtronni narodowie będą
2:
wiedźieli być cżuynym/ á káżdego cżáſu do woyny gotowym.
3:
Ale o woynie w trzećich kſięgách mowić będźiemy. A to niechaj
4:
będźie doſyć powiedźiano o tych cnotách/ ktoremi Krolowie in=
5:
ſze ludźi przechodźić máią: Bo słuſzna rzecż ieſt/ áby ten ktory o
6:
wſzytkich rádźić y myślić ma/ był nád wſzytkie inſze mędrſzy/ kte
7:
mu też ſkromnieyſzy y powśćiągliwſzy/ iáko ten ktory wſzytki=
8:
mi rządźi. Boć prawdźiwie one słowá powiedźiano: Cżem
9:
kto ieſt więtſzy/ á cżem więtſzemu mnoſtwu ludźi roſkázuie/
10:
tem mu śię mniey godźi ono cżynić coby mu śię pododáło/ áby
11:
oná naywyżſza władnośći iego możność/ niepodawáłá mu
12:
przeſtroney drogi przewodźić/ á náwet y broić cobykolwiek
13:
chćiał. To też ieſt Krolewſki właſny vrząd/ cnotę ſzcżodro=
14:
bliwośćią wyſtáwić/ ſpráwiedliwość miedzy obywátelmi cży
15:
nić/ á nieprzyiaćielá zwyćiężáć. Okrom tego/ towárzyſtwo
16:
ſpolne ludzkie/ miedzy nimi niemoże być trwáłe/ ktore towá=
17:
rzyſtwo áby záwżdy w cáłośći mogło być záchowáne/ przeto
18:
mnoſtwo ludźi prágnęło tego/ áby iedná oſobá wſzytkiemi
19:
władáłá. A przetoż/ niechay to wiedzą Krolowie/ że oni dla
20:
ludu/ nie lud dla nich ieſt poſtánowion. O iáko to ſą potę=
21:
żne á przerażáiące słowá/ kiedyby ie ten ktory kroluie do wnę=
22:
trznośći ſercá ſwego przyiął. Bo ktory Pan mnima/ żeby
23:
dla niego było mnoſtwo ludźi/ niemoże być/ áby niemiał źle v=
24:
żywáć/ y ludu ſámego y wſzytkich iego rzecży. Lácnoć to o=
25:
bácżyć v wiela ich/ ktorzi nic niedbáią y nic niemyślą o rze=
26:
cżách ludźi ſobie poddánych/ ktorzi áby nápełnili żądze ſwe/
27:
śmieią y lud łupić/ y ćięſzkiemi brzemiony trapić/ y pożytki im
28:
odeymowáć/ á to cżego z gruntow ná ktorych żywą nábyli/ do
29:
inſzych źieḿ przenośić/ y wſzytko co śię im podoba broić.
30:
Ale Pan/ ktory to ná ſercu ſwem pilnie vważy/ że on nád
31:
ludem ieſt przełożonym/ nie dla śiebie/ ále dla tegoż ludu/ ten
32:
ták będźie rozumiał/ że nic niemáſz iego właſnego/ ále wſzytko
33:
Rzecżypoſpolitey: á o te rzecży ktore ſą ſpolne wſzytkich bę=
34:
dźie śię ſtárał/ iákoby wſzytko przynośiło zacność y pożytek
35:
Rzecżypoſpolitey. Ten dla ſwoich pożytkow nic chćiwiey
36:
niebędźie pocżynał: Ten dobrá ſwego od dobrá ludu ſwego
37:
nigdy nieodłącży: Ten wſzytkę sławę/ cżeść y ſzcżęśćie ſwe
38:
będźie pokłádał w ſpokoynem á ſzcżęśliwem ludu ſwego żyćiu/
39:
co Cicero ſzeroce temi słowy wypiſał: Iáko Sternik naywię=
40:
cey ma mieć ná bacżeniu ſzcżęśliwe żeglowánie/ Lekarz zdro=
Cic. ad Attiliis 8. epiſc. 11.

41:
wie chorego/ Hetman zwyćięſtwo/ ták Sprawcá Rzecżypo=
42:
ſpolitey ſzcżęśliwe á ſpokoyne obywátelow ſwoich żyćie/ áby
Rzecżpo=


strona: 23

Kśięgi pirwſze.Liſt 23
1:
Rzecżpoſpolita mogłá być ná wſzem sławna/ w bogáctwách
2:
obfita/ y vcżćiwych cnot pełna/ bo śię godźi/ áby ták wielkiey
3:
á miedzy ludźmi zacney y piękney rzecży on był Sprawcą.
4:
Ieſt tedy to vrząd zwierzchnych Pánow/ wſzytkie obywáte=
5:
low ſwoich ſpráwy wiedźieć/ ſtáránia ich/ prace/ trudnośći/
6:
roznice/ ſpory/ nienawiśći/ niedoſtátki/ niebezpiecżnośći wo=
7:
ienne/ ná wet wſzytkich rzecży ćiężar ná ſobie odnośić/ á wtem
8:
wſzytkim dobrá y pożytkow Rzecżypoſpolitey pilnie przyſtrze=
9:
gáć/ á o pożytki ſwe nigdy śię ták nieſtáráć/ áby ich do poſpo=
10:
litych przelicżáć niemiał. Abowiem w dobru poſpolitem
11:
záwżdy naydą y ſwe. A ieſli ſwoy pożytek od poſpolitego
12:
będą chćieli odłącżáć/ záprawdę ći zboycámi będą Rzecżypo=
13:
ſpolitey nie ſtrożmi/ będą ſkáźcámi iey nie ſprawcámi. To ieſt
14:
pewna rzecż. Toć świádcży żywot y ſpráwy tych wſzytkich
15:
ták Krolow/ iáko Kśiążąt y inſzych przełożonych/ ktorzi mni
16:
máią że nie oni dla poddánych/ ale poddáni dla nich ſą ſtwo=
17:
rzeni/ ná świát wydáni/ y poſtánowieni. Tákći wiele mo=
18:
że niewiádomość prawdy/ á zwłaſzcżá wtych oſobách/ kto=
19:
rych chęć zá niekarániem obroćiłá śię w wielkie ſwowoleńſtwo
20:
y roſpuſtność. A ponieważ nieták wiele ludźie vſtáwam
4

21:
bywáią posłuſzni/ iáko przykłádem do rzecży zacnych bywáią
22:
pobudzeni: przeto ná zwirzchnego Páná należy/ tákim śię
23:
pokázowáć w rządzeniu żywotá ſwego/ iákiemiby chćiał mieć
24:
ſobie poddáne. Dźiwne żądłá męſtwá w ſercách żołnierzow
25:
ſwoich zoſtáwuie Hetman gdy ták mowi: Nuże moi mili
26:
żołnierze/ co vyrzyćie że ia pierwey przed wámi cżynić będe/ te=
27:
goż y wy zámną cżynić nieprzeſtawayćie. A záśię Hetmáná
28:
nikcżemnego/ zleniałego/ á w roſkoſzách roſpuſtnego/ choćia=
29:
by też co gornie mowił/ żaden żołnierz niebędźie rad słuchał.
30:
Páweł Apoſtoł ták wielce waży kárność domową/ iż zniey
31:
bierze wielki znák tego kto śię godźi być Epiſcopem abo Dozor=
32:
cą/ mowiąc: á iáko będźie Zbor Boży rządźić: Kto właſnego
33:
domu ſwego rządźić nieumie? Niechayże tedy zwierzchny
34:
Pan ták śię przez wſzytek cżás żywotá ſwego popiſuie/ iákie=
35:
mi chce mieć ludźi ſwoie. Bo iáko niektory vcżony mowi/
36:
Componitur orbis Regis ad exemplum: nec ſic inflectere ſenſus Humanos edicta valent, quam vita regentis. To ieſt/
39:
Wſzytek świát poſpolity pátrzy Krolá ſwego
40:
Obycżáiow/ trzyma śię wſzech poſtępkow iego.
41:
Máło ważą Statutá/ máło roſkazánie/
42:
Przełożonego żyćie zá to wſzytko ſtánie.
43:
Wielkie owſzeki przymuſzenie do posłuſzeńſtwá ná lud ſwoy
D vwkłáda


strona: 23v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
wkłáda zwierzchny Pan/ gdy nietylko słowy przykázuie/ ále przy
2:
kłádem ſwym idźie przed wſzytkiemi/ iákoby podawáiąc rękę
3:
zá ſobą idącym. Ten obowiązek niebywa ſpráwion mocą
4:
ćieleſną/ áni żelázem (co należy ná Práwá y ná Sądy) ale
5:
wſtydem wſzytkim zádánym/ ieſli niebędą cżynić tego co wi=
6:
dzą że ich zwierzchny Pan cżyni. Tym ſpoſobem zwierz=
7:
chny Pan y Dwor ſwoy będzie vcżył/ y Vrzędnikom powinne
8:
do rządzenia wſzytkich rzecży cnoty záleći/ y przełożone do ich
9:
powinnośći pobudźi/ y Młodźieńcom do wyucżenia śláchet=
10:
nych náuk abo vmieiętnośći drogę poda/ y poddáne ſwoie mędr
11:
ſze/ á do káżdey powinnośći pilnieyſze vcżyni. Będą mu wſzytcy
12:
posłuſzni z chęći á nieponiewoli: w rzecżách trudnych nieo=
13:
puſzcżą go/ rzecży ták weſołe iáko przećiwne ſpolne ſobie znim
14:
będą rozumieć: o żywego będą śię bić/ á z vmárłym będą ſobie
15:
życżyli vmrzeć. A o temći záprawdę wſzytkim zwierz=
16:
chny Pan myślić ma/ że to wſzytko com powiedźiał/ y coby
17:
trzebá áby śię w niem náydowáło/ nieták wiele ludzkie śiły
18:
ſpráwić mogą/ iáko łáſká Boża. Przeto Bogá o to pokor=
19:
nie prośić trzebá/ żeby w ták wielkiem wiela rzecży rządzeniu
20:
racżył nádchnąć Duchá łáſki ſwey. A niema iuż ná tem
21:
przeſtáć/ że ſpráwiedliwie á przyſtoynie páńſtwá doſtał. Bo
22:
ieſli go nieprzyſtoynie będźie vżywał/ ieſli rad y ſpraw ſwych
23:
ku dobremu Rządzeniu Rzecżypoſpolitey/ ku cżynieniu wſzyt=
24:
kim zá rowno ſpráwiedliwośći/ ku bronieniu chwały Bożey
25:
nieobroći/ ieſli drogámi Przykazánia Bożego chodźić niebę=
26:
dźie/ nieinácżey będźie pocżytan/ iedno iáko on Saul Krol
27:
Izráelſki/ ktory w onem narodźie był y naśláchetnieyſzy y na=
28:
vrodźiwſzy/ ktory z roſkazánia Bożego był Krolem obran/ kto=
29:
ry Prorokował/ ktory ze wſzytkiemi ludu Bożego nieprzyia=
30:
ćioły wſzędźie w około mężnie walcżył/ y wiele zwyćięſtw od=
31:
niosł/ ale iż drogę Przykazánia Bożego opuſzcżał/ przetoż był
32:
y od Bogá odrzucony/ y Kroleſtwo Izráelſkie od niego oder=
33:
wáne/ á drugiemu dáne było: przetoż też od Duchá Bożego
34:
będąc opuſzcżony/ Duchowi Złemu był podány/ á w bitwie ſy=
35:
ny ſwoie wſzytki widźiał pobite/ ſam też będąc ránion/ potym
36:
śię ſwą ręką zábił. Ale te wſzytkie rzecży o Saulu wſzytcy
37:
z piſmá świętego wiedzą. Ono też o Ludwiku Krolu Wę=
38:
gierſkiem iáśnieyſza rzecż ieſt/ niżlibych ią ſzerokiemi słowy po=
39:
wiedáć miał/ ktory też ſpráwiedliwie ná Kroleſtwo był obran/
40:
ále iż Spráwiedliwośći niebárdzo pilnym ſtrożem był/ więcey
41:
tańcow niżli poważnych ſpraw pilnował/ krzywd ludźi obćią=
42:
żonych niemśćił śię/ y inych powinnośći Krolewſkich zánied=
43:
bawał/ przeto tákie ſkońcżenie żywotá miał/ iákiego wſzytko
44:
Krześćiáńſtwo záwżdy żáłowáć będźie.
Roz=


strona: 24

Kśięgi pirwſze.Liſt 24
1:
Rozdźiał dźieśiąty.
2:
1. Pánowie Rádá/ y Poſłowie Ziemſcy/ dla cżego do rádzenia o Rzecżypoſpolitey
3:
bywáią Krolowi przydáni. 2. Dla cżego Krolowi daná ieſt naywiętſza zwierz=
4:
chność w Rzecżypoſpolitey. 3. Y tu o powinnośći Pánow Rad krotko. 4. Y o
5:
Porádnikách Krolewſkich/ ktorziby przy niem vſtáwicżnie byli. 5. Y o Se=
6:
kretarzoch káżdego Powiátu. 6. Ná Krolá należy/ áby przy Rádźie Sena=
7:
torow bywał. 7. Zámknienie opiſania Senatu/ wźięte od ich powinnośći.
8:
GDyż tedy rozmáite kaźni ná Krole ſą
9:
záłożone/ ktorziby nie dobrze vżywáli Vrzędu
10:
ſwego/ á żaden Krol nigdy niebył/ ktoryby ſam
11:
wſzytki Vrzędy ábo powinnośći ná ſobie nośić
12:
mogł: przeto ieſt bez máłá wſzędźie ten obycżay/
13:
że Krolom Senatory/ y inne Vrzędniki przyſtáwiáią/ kto=
14:
rziby znim Rzecżpoſpolitą rządźili. Co też y Moiżeſz nay=
1

15:
wyżſzy Sprawcá ludu Bożego vcżynił/ ktory zá rádą Iethroná
2. Moiſz. 18 Wirſz 21.

16:
Madyánity świekrá ſwego/ obrał wiele oſob cżelnieyſzych/
17:
ktorym też władnośći ſwoiey vdźielił. Vcżynił to y
18:
Dáryus Krol Medſki/ ktory też niektore przednieyſze Pány
19:
poſtánowił/ miedzy ktoremi chćiał áby też był Dániel Ebrey=
Daniel. 6.

20:
cżyk áby znim wſzytkie rzecży rządźili y ſpráwowali.
21:
V Polakow imo Krola y Pány Radne/ bárzo wiele może
22:
Sláchecki ſtan/ ktory poſyła záwżdy z káżdego Powiátu Po=
23:
sły ná Seym/ ktorzi ácż niemáią mocy wotowáć/ wſzákże wiele
24:
rzecży potrzebnych podawáią ku rozbierániu Senatorom.
25:
Vſtáwy też wſzytkie pilnie przeglądáią/ ieſli co Rzecżypo=
26:
ſpolitey ſzkodliwego być widzą/ áby śię przećiw temu záſtá=
27:
wili. A przetoż żadne Práwá áni vſtáwy nie ſą ważne/ ie=
28:
dno ná ktore Posłowie Ziemſcy pozwolą. Nieinácżey po=
29:
dobno ſą ći Posłowie v nas/ iedno iáko v Rzymian bywáli
30:
Stárſzy nád poſpolſtwem/ ktore zwano Tribuni Plebis. Bo
31:
ponieważ w poſpolſtwie potrzebá záwżdy mądrośći/ powagi
32:
y ſtátecżnośći/ przeto porucżano to cżelnieyſzym oſobam ná to
33:
obránem/ Tribunis, to ieſt/ Stárſzym nád poſpolſtwem/ áby
34:
śię przećiwko wynálazkom Pánow Rad opieráli/ á pilnie te=
35:
go przeſtrzegáli/ żeby Rzecżpoſpolita vbliżenia iákiego nieod=
36:
nośiłá. Widźiałem to ſam/ gdy wiele rzecży zacnych á po=
37:
trzebnych poſtánowiono v nas/ zá vchwaleniem Slacheckiego
38:
ſtanu: wiele rzecży ſzkodliwych odrzucono/ zá nieprzyzwole=
39:
niem iego. Co Pánie Boże day áby ná wieki trwáło.
40:
Ale też niekiedy dáli śię w tem vznáć/ iż názbyt ſtan ſwoy mi=
41:
łuią/ á nieták dálece o Rzecżpoſpolitą dbáią/ iáko pilnie wol=
ności


strona: 24v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
nośći ſwoich bronią/ co śię okazáło w niesłuſznem á nieſprá=
2:
wiedliwem ártykule o mężoboyſtwie. A ták niechay tego
3:
pilnie ſtrzegą Posłowie/ áby dla nich kiedy Rzecżpoſpolita
4:
wielkiey ſzkody niewźięłá/ z wielką ſtanu iych ſromotą y nę=
5:
dzą. Ale Pánie Boże tego vchoway/ á rácż wſzytkiemu
6:
Slácheckiemu ſtanowi tákie ſerce dáć/ áby oni odrzućiwſzy
7:
ná ſtronę miłość ſámych śiebie/ wſzytkę Rzecżpoſpolitą/ to
8:
ieſt/ wſzytkie ludźi/ w tem ſpołecżnego żyćia towárzyſtwie zná
9:
mi mieſzkáiące miłowáli/ o wſzytkie śię ſtáráli/ wſzytkich
10:
gárdłá/ pożytkow y zacnośći bronili. Co kiedy będźie/
11:
tedy śię okaże ſpráwiedliwa przycżyná/ dla cżego ták Pano=
12:
wie Rádá/ iáko y Sláchecki ſtan/ przydan ieſt do władnosći
13:
Krolewſkiey. Bo to mamy zá pewną rzecż mieć/ że nie=
14:
ieſt żaden ktoryby ieden ſam/ ábo rádą ſwą/ ábo ſtárániem
15:
ſwym mogł wſzytkiey Rzecżypoſpolitey doſyć vcżynić/ á iey
16:
brzemioná znośić. A iako káżdy więcey dwiemá ocżymá
Ariſtotel.

17:
vyrzy/ lepiey dwiemá vſzymá słyſzy/ á dwiemá rękámi y dwie=
18:
má nogámi więcey ſpráwi/ niżli kiedyby tylko iednego oká/
19:
iednego vchá/ iedney nogi y iedney ręki vżywał: Tákći wſzyt=
20:
cy ktorzi wiele ludu y niezlicżone ſpráwy porucżone ſobie má=
21:
ią/ potrzebá/ áby wiela ludźi ocżu y vſzu/ y nog/ y rad vżywá=
22:
li/ chcąli dobrze á porządnie wſzytkie rzecży ſpráwowáć.
23:
Y zda mi śię tá przycżyná być/ dla ktorey Krolom y zwierzch=
2

24:
nym Pánom/ práwem wſzytkich narodow/ naywiętſza wła=
25:
dność w Rzecżypoſpolitey daná ieſt: ktorzi będąc ná naywyż=
26:
ſzem doſtoynośći ſtopniu poſtánowieni/ rádząc y myśląc o
27:
wſzytkich ſwoich ludźioch/ nie iedney/ ábo nie kilku oſob rády
28:
w ſpráwowániu rzecży vżywáć máią/ ále wiela oſob/ y tych
29:
nie ledá iákich/ ále co przednieyſzych y co mędrſzych/ ktorychby
30:
oni więcey niżli kto inſzy mogł mieć. Abowiem ieſli śię pu=
31:
śćiſz zá dobrym rozſądkiem/ niesłuſznaby to rzecż/ áby iedne=
32:
mu cżłowiekowi ktoryby y nic nieumiał/ y namiętnośćiam ábo
33:
popędliwośćiam ſerdecżnem dał śię vnośić/ wſzytká ſpráwá
34:
Rzecżypoſpolitey miáłá być porucżoná. Lecż ponieważ
35:
Krolewſka władza ma śię podpieráć wiela ludźi oſobliwą
36:
cnotą y mądrośćią/ przeto zdáłá śię być słuſzna rzecż/ áby ią
37:
ieden ná ſobie niosł/ ktoryby wſzytkiemi rządźił. Bo łá=
38:
cniey iednego pánowániu posłuſznym być/ niżli wiela ich: łá=
39:
cniey iednego byſtrość y pohámowáć/ y gdyby śię tám ćiągnęłá
40:
gdźie nietrzebá názad cofnąć/ niżli wiela ich. Zdáłá śię
41:
wtedy słuſzna rzecż być/ áby ieden iáko głowá wſzytkiem dru=
42:
giem cżłonkom/ coby było napożytecżnieyſzego á naſpráwiedli
43:
wſzego cżynić roſkázował/ vſtáwy około ſpráwowánia rzecży
cżynił


strona: 25

Kśięgi pirwſze.25
1:
cżynił/ y wykonywał: wątpliwe á niepewne rzecży rozwięzo=
2:
wał: káżdego obywátelá źiemi ſwey w powinnośći iego zá=
3:
dźierżawał/ á lepſzym go/ ile może być cżynił: ná oſtátek aby
4:
był wodzem y pocżątkiem/ pokoy y wſzeláką vcżćiwość tak w=
5:
źiemi ſwey záchowywáć y pomnáżáć/ iáko iey też ná pográni=
6:
cżu od nieprzyiaćielá bronić. Abowiem ieſliby ich wiele
7:
z táką władzą w iedney Rzecżypoſpolitey było/ cżęſtoby śię tra
8:
fiáły bárzo záwikłáne trudnośći/ gdyby káżdy co mu śię nay=
9:
lepſzego widźi ku ſkutkowi przywieść chćiał. Y niemo=
10:
gliby tácy żadney rzecży w dobry porządek przywieść/ ieſliby
11:
śię pirwey ſámi miedzy ſobą niezgodźili y niezezwolili.
12:
Záprawdę áni poſpolitego cżłowieká/ áni przednieyſzych w
13:
źiemi oſob pánowánie/ niemoże śię ná vrzędźie ſwym przyſtoy
14:
nie záchowáć/ ieſliby pirwey niewźięło ná śię podobieńſtwá pá=
15:
nowánia iedney oſoby/ chybá żeby wſzytkiey źiemie ſpráwę (co
16:
w Rzymie y w inſzych Rzecżáchpoſpolitych/ cżáſu wielkiego
17:
niebezpiecżeńſtwu záchowywano) iednemu komukolwiek do
18:
cżáſu porucżono/ ktorego Rzymiánie Dictatorem zwáli: ktory
19:
wyiąwſzy to że do cżáſu pánował/ cżemże inſzym był iedno
20:
Krolem? Rzymſka też Rzecżpoſpolita/ ktora po cżáśiech
21:
Tárquiniuſzowych brzydźiłá ſie władzą Krolewſką iákoby
22:
iáką zarázą/ doznawſzy cżęſtokroć iáko ćięſzkie á ſzkodliwe ieſt
23:
pánowánie wielu oſob/ ktorych woynámi wnętrznemi długo
24:
trapiona byłá/ zwielką chęćią Auguſtá zwierzchnym Pánem
25:
obráłá: náucżywſzy śię wielem przykłádow/ iż lepiey dáleko
26:
áby ieden naywyżſzą władzą ná ſobie nośił/ niżliby śię wiele
27:
ich zrowney władze weſeliło: ktorzi będąc niezgodni miedzy
28:
ſobą/ wſzcżynáliby nieſnaſki y bunty á niemogliby nicżyim ro=
29:
ſkázowániem ábo pánowániem być pohámowáni.
30:
Y ztądżeć vrosły one słowá przez Wáleryuſá Meſsále/ z ro=
Sueton in. Octa. t. 58.

31:
ſkazánia Senatu, y poſpolſtwá Rzymſkiego do niego posłáne:
32:
Niech to ná dobre y ná ſzcżęśćie tobie y domowi twemu/ o Ce=
33:
ſárzu Auguśćie będźie/ Senat y poſpolſtwo Rzymſkie pozdra=
34:
wiáią ćię Oycem oycżyzny. Ktoremu zápłákawſzy
35:
Auguſtus tymi słowy odpowiedźiał: Gdyżem iuż cżegom żądał
36:
otrzymał/ zacni á ná rádę wyſádzeni Pánowie/ o coż inſzego
37:
mam Bogá prośić/ iedno ábych to zezwolenie wáſze/ do oſtá=
38:
tniego żywotá mego końcá mogł znośić? A napierwey o
39:
to śię ſtáráć trzebá/ áby Senatorſka łáwicá co nalepiey byłá
3

40:
poſtánowioná/ ktora po Krolu w káżdey Rzecżypoſpolitey ieſt
41:
naprzednieyſza. V nas ieſt złożoná máło niezewſzelákich v=
42:
rzędnikow/ ták Duchownych iáko Swietſkich. A przeto
43:
wielką pilność Krol cżynić ma/ około obieránia tych vrzędni=
Ekow/


strona: 25v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
kow/ ktoremi zwycżay ieſt záſadzáć koło Senatorſkie/ ktore
2:
ieſt naywyżſzą Rzecżypoſpolitey rádą/ poſpolitego dobrá y za=
3:
cnośći ſtrożem/ ktore Krolá y zwierzchnego Páná do pięknych
4:
á vcżćiwych rzecży pobudza/ od ſproſnych á nieucżćiwych od=
5:
wodźi/ á złe iego chęći hámuie: bez ktorego rády/ zdánia/ y
6:
zwierzchnośći/ nic w Rzecżypoſpolitey/ áni w źiemi/ áni zá
7:
gránicą cżynić śię niegodźi.
8:
Okrom Senatu/ ktory o naprzednieyſzych ſpráwách Rze=
4

9:
cżypoſpolitey rádźi/ á nigdy niebywa zbieran/ iedno dla wa=
10:
żnych ſpraw/ y to ná Seymie/ godźiſie Krolowi miewać przy
11:
ſobie kilko oſob/ ktorziby od iego boku nigdy nieodſtępowá=
12:
li/ z ktoremiby śię o wſzytkich rzecżach námyślał/ á znimiby
13:
rádźił o rzecżach ku cżynieniu potrzebnych: y owſzem gdy ma
14:
wſzytek Senat, ábo Pany Rádne zebráć/ áby śię z temi pirwey
15:
wkáżdey rzecży/ rozważáiąc ią/ ná tę y ná owę ſtronę/ ná=
16:
mowił/ niżliby ia przed wſzytkiem Senatorſkiem kołem prze=
17:
łożył. Przyrodzenie do tego ćiągnie/ zwycżay ludzki też
18:
to nieśie/ iż káżdy cżłowiek ma tych z ktoremi towárzyſkie ży=
19:
wie/ ktorym śię pirwey rády o ſwych rzecżach zwierza/ niż śię
20:
znimi pokaże. Iáko dáleko więcey zwierzchnemv Panu godźi śię
21:
áby miał około śiebie ludźi tákowe/ ktorymby śię zmysłámi
22:
ſwoiemi pirwey otworzył/ á iych też zdánie w tey mierze v=
23:
słyſzał/ á znich wyrozumiał/ ieſliby śię co w tey mierze (iáko
24:
myśli) ſpráwić mogło/ ábo nie. Tym ſpoſobem y o dru=
25:
gich wotowániu będźie potym lepſzy rozſądek dawał/ y gdy w
26:
kole Senatorſkiem ſpor iáki o co będźie/ łácniey będźie mogł
27:
obráć to/ co śię iemu y Rzecżypoſpolitey pożytecżnieyſzego być
28:
zda. Lecż tákowi ktorzi przy boku Krolewſkiem vſtáwicż=
29:
nie będą/ á do tákich táiemnych rozmow będą przypuſzcżáni/
30:
trzebá áby byli wierni y milcżeniem ozdobieni. Bo wiele
31:
złego ztąd przychodźi/ gdy rády zwierzchnych Pánow niero=
32:
zmyślnie/ ſkwápliwie á przed cżáſem bywáią rozgłaſzáne.
33:
Są Monárchowie/ ktorzi káżde mv Powiátowi do ſpraw ták
5

34:
domowych iáko też poſtronnych dawáią tákie porádniki álbo
35:
Sekretarze/ áby ſpráwy iym porucżone odpráwowáli.
36:
Chwálebny to záprawdę ieſt obycżay/ á Pánom zwirzch=
37:
nym/ nád wielkiemi Páńſtwy przełożonym/ á zwłaſzcżá kto=
38:
rzi z roznemi narody ſpolne ſpráwy máią/ bárzo potrzebny.
39:
Abowiem gdy kto ſam ieden wſzyſtkie ſpráwy ná ſobie nośi/
40:
tedy y ſam znoſzeniu ták wiela brzemion nie práwie doſyć ucży
41:
nić może/ y ſpráwy leniwiey idą/ á ci ktorych śię rzecż tocży/
42:
więtſzy nakład podeymowáć y więcey cżáſu tráćić muſzą.
43:
Záś gdy káżdy pilnuie tego co ná iego vrząd należy/ tedy śię
ſpráwy


strona: 26

Kśięgi pirwſze.26
1:
ſpráwy rychley y lepiey odpráwuią: á ieden niebywa ták wiel=
2:
kiem mnoſtwem ſpraw zátrudnion: ludźie też ták ſwoi iáko y
3:
poſtronni/ z mnieyſzym nakłádem y cżáſu trawieniem do domu
4:
śię wrácáią. Gdy mieyſce ktoregokolwiek z tych Sekretarzow
5:
wákuie/ dla śmierći/ ábo dla ktorey inſzey przycżyny/ niebiorą
6:
tego Krolowie ná śię/ áby ná iego mieyſce kogoby chćieli in=
7:
ſzego dáli: bo poſpolićie do tego przekażą proźbá wielu ich/ iż
8:
nie tego kogoby chćieli/ choćia też y godnego/ obieráią/ ále kogo
9:
iym iákoby po niewoli wtrącą. A ták wſzytko bywa w mocy
10:
drugich Sekretarzow/ áby oni obráli/ á ná mieyſce zmárłego
11:
wſádzáią kogo rozumieią być do tego práwie godnego.
12:
Słuſznaby też rzecż byłá/ żeby Krol przy Pánoch Rádách/ gdy
6

13:
o Rzecżypoſpolitey rádzą/ oſobą ſwą był: Bo oprocż tego/ że
14:
iych dowćip/ słucháiąc iáko wotuią/ wybacży/ też y to do cże=
15:
go śię kto więcey zgodźi pozna: y ſámę rzecż ktora śię tocży
16:
doſtátecżniey wyrozumie/ y Dekret vcżyni táki/ ktory z więt=
17:
ſzym pożytkiem Rzecżypoſpolitey będźie. Lecż gdy śię tráfią nie
18:
zgodne wotá Senatorow/ coby miał Krol cżynić/ ieſli ma li=
19:
cżyć wotá ábo ie ważyć/ niżey/ gdźie będźie rozmowá o vchwale
20:
Pánow Rad/ powiem. Teraz o vrzędźie Senatorſkiem
21:
nieco pzypomnię/ bez ktorego iákom powiedźiał/ nic śię Kro=
22:
lowi w Rzecżypoſpolitey pocżynać niegodźi: gdyż wedle ich
23:
zdánia Práwá bywáią ſtánowione/ Sądy odpráwowáne/ y
24:
woyny podnoſzone. Wielki tu vrząd y ćięſzkie brzemię ieſt/
25:
á niewiem ieſli niewiętſzy y trudnieyſzy miedzy wſzytkiemi in=
26:
ſzemi vrzędy/ wyznáwáć śię y okázowáć być ſtrożem Rzecży=
27:
poſpolitey/ y obrońcą. Niech żaden niebędźie tego o ſobie mni=
28:
mánia/ żeby iy przyſtoynie ſpráwowáć mogł/ bez wielkiego
29:
rozumu/ więtſzego zwycżáiu/ á mądrośći y owſzem dáleko więt
30:
ſzey/ bez wagi wyroku/ bez rozmáitego á doſkonáłego porády
31:
ſpoſobu.
32:
Rozdźiał iedennaſty.
33:
1. Co przynależy ná Senat/ y ná wſzytkie inſze oſoby rádne/ áby około wotowánia
34:
ná wſzytko bacżenie mieli. 2. áby śię ſkwápliwego á nierozmyślnego wotowá
35:
nia wyſtrzegáli. 3. namiętnośćiam ſerdecżnem áby śię niepoddawáli. 4.
36:
áby ná vcżćiwość pirwſze bacżenie mieli. 5. Aby ná drugich dobre wotá ſzcży=
37:
rze przyzwaláli. 6. áby to śmieli mowić/ co rozumieią być dobrego ábo ſprá=
38:
wiedliwego. 7. áby v śiebie więcey rozważáli wotá niżli ie licżyli. 8. Po=
39:
tym ieſt zámknienie.
40:
SLuſznie tedy cżelnieyſzym oſobam/ ktorzi
41:
ták wielkie rzecży ná ſwey głowie noſzą/ bywa ro=
42:
ſkazano/ áby z wielką pilnośćią á długo wſzytkiemu
E ijśię przy=


strona: 26v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
śię przypátrowáli/ we wſzytkie Rzecżypoſpolitey cżęśći pilnie
2:
pátrzyli/ obacżáiąc ſpráwę/ o ktorą w rádźie rozbieránie ma
3:
być: niechayby v śiebie pilnie vważáli cżáſy/ mieyſcá/ oſoby/
4:
y poſtępek rzecży tego cżáſu ktorego śię co dźieie: záwżdy
5:
niech śię rozumu rádzą: rzecży dáwnieyſze z teráznieyſzemi
6:
niechay zrownawáią/ á biorąc znich wzor niechay przyſzłe rze=
7:
cży opátruią/ á rozmyśláiąc o nich niechay wiele cżáſu trawią.
8:
Przetoć Homerus powiada być rzecż niesłuſzną/ áby zwirz=
9:
chny Pan miał cáłą noc ſpáć/ ktorego obronie wiele ludźi
10:
porucżono/ á ná ktorego ſtárániu należą naywiętſze ſpráwy.
11:
Ktory wyrok ták wielce waży ten cżłowiek/ iż iy nieledá
12:
ktoremu Grekowi przywłaſzcża/ ále piſze/ iákoby te słowá
13:
ſam Bog mowił. Ktore roſkazánie/ iż należy wſzytkim kto=
14:
rzi ná proſtą do cnoty drogę náſtąpili/ tedy y owſzem naywięcey
15:
należy przednieyſzym w Rzecżypoſpolitey Pánom: to ieſt/ áby
16:
ten cżás ktory ſproſne poſpolſtwo obráca ná bieśiády y ná gry/
17:
oni obrácáli cżęśćią ná ſpánie/ cżęśćią ná wynáydowánie rá=
18:
dy o dobrem rządzeniu Rzecżypoſpolitey. Bo ktorzi ábo
19:
ſpawſzy cáłą noc/ ábo koſztownemi potráwámi y trunkámi
20:
báwiwſzy śię/ przychodzą do rady nierozmyśliwſzy śię/ áni śię
21:
do tego zgotowawſzy/ ći záprawdę bez przygány wtey mierze
22:
być niemogą. Przeto trzebá Radnemu Pánu wiedźieć pir=
23:
wey wády ábo niedoſtátki Rzecżypoſpolitey/ y ono wſzytko o
24:
cżem ma być rozmowá w Rádźie/ żeby śię do rády y do roz=
25:
mowy dobrze nágotował.
26:
Bo owego porywcżego o wielkich rzecżach mowienia trzebá
2

27:
śię ſtrzec: Gdyż Pánowie Rádni nie ták śię máią popiſowáć
28:
prędkośćią wotowánia/ iáko ważnośćią rzecży: co záprawdę
29:
niemoże śię im dobrze poſzáńcować/ iedno przewiedźiawſzy na
30:
przod y dobrze roſpátrzywſzy wiele rzecży/ z ktorychby obráć
31:
mogli to coby napotrzebnieyſzego było. Ieſliby śię kto ná
32:
prędkie á nierozmyślne wotowánie zbytnie ábo vmyślnie wy=
33:
ſadzał/ zda śię/ że to więcey rośćie z okázowánia niepotrze=
34:
bnego/ niżli z rozſądku ſtátecżnego/ y bez płochośći tám być nie
35:
może. Bo cżęſto śię to trafia/ iż co kto raz nierozmyślnie
36:
wyrzecże/ tego nápotem vpornie broni. Ktora rzecż ácż
37:
w káżdey oſobie ieſt przygány godna/ ále naywięcey w oſo=
38:
bách cżelnieyſzych/ ktore w rzecżách wielkich wotuią á rádzą/
39:
chcąc áby nietylko z ſtrony dowodu rozumem vcżynionego/ ále
40:
też y z ſtrony zwirzchnośći ich były ważne. Dobrze przeto
41:
Alexander Seuerus Rzymſki Ceſarz cżynił/ ktory ſtrzegąc tego
42:
áby kto będąc niegotow niewotował/ dawał cżás ku rozmysle
43:
niu. A przeto ći/ ktorzi o rzecżách ważnych á wielkich vmyślnie
z prędká


strona: 27

Kśięgi pirwſze.Liſt 27
1:
z prędká á bez rozmysłu/ y ſámi mowią/ y po drugich tego chcą
2:
ábo ie ná to wyćiągáią: o tych ma być rozumiano że to ná okaz
3:
cżynią: á ktorzi też nierozważywſzy pierwey v śiebie ſpraw o
4:
ktorych rádá ma być/ przychodzą do kołá rádnego/ to ieſt/ do
5:
onego świętego Rzecżypoſpolitey Kośćiołá/ ći niechay wie=
6:
dzą/ iż od Bogá słuſzne káránie odnioſą/ zá złe przećiw Rze=
7:
cżypoſpolitey záchowánie.
8:
A o tych záśię co mamy rozumieć/ ktorzi do tego świę=
3

9:
tego Kośćiołá z zákrwáwionemi ſercy przychodzą/ będąc
10:
ku záſzkodzeniu komu nieſpráwiedliwie ták gotowi/ iż śię też
11:
o to z wielką ſwoią niebezpiecżnośćią kuśić śmieią? Niemoże
12:
záprawdę ſerce waśnią/ gniewem/ ábo iáką popędliwośćią
13:
wzruſzone/ áni rozumowi dáć śię rządźić/ áni ná prawdę przy
14:
zwáláć. Niemoże ſpráwiedliwie ſądźić/ áni prawdźiwey
15:
rády bezpiecżnie ábo wolnie dáć/ ktory ſam ſobą niewłada/ bę=
16:
dąc złem namiętnośćiam poddány. Bo á ktore może być
17:
okrutnieyſze pánowánie/ ktore tyráńſtwo ſrożſze/ iáko gniew/
18:
waśń/ záiątrzenie/ nieukrocone pożądliwośći/ prágnienie
19:
przewodzenia y chęći nieprzyſtoyne/ ktore świátłość ſerdecż=
20:
ną záćmiáią/ wolność woli wydźieráią/ á cżłowieká ktory śię
21:
im poddał/ y tám y ſám odrywáią? Przetoż y tákowego złe=
22:
go wzruſzenia ſerdecżnego/ cżelnieyſzi Pánowie powśćiągáć
23:
máią/ á rozumem ie iákoby w koło kręćić/ y rozruchow wyſtrze
24:
gáć śię pilnie máią/ ktore z gniewu waśni y inſzych burzliwych
25:
namiętnośći pochodźić zwykły. Mogąć nas rozmáite przy=
26:
kłády y náſzych y dáwnieyſzych cżáſow náucżyć/ iż wielkie á ćię=
27:
ſzkie nędze y vpadki tak ná Rzecżpoſpolitą iáko też y ná domo=
28:
we káżdego obeśćie/ dla waśni á rozruchow cżelnieyſzych Pá=
29:
now/ przychodźiły: bo miewáią wiele pomocnikow/ ktorzi
30:
przy nich zoſtawáią/ ktore przy ſobie máiąc/ iákoby zgromá=
31:
dzone woyſko/ ták w domu iáko y w rádźie/ y gdźie iedno mo=
32:
gą/ wſcżynáią miedzy ſobą ták wielkie waśni/ iż śię zda iáko=
33:
by ieden drugiemu ná gárdło ſtał. A nie ieſt to rzecż wie=
34:
rze podobna/ áby poiednánie ich/ choćia bywa zacne/ y przy
35:
wielkiem zgromádzeniu/ miáło być ſzcżere/ ktorzi zá málucżki
36:
cżás bárzo wielkie rozruchy miedzy ſobą wſzcżynáią/ á iákoby
37:
ſzerſzenie przećiwko ſobie powſtawáią. Y niemoże to
38:
być/ áby ći ktorzi miedzy ſobą niezgodni ſą/ á ſobie z lekká przy
39:
iaćielmi/ mogli ták w Rzecżypoſpolitey iáko też w domowych
40:
potocżnych ſpráwách zgodę y pokoy poſtánowić.
41:
Ma śię też do tego pilno przykłádáć Senator káżdy/ żeby tę
4

42:
rzecż o ktorey ma być rozbieránie w rádźie/ dobrze wyrozumia=
43:
wſzy/ wſzytkie rady ſwoie ku pocżćiwey przyſtoynośći obrácał/
E iijod ktorey


strona: 27v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
od ktorey dla iákiegokolwiek pożytku odſtępować/ záwżdy zá
2:
ſproſną rzecż miewano. A ácżkolwiek śię cżęſtokroć ſercá
3:
ludzkie wielą rzecży zátrudniáią/ iż niełácno mogą rozeznáć co
4:
ieſt vcżćiwego/ wſzakże w rzecżách iáwnych/ cżłowiek dobry
5:
od pocżćiwey przyſtoynośći odſtępowáć niema. Lecż wiele
6:
rzecży ieſt/ ktore nam vcżćiwą przyſtoyność okázáć mogą: iá=
7:
ko rozum ktory ieſt iáko oko rozeznawáiące świátłość od ćie=
8:
mnośći/ zdrożne rzecży od práwych/ niecnoty od cnot: potym
9:
ią też okázáć mogą vrzędy y powinnośći cnotę forytuiące:
10:
Ktemu też ſáme Práwá y Ludzkie y Boſkie. Niech prze=
11:
to ná wzor będźie w kole Senatorſkiem rozbieránie o mężoboy
12:
ſtwie/ ieſli winą cpieniężną/ cżyli gárdłem ma być karane?
13:
Bo ſą niektore rzecży/ ktore śię y ná tę y ná owę ſtronę w tey
14:
mierze mowić mogą/ ktorem śię ma pilnie przypátrzyć/ á po=
15:
rownywáć ie/ ten ktoby chćiał ná to ſpráwiedliwie á z pożyt=
16:
kiem Rzecżypoſpolitey wotowáć. Zá winą pieniężną
17:
pomaga ſtárodawny tey Ziemie zwycżay/ ktory ieſt miedzy
18:
Artykuły Práwá policżon: pomagáią też y pożytki ná przy=
19:
iaćioły zábitego przychodzące/ ktorziby nic niewźięli/ kiedyby
20:
mężoboycá był zábit. Záśię też cżyniąc wet zá wet/ kará=
21:
nie mężoboyce niepożytecżne będźie Rzecżypoſpolitey/ ktora
22:
záwżdy ſtráćiwſzy iednego cżłowieká/ muśiáłáby y drugiego
23:
ſtráćić: á ták mnimałby kto/ że lepiey pieniężną winą káráć
24:
mężoboyce/ ktorey iakikolwiek potym w Rzecżypoſpolitey
25:
mogłby być pożytek. Do tego też wielce pomagáią zasłu=
26:
gi ludźi Slacheckiego ſtanu przećiwko tey Rzecżypoſpolitey/
27:
ktora zá nieiáką nagrodę zasług vſtáwiłá im to Práwo/ áby
28:
głowá ich od chłopá gárdłem/ á głowá chłopſka tylko dźie=
29:
śiąćią grzywien pieniędzy náſzych od Sláchćicá płácona byłá.
30:
Bo ſámá Sláchtá miedzy ſobą ná ſto grzywien głowę przyia=
31:
ćielſką ſzácuie. A teć ſą rzecży/ ktore winę pieniężną potwier
32:
dzáią ábo forytuią/ á głowną wątlą. Z drugiey ſtrony zá=
33:
śię/ máią te rzecży być rozważone y poznáne/ ktore pieniężną
34:
winę zbijáią/ á głowną ſtánowią. Naprzod wedle Praw
35:
Bożych/ y wſzytkich niemal narodow/ okrom nas/ mężoboyce gár
36:
dłem bywáią karáni: potym y rozum ſam/ ktory ieſt iákoby
37:
iáka świátłość á świecá żywotá pokázuie to/ że ſproſna rzecż
38:
z ludzkiego zábijánia pożytek iáki cżynić/ ábo zyſk bráć/ á iże
39:
nicżem inſzym niemoże być nágrodzone mężoboyſtwo/ iedno zá
40:
mordowániem mężoboyce. A ieſliże karánie ma być wyſtępko
41:
wi rowne/ á gdźież śię tedy więcey oná rowność pokázáć mo=
42:
że/ iedno karániem mężoboyce ná gárdle? Bo żadna rzecż
43:
nam ták miła niema być iáko żywot ludzki. Nád to/
ponieważ


strona: 28

Kśięgi pirwſze.Li. 28
1:
ponieważ Práwá náſze oſądzáią ony ná gárdło ktorzi cu=
2:
dze rzecży krádźionym obycżáiem odeymuią/ á cżemuż y ci
3:
niemaią być ná gárdle karáni ktorzi komu zdrowie odięli?
4:
Bo ono co zá pieniężną winą/ chcąc ią mieć/ przytacżáią/ że ie=
5:
ſliby mężoboyce ná gárdle byli karáni/ muśiáłaby Rzecżypoſpo
6:
lita ſtráćiwſzy iednego cżłowieká záwżdy zárázem y drugiego
7:
ſtráćić/ tedy to dáleko prawdy. Abowiem á ktoż
8:
tego niewie/ iż bárzo wielkie mnoſtwo ludźi Práwo dla zło=
9:
dźieyſtwá tráći? Co ieſliże karząc złodźieie nieruſza nas nic
10:
tá ginących ludźi ſzkodá/ á cżemu nas ruſzáć ma gdybyſmy mę=
11:
żoboyce tákże karáli? iákoby máiętnośći ludzkie w więtſzey wa
12:
dze być miáły niżli ſáme gárdłá: ábo iákoby więtſzą ſzkodę
13:
Rzecżpoſpolita wźięłá zábiwſzy mężoboycę niżli złodźieiá. A co
14:
powiedáią o zasługách Slácheckiego ſtanu/ dla ktorych tę ro=
15:
zność karánia vcżyniono/ bárzo to nikcżemna: á niewiem ie=
16:
ſli nie ták głowámi kmiecemi iáko koſtkámi gráć chćieli/ kto=
17:
rzi ie zá dźieśięć grzywien oſzácowáli/ gdyż záś kmiećiá ktory
18:
by Sláchćicá zábił/ gárdłem káráć poſtánowili. Ták wie=
19:
le ieſt rzecży nieprzyſtoynych w tey nierownośći karánia/ iż dźi=
20:
wna rzecż iáko ktory cżłowiek mogł o niey y pomyślić: ktore=
21:
mi nieprzyſtoynośćiámi y rozum śię ludzki obraża/ y ſądy lu=
22:
dzkie bywáią wzgárdzone/ y świátło ſpráwiedliwośći miedzy
23:
cnotámi naśláchetnieyſzey/ bywa záćmione/ y roſkazánie Boże
24:
bywa wniwecż obrocone. Tom tu ná przykład dla tego
25:
powiedźiał/ ábych okazał/ że trzebá Pánom rádnym káżdą
26:
rzecż y ná tę y ná owę ſtronę pilnie rozważáć/ á potym ſpor
27:
o wſzytko cżynić/ pirwey niżliby wotowáli/ coby z pożytkiem
28:
Rzecżypoſpolitey było.
29:
Lecż niemamy ták rozumieć/ żeby on zá Rzecżąpoſpolitą
30:
wotował/ kto ábo zá pożytkámi ſwemi właſnemi idźie/ ábo
31:
go miłość/ ábo waśń przećiwko ktoremukolwiek ſtanowi v=
32:
nośi: iákoż iednák ieſt to rzecż nietáyna/ że wiele ich bronią
33:
pieniężney winy z waśni przećiwko kmiecemu ſtanowi/ á
34:
z miłośći przećiw Slácheckiemu. Niemoże ſerce miłośćią
35:
ábo waśnią przećiw komu pałáiące prawdy poznáć. Nie=
36:
może ten ktory gárdźi Bogiem y ludźmi/ áni vcżćiwośći/ áni
37:
prawdźiwego Rzecżypoſpolitey pożytku obácżyć.
38:
Lecż ći co cżynią ktorzi pieniężney winy bronią? Smiech tylko
39:
z śiebie poſtronnym narodom cżynią: śmieſzki z głow kmie=
40:
cych ſtroią: okrućieńſtwo nád temi z ktorych naywiętſze pożyt=
41:
ki biorą/ płodzą: prawdę Bożą w nieſpráwiedliwości (iáko
42:
Páweł mowi) tłumią: nád to ieſzcże Bogu/ prawdę ſwoię
43:
do iych ſerc podawáiącemu/ zuchwále onemi słowy od=
E iiijpowie=


strona: 28v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
powiedáią/ Wiádomośći drog twoich niechcemy.
2:
Ale o tem nápiſałem doſtátecżnie w kśiąſzkach ktorem o ka=
Iiow. 21. Wirſz 14.

3:
rániu mężoboyſtwá wydał: á tu dla przykładu przywiodłem
4:
trochę/ żebych w rzecży ták iáſney/ rádzenia ſpoſob/ iákokol=
5:
wiek pokazał.
6:
Należy też ná wiernego Senatorá/ ná drugich vcżćiwe wo=
5

7:
tá zezwáláć: á dla waśni ktorąby miał przećiw nim/ niekręćić
8:
áni odrzucáć wotowánia onych ktorziby dobrze wotowáli.
9:
Bo to iáwna/ iż cżęſto o Rzecżypoſpolitey niektorzi ták do=
10:
brze wotuią/ że kiedyby one wotá od wſzytkich były pochwa=
11:
lone/ nieźleby śię Rzecżypoſpolitey posłużyło. Ale iż po=
12:
dobno ći ktorzi ták wotuią/ w nienawiści v niektorych bywá=
13:
ią/ przeto y w vcżćiwośći ich niemáią/ y wotámi ich gárdzą.
14:
Niebacżą tego ći gárdźićiele/ że ćięſzko przećiw Bogu y prze=
15:
ćiw ludźiom grzeſzą. Bo prawdá/ ktokolwiek ią mowi/
16:
z Duchá świętego pochodźi/ ták iż Duchowi świętemu prze=
17:
ćiwią śię wſzytcy/ ktorzi się prawdźie poznáney przećiwią.
18:
A ten grzech niema być lekce pokłádan: a niewiem by to nie
Mátth. 12. Wirſz 32.

19:
on grzech był/ o ktorem Chriſtus powieda/ że áni wtem/ áni
20:
w przyſzłem wieku niebędźie odpuſzcżon. Są też niektorzi
21:
co nie z waśni przeciw oſobie odrzucáią wotá/ ále iż widzą/
22:
że to co oni mowić mieli/ drudzy iuż wyrzekli/ á do tegoż wo=
23:
tum ie vprzedźili/ á ták wſtydáią śię ábo toż powtorzyć/ ábo
24:
iáwnie ná ono ich zdánie pozwolić: przeto wymyślaią ſzyder=
25:
ſtwá/ rzkomo popráwiáią/ áno niepotrzebnie śię zábawiáią.
26:
Y bywa to/ iż gdy chcą áby śię zdáli być mędrſzymi/ okázuią
27:
śię być głupſzymi/ á iych rzecż áni pocżątku áni końcá niema:
28:
ſam co mowi/ máło tego rozumie/ á owi co słucháią/ dáleko
29:
mniey. Był ten obycżay v Senatu Rzymſkiego/ iż gdy
30:
przednieyſzi ſpytáni wotá ſwoie podáli/ á wypráwili onę rzecż
31:
o ktorą ſzło ták dobrze iż więcey niepotrzebowáłá/ tedy śię iuż
32:
drudzy wotowániem niebáwili/ ále proſto ná one wotá poz=
33:
waláli. Y wſpomináią Hiſtorikowie one poſpolite słowá/
Conſulámi zwano w Rzymie zwierzchne Pány/ ktorich co rok inſzych po dwu na to obierano.

34:
ktore Conſul álbo ktorykolwiek vrzędnik w tey mierze mawiał:
35:
Ktorzi ták rozumiećie/ idźćie ná tę ſtronę: á ktorzi nie ták/ ná
36:
onę. Przeto też tákie poſtánowienia zwano od przechodze=
37:
nia. Lecż ia tego niewidzę cżemuby śię kto miał wſtydáć po=
38:
zwolić iáwnie ná to wotum/ ktore śię mu podoba. Bo oni
39:
co niepotrzebnie mowiąc cżás trawią/ więcey máią być pocży=
40:
táni zá Sophiſty prozno śię okázuiące niżli zá wymowce/ ábo
41:
zá miłowniki prawdy. Záprawdę ludźie vcżćiwi á Rzecżpoſ=
42:
politą miłuiący/ ſrodze bywáią obráżeni/ y od tych wykrętácżow
43:
y od onych wzgárdźicielow poznáney prawdy. Trzebá śię
tedy y


strona: 29

Kśięgi pirwſze.19
1:
tedy y tey wády ſtrzec/ á ná prawdę/ ktoiąkolwiek pokaże/
2:
ſzcżerze pozwáláć. Wielką záiſte narodowi ludzkiemu
3:
krzywdę cżyniſz ieſli to rozumieſz o ſobie/ że więcey niżli wſzyt=
4:
cy inſzi y widźiſz y znaſz. Wielką záprawdę przygánę ná
5:
śię bierzeſz/ ieſli łápáiąc twoiey chwały/ ieſli też twoiey prze=
6:
ćiw komu waśni folguiąc/ ábo wykrącaſz/ ábo to co on zná=
7:
cżnie á po proſtu powiedźiał odrzucaſz. A nieieſt żaden
8:
więtſzy znák ſkromnego rozumu/ á Rzecżypoſpolitey więcey
9:
niżli ſobie y o ſobie mniemániu służącego/ iedno ſwe niedobre
10:
odrzućiwſzy/ ná drugich dobre wotá ſzcżerze przyzwolić: o
11:
cżem wypiſałem w Rozdźiale O Poślech.
12:
Ieſt też to rzecż bárzo potrzebna do wotowánia/ ábyś to
6

13:
śmiał mowić co rozumieſz. Bo koniecżnie niegodni ſą Se=
14:
natorſkiey łáwice/ ktorzi wiárę y cnotę ſwą kryią/ boiąc śię
15:
cżelnieyſzych Pánow/ ábo też y zwierzchnego Páná/ ábo po=
16:
ſpolitego cżłowieká: iáko też Káznodźieyſkiego niegodni ſą v=
17:
rzędu/ ktorzi dla wielkiego ludzkiego w grzeſzeniu zezwole=
18:
nia/ niekarzą áni ſtrofuią wyſtępkow/ ponieważ to ná Ká=
Káznodźieyſki vrząd ktory ieſt.

19:
znodźieię należy/ choćiaby mu też y o gárdło ſzło/ w Kośćiele
20:
wołáć/ grzechy ná ocży wyrzucáć y káráć/ choćiaby też lud
21:
widźiał być pyſzny/ ſkrzętny/ y ku vkroceniu trudny. Chy=
22:
báby Pan Rádny nietego miał pátrzyć/ coby trzebá w Rze=
23:
cżypoſpolitey ſpráwić/ ále tego coby śię ſpráwić mogło.
24:
Acżkolwiek lepak poſpolićie mnimáią/ że to ná mądrego na=
25:
leży vſtępowáć cżáſowi/ wſzákże ieſliby ći ktorzi przednieyſze
26:
mieyſce w Rzecżypoſpolitey máią/ puſzcżáli ná ſtronę wotá
27:
ſwe/ ktoreby ná mieyſcu ſwem Senatorſkiem cżynić trzebá/
28:
ći śłábo o ſwey zacnośći rádzą/ Zwierzchnośći ſwey niedoſyć
29:
cżynią/ Prawdę/ o ktorąby gárdło mieli dáć/ opuſzcżáią/ á onę
30:
zá nic máią. Lecż o Rádny Pánie/ ná naywyżſzy ty Rzecży=
31:
poſpolitey ſtan wezwan ieſteś/ zá ſtrożá y obrońcę Rzecżypo=
32:
ſpolitey obran/ dobrodźieyſtwy Rzecżypoſpolitey zápomożon:
33:
A więc ći by śię nie godźiło wdźięcżnośći ſercem y rzecżą ſámą
34:
okázowáć/ wyznawáiąc Prawdę á broniąc iey/ wzgárdy y wa
35:
śni złośnikow mężnie odnoſząc y znaſzáiąc? Ieſli śię ludźi
36:
dla prawdy opuſzcżoney nieboiſz/ boy śię Bogá/ ktory pomni y
37:
słuſzne y niesłuſzne rzecży/ karze złość/ á nágradza zapłátámi
38:
dobroć. Nieieſtći to rzecż nowa/ áni też niesłychána/
39:
że prawdá nienawiſna y gorzka ieſt y záwżdy byłá/ tym ktorzi
40:
śię cnotámi máło báwią. Ale ty niemożeſz inácżey okázáć
41:
śię być miłownikiem prawdźiwey cnoty/ iedno odnoſzeniem
42:
dla niey waśni y trudnośći iákieykolwiek. Przy ſtánowie=
43:
niu káżdey rzecży nalepieyby było wotá nie ták licżyć iáko ie
7
E vważyć.


strona: 29v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
wádźić. Bo ten obycżay licżenia ich/ ácżkolwiek ieſt przyięty/
2:
wſzákże iáko cżęſto ſzkodliwy bywa/ łácno śię to pokázáć mo=
3:
że. A ácżkolwiek to niemoże być bez obráżenia onych/ kto=
4:
rych wotá/ choćia ich więcey/ odrzucone będą. Wſzákże
5:
Krol/ ábo ten ktory przodkuie w Rádźie/ dawſzy tego słuſzną
6:
przycżynę dla cżego ná onych zdániu ktorych mniey przeſta=
7:
wa/ łácno tákowemu obráżeniu zábieży. Tylko tego nie=
8:
chay ſtrzeże Krol/ żeby ktoregokolwiek iednego ábo trochy nie=
9:
ktorych ludźi zwierzchnośći/ nie ták wielce ſobie ważył/ iáko=
10:
by drugich choćia ich więcey dla nich niezániedbawał: bo po=
11:
ſpolićie z tąd roſtą ſtrony/ to ieſt/ iednego przy drugim zoſta=
12:
wánie w rádźie/ y zámieſzánia miedzy poſpolitym cżłowie=
13:
kiem. A przeto/ ieſli wotá mnieyſzey ſtrony będą śię zdały
14:
ſpráwiedliwſze/ słuſznieyſze/ y Rzecżypoſpolitey pożytecżniey=
15:
ſze/ ábo ieſli też ſámemu Krolowi/ abo w rádźie przednieyſze=
16:
mu/ cokolwiek lepſzego ná myśl przyidźie/ niech okaże przycży=
17:
nę/ dla cżego co roznego od wynálazku więtſzey ſtrony ma być
18:
przyięto. Lecż to niech cżyni ſkromnie/ nieſtrofuiąc nikogo.
19:
A ieſliby tá rzecż potrzebowałá wielkiego rozmysłu/ niech=
20:
by ná inſzy dźień odłożył oznaymienie zdánia ſwego/ y wyroku
21:
vcżynienie. Lecż iáko ſzkodliwa rzecż tylko licżyć wotá/
22:
á nie ważyć iych też/ posłuchaymy. Miáły miedzy ſobą
23:
iednego cżáſu cżłonki ćiáłá cżłowiecżego rozmowę o Słońcu/
24:
ieſli ieſt świátłe/ cżyli ćiemne: á gdy wſzytkie cżłonki porząd
25:
kiem wotowáły/ że ieſt ćiemne/ ſáme tylko ocży powiedźiáły
26:
że ieſt świátłe. Rozum cżłowiecży odrzućiwſzy one wotá/
27:
ktore drugie cżłonki powiedźiáły/ choćia ich było wiele/ ná ſá=
28:
mych ocżu wotum pozwolił/ y zá nimi ſkazał. Rozgnie=
29:
wáły śię bárzo drugie cżłonki/ że zdánie ocżu/ nád tákie mno=
30:
ſtwo zdánia ich przełożono. Ale gdy ich pytano/ coby zá
31:
rozność byłá miedzy świátłośćią y ćiemnośćią/ á one tego nie=
32:
mogły vcżynić okrom ſpráwy ocżu/ pozwoliły ná ono wotum
33:
ktore ocży vcżyniły/ á rozumow rozſądek pochwaliły.
34:
Concilium Niceńſkie náśládowáło tego Seymu cżłonkow
Szło ná on cżás o to/ ieſliby mieli mieć żony Vcżyćielowie/ wſzytcy byli vrádzili nie mieć? Cżemu ſie Páfnucy zaſtawił.

35:
cżłowiecżych gdy ſkazáło zá Páphnucyuſem/ odrzućiwſzy wo=
36:
tá wſzytkich inſzych ſtátecżnych oſob/ ktorych było w licżbie
37:
trzy ſtá y ośmnaśćie. A przetoż Pánormitanowi cżło=
38:
wiekowi w Práwie biegłemu/ zdáło śię/ áby więtſzą wiárá
39:
byłá daná iednemu/ ktory ma po ſobie dowod y świadectwá
40:
piſmá/ niżli wielkiemu mnoſtwu ludźi/ niemáiącemu dowodu/
41:
áni tákowego świádectwá. Ten tedy obycżay pilnego ro=
42:
zważánia wotow/ łácno otrzyma mieyſce w zgromádzeniu
43:
ludżi/ ktorzi chcą rozumu vżywáć/ á nim śię ſpráwowáć.
Bo á


strona: 30

Kśięgi pirwſze.30
1:
Bo á coż po mnoſtwie bez rozumu? Aza nieieſt podobne
2:
rzuceniu koſtek/ ktore tem ieſt lepſze/ im ſie więcey ocżek ná wi=
3:
rzchu vkázuie? Co ieſliby licżbá w rádźie co ważyć miáłá/
4:
wtedyćby naywięcey záprawdę o to śię ſtáráć trzebá/ żeby dobre
5:
á co nagodnieyſze á naymędrſze ludźi obierano w rádę/ áby źli
6:
á niebácżni niebyli do przemagánia ábo do wygrawánia iá=
7:
ko oká v koſtek. Koniecżnie gdyby był ná Concilium Niceńſkiem
8:
nic nieważył rozum á wzgląd ná Bogá/ tedyby było Páphnu=
9:
cyuſá iednego wotum leżáło wzgárdzone względem ták wiel=
10:
kiego mnoſtwá inſzych. Przełomiłyby były y one cżłonki cżło=
11:
wiecże powiedáiące słońce być ćiemne dwu ocżu wotum/ by
12:
ſię był rozum zwirzchnośćią ſwą w to niewłożył/ á nieſkazał ták
13:
iáko śię rzecż w ſobie ma. Ale rzecżeſz/ że cżęſtokroć tá rzecż
14:
o ktorą ſpor idźie bywa ták trudna/ iż nie wiedźieć ktora ſtro=
15:
ná więcey ważnośći ma/ y dla tego/ trzebá ná ono zezwálać/ ná
16:
co więcey ich wotuie. Niechby ták było/ że w rzecżách trud=
17:
nych trzebá śię tego dźierżeć ná co więcey ich wotuie: ále w
18:
rzecżách iáſnych á łácnych/ áza nie więcey śię ſámey ſzcżerośći
19:
rzecży mamy trzymáć/ niżli mnoſtwá mowiących? Bo ná to
20:
rádźi rozum cżłowiecży śláchetny Boży dar/ ná to rádzą y do=
21:
bre obycżáie/ ná to nam rádźi y Profeſsio náſzá/ zálecáiąc nam
22:
z wielką pilnośćią prawdę/ á fáłſz tępiąc: toż fundáment náſz
23:
Chriſtus Bog przykázuie/ ktory mowę ſwoię prawdą/ á Dia=
24:
błowę kłamſtwem być powieda. Niech przeto będźie iákie
25:
chce mnoſtwo/ ktore wiedząc y chcąc twierdźi kłamſtwo/ ázaż
26:
niema być pocżytano zá potomſtwo onego oycá kłamſtwá/ w
27:
ktorem prawdy niemáſz? Co ieſli ták ieſt/ ázaż nieieſt rzecż
28:
godna/ áby lud Krześćiáńſki opuśćił tákie mnoſtwo/ choćia
29:
też licżbą/ pompą/ świetnośćią/ bogáctwem/ y máieſtatem/
30:
drugą ſtronę przechodzi? Bo záprawdę byſmy byli prawdźi=
31:
wie Chriſtowemi/ tedybyſmy tych ktorzi nam ná fáłſz rádzą á
32:
bronią go/ iáko nieprzyiaćioły Páná á Miſtrzá náſzego/ opu=
33:
śćili. Teſknoć iuż y mnie y drugich/ że śię ták cżęſto bawię
34:
gániąc zwykłe karánie mężoboyſtwá: á wſzakże zda mi śię á=
35:
bych tego zá káżdą przycżyną nieopuſzcżał. Coż ma pieniężne
36:
karánie zá morderſtwo po ſobie okrom dawnośći á mnoſtwá
37:
wołáiących? Ale przy karániu ná gárdle/ ſtoi ſpráwiedli=
38:
wy rozum/ rozſądki wiela narodow/ y prawdá z Bogiem ſá=
39:
mym. A przedśię tácy ieſteſmy ludźie/ iż przećiwko iáwney
40:
prawdźie/ dopuſzcżamy kłamſtwu przez tak wiele wiekow pá=
41:
nowáć/ tyráńſtwu ieſteſmy posłuſzni/ á słuſzne drogi y ſprá=
42:
wiedliwość odrzucamy. Ale rzecżeſz/ że to ná onych
43:
należy/ ktorzi ſą możnieyſzy. Dobrze/ niech ták będźie.
Ktorziż


strona: 30v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
Ktorzi tedy ſą niedźwiedźiowie/ ktorzi párdowie/ ktore
2:
beſtie ſrogie á ſtráſzliwe/ ktorym Prorocy Duchem Bożym
3:
nádchnieni/ kroleſtwá źiemſkie przypodobywáią/ ieſliże nie ći/
Dániel. 7.

4:
ktorzi rádzą ná ták wielkie tyráńſtwo y bronią go? A ktoreż
5:
inſze ieſt potomſtwo Kainowe/ ktore ieſt potomſtwo onego ſtá=
6:
rego wężá/ ktory (iáko Chriſtus świádcży) mężoboycą ieſt od=
Iob. 8. wirſz 34.

7:
pocżątku: ieſliże nie ći ſą/ co ták wiele przycżyn dawáią do
8:
mężoboyſtwá? Ale iuż temu niech będźie koniec/ poniewa=
9:
żem o tem ná inſzem mieyſcu ſzyrzey piſał.
10:
Ktory przeto dobrze śię rozmyśliwſzy do wotowánia przy=
8

11:
ſtąpi/ ná vcżćiwą przyſtoyność przednieyſze bacżenie będźie
12:
miał/ złym namiętnośćiam niebędźie śię poddawał: drugich
13:
ſpráwiedliwe wotá będźie ſzcżyrze pochwalał: co rozumie być
14:
dobrego bezpiecżnie powie: á przy wotowániu: więcey będźie
15:
pátrzał ważnośći wotowánia niżli licżby ábo mnoſtwá: o
16:
tem będźiemy rozumieć/ iż nieſkwápliwie dla leniſtwá/ nie=
17:
przewrotnie dla popędliwośći ábo namiętnośći ſerdecżnych/
18:
ále y poważnie y wiernie y mężnie mowi: nic dla sławy ſwey/
19:
ábo ſtronie ktorey k woli cżyniąc/ wſzytko z miłośći Rzecży=
20:
poſpolitey cżyni/ á dobrego Senatorá vrząd y powinność do=
21:
ſtátecżnie wykonywa.
22:
Rozdźiał dwánaſty.
23:
O Sędźiach/ Hetmániech/ á Stároſtách ábo Przełożonych
24:
Zamkowych ábo Mieyſkich.
25:
POnieważem iuż Krolewskie y Senator=
26:
ſkie obycżáie wypiſał/ mowmy też co y o drugich
27:
Vrzędnikoch/ ktorych rozne vrzędy ſą. Ci w ro=
28:
zmáitych Rzecżáchpoſpolitych ſą rozmáići:
29:
Wſzákże ſą niektorzi przednieyſzi/ bez ktorych ża=
30:
dna Rzecżpoſpolita ſtać niemoże: iáko Hetmánowie y Sę=
31:
dźiowie. Hetmánow ieſt vrząd/ áby oycżyzny od nieprzyiaćie=
32:
lá w polu bronili: á Sędźiow/ áby ſądźili/ á ſpráwiedliwość
33:
káżdemu cżynili. O tych oboich ná ſwem mieyſcu powiemy.
34:
Są też drudzy/ ktorzi áni ſądzą/ áni wyrokámi ſwemi co
35:
ſtánowią/ ále co drudzy poſtánowili/ wykonywáią. iáko ſą
36:
Przełożeni nád Zamkámi y nád Miáſty/ ábo od Krolá ábo od
37:
Poſpolſtwá poſtánowieni. Acżkolwiek y ći/ niektore zá=
38:
mierzone ſpráwy ſądzą. Lecż naprzednieyſza ich powinność
39:
ieſt/ pokoy domá miedzy ludźmi ſtánowić: nagłemu w tár=
40:
gnieniu nieprzyiaćielſkiemu odpor dáwáć: gránic Powiátu
ſwego


strona: 31

Kśięgi pirwſze.
1:
ſwego bronić/ á roſkazánia ábo wyroki Krolewſkie y Sę=
2:
dźiow wykonywáć. Bo proznoby Krolowie co ſtánowili/
3:
proznoby Sędźiowie ſądźili/ ieſliby onych niebyło ktorziby tá=
4:
kie roſkazánia wykonywáli.
5:
Przydáło śię było w iednem mieśćie bardzo ludnem/ iż nie=
6:
ktorego ceklarzá/ cżłowieká proſtego rodu/ ránił Sláchćic/
7:
ktorego ia dla vcżćiwośći niemiánuię. On rániony vćiekł
8:
zárázem do bálwierzá/ żeby ſobie ránę dał opráwić. Ale po=
9:
tym z domu onego bálwierzá/ ábo będąc gwałtem wywlecżo=
10:
ny/ ábo gdy ſam dobrowolnie wyſzedł/ ná vlicy zábit. On
11:
Sláchćic/ ták mężnie ſobie pocżąwſzy/ w mieśćie poki chćiał
12:
bez karánia przemieſzkawał: potym z miáſtá wyiechał o połu=
13:
dniu/ kiedy chćiał. Ale coż powiadam/ że Sláchćić zábił proſte go
14:
cżłeká/ ktorego głowę trochą pieniędzy zápłáćić wolno y z prá
15:
wá dopuſzcżono: Tráfiło śię w temże mieśćie/ gdźie był rozmá
16:
itego ludu ziazd/ że Sláchćicá/ ktorego gárdło dáleko drożey
17:
ſzácuią/ Sláchćic zábił/ w południe/ ná rynku/ ná co wiele ludźi
18:
pátrzáło: á iáko to bez karánia vcżynił/ ták też y bez karánia z=
19:
támtąd vſzedł. To maćie rzeź/ ktora ſie iáwnie zſtáłá: teraz słu
20:
chayćie co ſie więc w domiech trzęśie. Niektory cżłowiek v=
21:
ćiekáiąc przed temi od ktorych iuż był ránion/ z trefunku w bie=
22:
żał w dom niektorego mieſzcżániná: w ktorem wiele ludźi/ iá=
23:
ko to poſpolićie bywa/ po południu bieśiádowáli: y prośił ich
24:
nieborak o pomoc/ żeby go zachowáli/ á od gwałtu goniących
25:
obronili. Ale ći ktorzi go gonili/ náſzedſzi ná on dom/ á roze=
26:
gnawſzy wſzytki ktorzi śię chćieli záſtáwić/ vderzili ná one=
27:
go nędzniká/ y ták wiele ćięſzkich mu ran zádáli/ że w krotkiem
28:
cżáśie z onych ran vmárł. Zbieżeli śię w tem cżáśie domow=
29:
nicy y ſąśiedźi wſzytcy/ oględowáli onego ránnego/ á on iuż
30:
leżąc kona. A oni mężoboycy ſzli gdźie chćieli/ kiedy chćieli/
31:
nikt im nieprzekażał. Lecż o tem co ſie w domu ſtáło/ podobno
32:
Vrząd niewiedźiał: A o onych mężoboyſtwách co rzecżeſz/
33:
ktore śię ná iáwnych mieyſcách z ſtáły? Ia záprawdę tego
34:
mnimánia ieſtem/ że Przełożeni Zamkowi ábo Mieyſcy/ ábo
35:
ktorykolwiek inſzy vrząd/ miał te mężoboyce/ ábo zárázem poi=
36:
máć/ ábo vćiekáiące gonić y poimáć/ á ſámi ie ſkáráć/ ábo ſká=
37:
ráć kázáć. Ale ſtáło śię iákom powiedźiał/ nieinácżey iedno
38:
iáko w leśie/ ábo ná puſzcży: gdźie żadnego cżłowieká/ żadne=
39:
go Przełożonego niemáſz. Cożeśćie tedy w ten cżás o Prze=
40:
łożeni cżynili? Záprawdę Miłośćiwi/ sławni/ y Wielmożni
41:
Pánowie/ bárzośćie leniwi/ á to z wielkiem poſpolitem złem/
42:
y przetośćie ćięſzkiego karánia godni. Twoiá to tedy rzecż
43:
ieſt/ O Naiáśnieyſzy Krolu/ tákie Vrzędniki y Przełożone/
FZamkom/


strona: 31v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
Zamkom/ Miáſtam/ y Powiátom dáwáć/ ktorziby pokoiu
2:
domowego wielce bronili. Co ieſliże ſię o to nieſtáraſz/ vcżyń=
3:
że lepiey/ áby były rozproſzone miáſtá/ y wſzytkie zgromádze=
4:
nia ludzkie/ żeby káżdy żywot ſwoy wiodł gdźieby mogł: po=
5:
nieważ do obronienia gárdłá niemáſz nic coby pomagáło w
6:
wielkiem zgromádzeniu ludźi/ pod tákiemi Stároſtámi mie=
7:
ſzkáć. O oſtátecżna nędzo/ wtych domiech/ w tych Mieśćiech
8:
kráinách/ mieſzkáć w ták wielkiey roſpuſtnośći/ okrućieńſtwie/
9:
á niekárnośći. Ale iuż nárzekánia doſyć: podźmy dáley.
10:
Rozdźiał trzynaſty.
11:
O Dozorcách Obycżáiow.
12:
IEſt też/ mym zdániem/ y on vrząd Rze=
13:
cżypoſpolitey potrzebny/ ktoryby doglądał oby=
14:
cżáiow ludzkich. W onych ſtárodawnych Rze=
15:
cżáchpoſpolitych y Greckich y inſzych narodow/
16:
byli niektorzi Przełożeni co doglądáli dźiećin=
17:
nych obycżáiow/ drudzy niewieśćich/ á drudzy ludu poſpolite=
18:
go: á od tych trzech vrzędow nád ktoremi Przełożeni byli/ y
19:
przezwiſká mieli/ że iedne zwano Paedonomy, drugie Gyneko= nomy, á inſze Nomophylaki lubo ſtrofárzmi/ ktorzi nietylko pi-
21:
ſánych Praw/ ále y obycżáiow ludzkich doglądáli/ á do v=
Paedes po Grecku dźieći/ Ginekes niewiaſty lubo żony/ Nomos vſtáwá/ ábo zakon. Fylakes, ſtrożowie.

22:
cżćiwośći przyſtoyney przywodźili. Ludźie oni od Chriſtu=
23:
ſá dálecy tego mnimania byli/ iż do ich Rzecżypoſpolitey trze=
24:
bá było tákich Vrzędnikow: zá ktorych boiáźnią/ niegodźiło
25:
śię młodźieńcowi proznowáć/ w domiech nierządnych ábo w
26:
kárcżmách záśiádáć/ áni śię grámi iákiemikolwiek báwić:
27:
niegodźiło śię niewieśćie/ ták w vbiorzech/ iáko też w inſzych
28:
wſzelákich ſpráwách/ gránic (iáko mowią) przeſtępowáć:
29:
muśiał Rádny Pan/ Sláchćic/ y wſzytko poſpolſtwo powin=
30:
nośći ſwey pátrzyć. My w Krześćiáńſkiey Rzecżypoſpo=
31:
ſpolitej tákowych Vrzędnikow niemamy: á przetoż y ſtáro=
32:
świetſkiey oney kárnośći/ y obycżáiow ſrogośći/ więtſza poło=
33:
wicá zginęłá. Co ieſliby kto był/ coby rozumiał táki vrząd
34:
być niepotrzebny/ ten (radbym) áby pilnie weyrzał w oby=
35:
cżáie wiela ludźi bárzo zepſowáne. Naydźie tákiego w Se=
36:
natorſkiem kole/ ktory zániedbawſzy ſpráwiedliwośći/ wotu=
37:
ie ábo dla ſwego/ ábo dla cżyiego inſzego pożytku. Ieſli od
38:
niego będźieſz pytał przycżyny tákiego wotowánia/ odpowie/
39:
iż ná śię ábo ná ſwoie trzebá bacżenie mieć. Ten/ áza niego=
40:
dźien tego/ żeby go z łáwice ruſzono/ ktory lepſzy rozumie być
pożytek


strona: 32

Kśięgi pirwſze.32
1:
pożytek niżli ſpráwiedliwość? Naydźie tákiego/ ktory zprzod
2:
kow ſwych ma bárzo wielką máiętność: ten nád ludźmi ſwemi
3:
beze wſzego wſtydu bárdźie roſkázuie: á cokolwiek mu śię podo=
4:
ba ſwawolnego roſpuſtnie broi. Bo poddánemu niegodźi śię
5:
przećiwić Pánu/ áni go pozwáć do Práwá. A więc ten kto=
6:
ry ſię ták nád poddánemi ſroży/ nie ieſt godźien ſtrofowánia
7:
Dozorce? Są miedzy Stároſtámi nád Miáſty/ nád Powiá=
8:
támi/ y nád Zamkámi/ ták Krolewſkiemi/ iáko też inſzych
9:
Pánow/ ktorzi zewſząd ſzukáią drogi ábo przycżyny do łu=
10:
pienia ludźi: Y owſzem y miedzy temi ktorzi z łáſki opátrze=
11:
nie iákie zá wysługi (iáko oni mowią) ná wiecżność máią/ náy=
12:
duią ſie/ ktorzi y ludźi/ y bydłá/ y rol y łąk/ źle vżywáią: o kto=
13:
rych y Krol nigdy niesłyſzy/ á vbodzy ludkowie nieśmieią ſkár=
14:
żyć. A więc śię to y tym ſucho odrzeć ma/ ktorzi tákowe rzecży
15:
broili? Ieſt nád to y tákich wiele/ ktorzi ſwoich rzecży ſpro=
16:
ſnie vżywáią/ we dnie y w nocy piją/ máiętność ſwoię y bogá=
17:
te oycżyſte imioná roſpraſzáią: ktorzi iednák wedle obycżá=
18:
iu náſzego o to niebywáią pozywáni. Lecż ieſliże to ieſt
19:
zpożytkiem Rzecżypoſpolitey/ áby káżdy rzecży ſwoich dobrze
20:
vżywał/ á vżywáiąc mogł też Rzecżpoſpolitą kiedy podpo=
21:
mágáć/ záiſteć ći/ ktorzi márnie vtrácáią máiętność/ godni ſą
22:
karánie od Dozorcow ábo Przełożonych zá to odnośić.
23:
Naydźie nie iednego/ co okrom titułu śláchectwá niema nic
24:
cżemby śię zálećić ábo popiſáć mogł: cżłowiek bez máiętnośći/
25:
bez sławy: ná ktorego nic nie śieią/ nie żną/ dochodu też ża=
26:
dnego mu niepłácą. Ten poſpolićie sług nie=
27:
máło y z końmi chowa: w iego domku nic niemáſz/ iedno oſz=
28:
cżepy/ przyłbice/ ruſznice/ miecże/ y wſzeláka inſza broń/ kto=
29:
rą ieſt ſtráſzny wſzytkim ſąśiádom: groźi ránámi/ á odpowie=
30:
da komu chce. Temu śię żaden ſąśiad niemoże oprzeć: bo kto
31:
śię báwi domowym goſpodárſtwem/ trudno mu woiowáć:
32:
żaden go nieśmie pozwáć/ áni go Stárośćie oznaymić/ chybá
33:
ten ktoby śię chćiał ná iátki wydáć. Wiele ich do niego
34:
przychodźi z pokorą/ przepraſzáiąc go w tem/ w cżem mu ni=
35:
gdy nieprzewinili/ ále co on ſam zmyślił: á on cżem dáley tym
36:
ſwowolnieyſzy bywa. A więc táki dźiw niema podlec kár=
37:
nośći Dozorce? Spomináią Hiſtorikowie/ ktorzi ſpráwy
Valerius Maximus lib. 2. cap. 4.

38:
Rzymſkiego Páńſtwá wypiſáli/ przykłády ſrogie ſtrofowánia y
39:
kárnośći/ ktora bywáłá ná on cżás. Cornelius Ruffinus, kto=
40:
ry z wielką sławą dwá kroć był naywyżſzym Sprawcą y Di= ctatorem, iż z dźieśiąći grzywien śrebrá dał ſobie nacżynia ná=
42:
robić/ iakoby dał zły wzor do zbytku/ ruſzon był z kołá Senator
43:
ſkiego. Duronius, iż był ſkáſował vſtáwę/ ktora byłá vcżynio=
F ijná o po=


strona: 32v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ná o pohámowániu koſztownych kołacyi/ też był ruſzon z rády.
2:
Liuius Salinator, Klaudyuſá Neroná/ z ktorym Vrząd trzy=
3:
mał/ wyrugował/ że śię był nieſzcżerze znim poiednał.
4:
A ták/ trzebáby tákich Dozorcow w káżdem Powiećie
5:
dwu obráć: ktorziby pewnych cżáſow/ cżynili opyt y wywiá=
6:
dowánie około obycżáiow ludzkich/ ábo y záchowánia: iákim=
7:
by śię kto rzemiosłem báwił/ y cżemby śię żywił.
8:
A proznuiące/ á żadney rzecży vcżćiwey nie pilnuiące/ prze=
9:
ćiwniki cnoty/ żeby ábo ſámi karali/ abo Krolowi/ ábo inſzym
10:
Vrzędnikom ná to wyſádzonym oznaymiáli: co śię wżdy ie=
11:
dnák ieſzcże w ſtaniech Duchownych y do tych cżáſow zácho=
12:
wuie: ktorych obycżáiow y záchowánia Archidyakonowie ſą
13:
Dozorcámi.
14:
Rozdźiał cżternaſty.
15:
O Dozorcách Małżeńſtwá.
16:
A To o wſzytkich Dozorcách w obec: Z
17:
ktorych oſobliwe trzebá przyſtáwiáć do Mał=
18:
żeńſtwá. Bo ieſli w mieśćiech káżde rzemio=
19:
sło ma ſwoie ſtárſze/ dáleko więcey małżeńſtwam
20:
mieć przyſtoi/ ktore ſą namocnieyſze towarzyſt=
21:
wa ludzkiego zwiąſki/ á święte dobrych ludźi źrzodłá.
22:
Wielkie niektorzi mężowie zwykli żonam ſwem cżynić przy=
23:
krośći: ktore o nic namniey nárzekáć ábo śię vſkárżáć nieśmie=
24:
ią/ boiąc śię więtſzych trudnośći. Niewiáſty też/ zwłaſzcżá
25:
ktore w máiętność y w przyiaćioły ſą możne/ zwykły śię hár=
26:
dźiey niż przyſtoi przećiwko mężom záchowáć. Niech śię
27:
przeto mąż y żoná ſtáráią o to/ áby z oſobámi niewſtydliwe=
28:
mi/ ábo iákokolwiek iednemu znich podeyrzánemi/ obco=
29:
wánia żadnego niemiewáli: áby bieśiad/ kolácyj/ y nieucż=
30:
ćiwych ſchadzek zániecháli/ zá niewiádomośćią ábo też y nie=
31:
przyzwoleniem małżonki ſwey (ieſli małżonek) ábo y małżon=
32:
ká (ieſli to żoná cżyni) áby okrom słuſzney á dowodney przy=
33:
cżyny gdźie indźie okrom domu nienocowáli: by záśię ieden ná
34:
drugiego zdrowie iákokolwiek niecżyhał: áby ieden drugiego
35:
niebił: áby/ iáko weſpołek żywot wiodą/ ták też wſzytkie rze=
36:
cży miedzy ſobą ſpolnie w miłośći znaſzáli/ á iednem śię ćiáłem
37:
z ſtawáli/ to ieſt/ cżłowiekiem iednym/ iednego ſercá y iedney
38:
woli: aby śię żoná ná mężá oglądáłá/ á w vcżćiwośći go miá=
39:
łá iáko głowę ſwoię/ á iemu śię pomocnicą okázowáłá/ y do
40:
chwalenia Bogá/ y do ſzcżęśliwego á ſpokoynego tu ná świe=
ćie ży=


strona: 33

Kśięgi pirwſze.33
1:
ćie żyćia: Záśię mąż áby miłował żonę iáko właſne ćiáło/ á
Efez. 5. wirſz 25.

2:
owſzem ták iáko Chriſtus miłuie Zbor ſwoy/ zá ktorego zbá=
3:
wienie ſam śiebie wydał. Na oſtátek/ niech oboie pomni/ że
4:
rodźice ſwe/ y wſzytkie przyiaćioły opuśćili dla zwiąſku mał=
5:
żeńſtwá: áby rozumieli że ten związek trzebá przekłádáć/ nád
6:
wſzelką inſzą ſpołecżność/ á wſzelką miłość ludzką. Tym te=
7:
dy ſpoſobem/ miłość małżeńſka bywa zátrzymána y záchowá=
8:
na/ y od tego rośćie: á od rzecży tym przećiwnych drobnieie/
9:
rozrywa śię y rozwięzuie. A przeto na ſtrofárze należy/ do=
10:
glądáć żyćia y obycżáiow máłżonkow/ ieſliby zła onich sławá
11:
byłá/ ábo śię ieden ná drugiego ſkárżył: ieſli miłość/ powin=
12:
ność y pomoc w małżeńſkiem żyćiu ſobie ſpołecżnie oddawá=
13:
ią: á gdźieby wtem ktora ſtroná słábiáłá/ áby nápomináli:
14:
wyſtępne/ áby słowy/ ábo iákim inſzym ſrożſzym obycżáiem ka=
15:
ráli: vporne ábo zákámiáłe/ áby Vrzędowi oznaymili/ ktory
16:
by ie słuſznym karániem do ich powinnośći przymuśił. Nic
17:
świętobliwego niemoże być w Mieśćie/ ieſli ten ſpoſob żyćia/
18:
niebędźie świętobliwie zácżęt/ záchowan/ y vſtrzeżon. A
19:
ktore małżeńſtwo tego pilnie nieprzyſtrzega/ tedy to nietylko
20:
ſámym małżonkom/ y ich dźiatkam rozmáite á nieſkońcżone
21:
mákuły przynośi/ ále y Zbor Boży y Rzecżpoſpolitą plugawi/
22:
á cżyni ią obrzydłą/ nietylko ſwego kraiu ludźiam/ ále y po=
23:
ſtronnym. Záś rozwody/ áza śię niezdádzą być śmierći po=
24:
dobne? A przetoż tem więcey małżeńſtwá trzebá ſtrzec/ żeby
25:
nietylko od iákiey wády/ ále y od podeyrzenia były wolne.
26:
Rozdźiał piętnaſty.
27:
O Dozorcách rzecży przedáynych y myńce.
28:
MAm też zá to/ iż nie ieſt żaden/ ktoby w
29:
tem wątpił/ że Vrzędniká tákiego pilno trzeba/
30:
ktoryby śię ná rynku/ to ieſt/ około tárgow zá=
31:
bawiał: ktoryby o wſzytkich rzecżach/ tak tych co
32:
śię domá rodzą/ ábo ie cżynią/ iáko też z inąd
33:
przywieźionych/ doſtátecżną wiádomość miał/ á cenę im we=
34:
dle cżáſu vſtawiał. Ná toby też niech pilnie bacżył/ ieſliby to
35:
było z pożytkiem Rzecżypoſpolitey/ iż iáko żyto/ y mokre rze=
36:
cży wedle pewney miáry przedawáią/ ták by też mięſo/ ſyry/
37:
másło/ y inſze tym podobne rzecży ná wagę przedawano.
38:
A naprzod: áby miał ná pilnem bacżeniu rzecży ktore przy
39:
wożą y wywożą: áby doglądał/ ieſli ſą dobre y nienáruſzone/ á
40:
cenę iym vſtáwiał. Cżęſtoſmy to widźieli/ że tak wielkie
F iijmnoſtwo


strona: 33v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
mnoſtwo zboża od nas wywożono/ iż po wielkiem vrodzáiu/
2:
wielki niedoſtátek był v nas zboża: także też y miąs/ y ſyrow/
3:
y inſzych rzecży. Bo ták iákmiarz bywa/ że drogość zboża
4:
cżyni też wſzytkich inſzych rzecży drogość. A przetoż Vrząd
5:
ná to wyſádzony/ obacżywſzy vrodzay zboża/ á rozráchowa=
6:
wſzy wiele zboża Rzecżpoſpolita ták dla śiebie/ iáko dla przy=
7:
chodniow potrzebuie/ niech poſtánowi pewną licżbę wywoże=
8:
nia/ żeby náſze polá niebyły komu inſzemu rodzáyne/ á nam
9:
płonne. Niech też y domá poſtánowią cenę/ żeby ći/ ktorzi
10:
obfitość máią zboża/ przedawáiąc drożey niż przyſtoi/ maię=
11:
tnośći vbogich ludźi nieniſzcżyli/ y rzecży drugich niewzdra=
12:
żáli. Bo iákom powiedźiał/ trudno bez tego ma być/ żeby
13:
zá drogośćią zboża/ drugich rzecży drogość niemiáłá przycho=
14:
dźić. Słuſznie ma być chwalon on obycżay/ ktory śię w wie=
15:
lu Páńſtwách záchowuie/ iż (gdy ktorey ćwierći roku żyto/ ábo
16:
y inſze zboże natáńſze bywa) Vrząd ſkupuie go bárzo wiele/ y
17:
do mieyſkich śpichlerzow dawa chowáć: iż ieſliby byłá od nie=
18:
przyiaćielá niebezpiecżność/ ábo śię też ku iákiey drogośći ábo
19:
niedoſtátku zboża ſkłániáło/ záwżdy bywa dobrze opátrzoná
20:
żywność ludzka. Abowiem wiele Przekupniow chowáią
21:
zboża ná długi cżás/ áby ie záśię cżáſu ſwego drożey przeda=
22:
wáli. Ale temu Vrząd rozumem ſwym zábieżeć może/ gdy
23:
zboże przedtem tanie kupione z śpichlerzow wywoźić/ á trochę
24:
drożey niż ie kupiono/ przedáwáć roſkaże. Bo y wſzytek zyſk
25:
poydźie ná Rzecżpoſpolitą/ y Przekupniowie muſzą zboże tá=
26:
niey przedáwáć gdy go będźie doſyć/ niżby przedáwáli gdyby
27:
go niewiele było. A ták/ y o to by poſtánowieniá trzebá/ á ná
28:
owo zbytnie wywożenie vmiárkowánia: ktorym wywożeniem
29:
zda śię iákoby pokarm z vſt ludźi vbogich wydźierano: á ieſli
30:
nie to/ tedy przedśię wielka drogość ztąd roście. Nieznośna
31:
ieſt w tey mierze piekárzow y ſzynkarzow przewrotność/ kto=
32:
rzi po teyże cenie y chleb y piwo gdy zboże tanie przedawáią/
33:
iáko y kiedy drogo. A nieznośnieyſza ieſzcże ieſt owych kto=
34:
rzi Gośćiowi drożey przedawáią/ niżli ſąśiádowi. Mowi
35:
Bog do Izráelitow: Przychodniá niezáſmęćiſz/ áni złupiſz/
2. Moſz. 22. wirſz 21.

36:
bośćie y wy w źiemi Egiptſkiey przychodniámi byli. Ale ono
37:
ieſzcże ieſt nanieznośnieyſza iż ná Seymie/ ábo y ná onych miey=
38:
ſcách/ ná ktorych Krol z Pány Rádámi z wielkiem ziázdem
39:
ludźi bywa/ dáleko drożey wſzytko przedawáią/ niżli ná in=
40:
ſzych mieyſcách. Bo gdyż tákowe Seymy dla Rzecżypoſpo=
41:
litey zbieráne bywáią/ tedyć to záprawdę ieſt rzecż nieznośna/
42:
żeby/ ábo Kupcy w ten cżás więtſze zyſki zbierali/ ábo ći wſzy=
43:
tki potrzeby drożey płáćili/ ktorzi o Rzecżypoſpolitey rádzą.
Co śię


strona: 34

Kśięgi pirwſze.34
1:
Co śię powiedźiáło o zbożu/ toż o woſku/ o łoiu/ o ſkorách/
2:
koniech/ wolech/ y o inſzych rzecżách ma śię rozumieć. Wiele
3:
ich/ ktorzi wywożeniem tych rzecży y ſámi bogáćieią/ y obfi=
4:
tość do poſtronnych ludźi przenoſzą: á w tem cżáśie v nas
5:
głod ná poſpolſtwo/ dla niedoſtátku y káżdey rzecży drogości.
6:
Szynkarze wielkiego ſwowoleńſtwá vżywáią/ fáłſzuiąc á przy
7:
práwuiąc winá/ y drogo ſzácuiąc. A ták Vrząd ná to wy=
8:
ſádzony/ obacżywſzy nakład ktory oni cżynią/ á dozwoliwſzy
9:
im też słuſznego zyſku/ niech y cenę vſtáwi/ y tákowe fáłſzerze
10:
co przypráwuią winá/ karze. W kupowániu y przedawá=
11:
niu ktorychkolwiek rzecży/ ieſliby kto vmyślnie iáki fáłſz vcży=
12:
nił/ niech tego Vrząd nieprzepuſzcża. Plato w ſwoich Prá=
13:
wách roſkázuie/ żeby ták Przedawcá iáko y Kupiec/ dźieśięć
14:
dni po przedániu ábo kupieniu rzecży w Mieśćie zmieſzkał/ ie=
15:
ſliby śię iáki fáłſz pokazał/ ábo w rzecży przedáney/ ábo w pie=
16:
niądzách/ áby nágrodźił ſzkodę ten ktory ieyt ieſt przycżyną.
17:
Zámilcżenie też káżde/ ktore od ktoreykolwiek ſtrony w ku=
18:
pcżeniu vmyślnie ku ſzkodźie vcżynione bywa/ każe káráć.
19:
O tych przeto/ y o inſzych rzecży przedawániu ábo kupowániu/
20:
ma Vrząd pilny dozor mieć: rzecży z inąd przywieźione ieſli
21:
ſą dobre oględowáć/ cenę im vſtáwiáć/ wſzytkich rzemieśni=
22:
kow robotę ſzácowáć. Ow też obycżay/ że ieden zákupuie iáki
23:
towar po wſzytkiem Páńſtwie/ áby ſam przedawał/ á ztąd
24:
wielki zyſk miał/ trzebá zniſzcżyć/ á pod wielkimi winámi te=
25:
go zábronić: bo zá tym zákupowániem zbytnie wielka cená
26:
w rzecżách náſtawa/ gdy ieden ábo kilko ich názbyt bogáćieią/
27:
á wiele ich vbożeie. A to hándlowánie zakupniow/ dla te=
28:
go ieſt wielce ſproſne/ iż kupuią towáry/ żeby ie záśię dla zyſku
29:
przedáli/ też á nie inſze/ by namniey ich niepolepſzywſzy: tedy
30:
ábo przedawcę oſzukáią/ ieſli tániey niżli słuſzno ieſt v niego
31:
kupią/ ábo Kupcá/ ieſli mu drożey przedádzą/ ábo obudwu:
32:
A choć też áni tego áni owego nieoſzukáią/ wſzákże chęć oná
33:
kupowánia towáru/ nie dla vżywánia/ ále dla zyſku/ przedśię
34:
wyſtępku niemoże być prozna: bo to idźie z łákomſtwá/ ktore
35:
ieſt wiela złośći mátką. Robi ich tą wadą wiele/ ále niem=
36:
niey owi co dźieśięćinámi kupcżą: á zwłaſzcżá/ co śię prze=
37:
zwiſkiem Kupcá y Licżmana bárzo brzydzą: ktorzi ſámą tyl=
38:
ko zyſku chćiwośćią przywiedźieni/ cżáſu żniwá zákupuią dźie=
39:
śięćiny: ktore/ choćia śię nie lepſze ſtáły niżli pirwey/ y cho=
40:
ćia iych ná inſze mieyſcá gdźieby był zboża niedoſtátek niezáwie
41:
źiono/ ále ná temże mieyſcu gdźie ie kupili/ á przedśię ie poſpo=
42:
lićie iuż gorſze y wytárte przedawáią/ y wielki ztąd zyſk mie=
43:
wáią. Ale co inſzego ieſt Kupcem być/ ieſli nie to? Nieło=
F iiijkiećći/


strona: 34v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
kiećći/ iáko poſpolićie mnimáią/ ktorym kto mierzy ſukno/ ále
2:
zyſku chćiwość/ ktora ćię do kupowánia y przydawáni záwo=
3:
dźi/ Kupcem cżyni. Ktorey áza niemáſz w tem ſproſnem á zy=
4:
ſku pełnem dźieśięćin zákupowániu? Cżęſto śię to trafia/ iż
5:
dźieśięćiná przez cżwarte y piąte ręce kupuiących y przedawá
6:
iących przeydźie/ niżli śię onym w ręce doſtánie ktorzi iey vży=
7:
wáć będą. A to ieſt rzecż nanieprzyſtoynieyſza/ iż ći ktorzi
8:
nierobią/ pod zasłoną tego/ że Pány ſą kmiotkow ſwych/ y rze=
9:
cży ich/ pot ich odkupuią/ ktory ábo imże ſámym/ choćia cżá=
10:
ſem y do tego przymuſzonym/ nátychmiaſt drożey przedawá=
11:
ią/ ábo komu chcą. A vbodzy kmiotkowie/ ktorzi cáły dźień
12:
prácuiąc vpalenie słonecżne ćierpieli/ z rąk onych okrutnych á
13:
drapieżnych Hárpiy wſzytkiego pátrzyć muſzą. Coż tedy zá
14:
dźiw/ ieſli y ſámi kmiotkowie źle żywą/ y ták wielka wſzytkich
15:
rzecży drogość rośćie? Tácy to ſą Kupcy/ iákie Chryzoſtom
16:
święty z Kośćiołá Bożego każe wyrzucáć: ktorym Ceſárſkie
8 8 d. eijens. C. nego. ne militent. lib. 12. C. de monopolijs. 1. vnica

17:
Práwá Rycerſkiego ſtanu bronią: ktorym máiętność odey=
18:
mowáć/ á ná wiecżne cżáſy z źiemie ie wywoływáć roſkázuią.
19:
Lecż tenże Chryzoſtom święty/ nie ty Kupce gáni/ ktorzi z i=
20:
nąd towáry/ żywnośći ludzkiey y Rzecżypoſpolitey potrzebne
21:
przywożą: nie gáni hándlu tych/ ktorzi kupuią tákowe rze=
22:
cży/ ktore záśię vcżyniwſzy ie pracą ſwą y dowćipem lepſze/
23:
przedawáią: ále ony gáni/ ktorzi kupuią rzecży/ á też rzecży/
24:
záśię drożey przedawáią/ nicżem ich niepopráwiwſzy/ áni
25:
prace około nich podiąwſzy. Ia záprawdę tákie oſzuſty/ rádſzey
26:
bym łupieżcámi niżli kupcámi názwał/ á ten ich towar łupem.
27:
Bo ći y przedawáiącym y kupuiącym ſzkody cżynią/ ći nie=
28:
dopuſzcżáią vbogim ludźiom/ áby rzecży ku żywnośći potrze=
29:
bne/ zá słuſzne pieniądze kupowáli: ći drogość żywnośći y in=
30:
ſzych rzecży cżynią/ godni/ áby byli z Rzecżypoſpolitey wyko=
31:
rzenieni/ dla ktorych Rzecżpoſpolita ták wiele ſzkod ćierpi.
32:
Niech przeto będą Kupcy/ ktorziby przywoźili towáry nie
33:
ná zbytek áni ná pompę wymyślone/ ále ku vcżćiwemu/ trze=
34:
źwemu/ á pożytecżnemu Rzecżypoſpolitey vżywániu potrze=
35:
bne: ktorych gdyby byłá cená słuſzna poſtánowioná/ byłoby
36:
to z pożytkiem Rzecżypoſpolitey. To niech będźie doſyć o
37:
Kupcách y zakupniách.
38:
Z ſtrony myńce/ trzebá ná bacżeniu mieć/ y cáyg/ y wagę/
39:
y kſtałt poſpolity. Pirwſzych dwu rzecży nieledá iáko po=
40:
znáć/ y niepilnuią tego w máłych pieniądzách: tę trzećią łá=
41:
cno obácżyć. Ale iż niektore poſtronne narody/ wyobráżenia
42:
náſzych pieniędzy náśládowáły/ á tym ſpoſobem/ ſwoie do nas
43:
przynieśli/ trzebá w to pilnie weyrzeć/ ieſliby to z pożytkiem
Rzecżypo=


strona: 35

Kśięgi pirwſze.35
1:
Rzecżypoſpolitey było/ áby náſzey monety kſtałt ábo wyobrá=
2:
żenie odmieniono: bo inſzym ſpoſobem/ trudno mamy obcey z=
3:
tąd zbyć. Zá ſtárych ludźi bywáło/ iż kto fáłſzywą mone=
4:
tę kował/ puſzcżano go miedzy okrutne źwierzętá/ ieſli był
5:
wolny: á ieſli niewolnik/ tedy go ná gárdle karano.
6:
Byłáby też rzecż bárdzo pożytecżna/ náleść do tego drogę/
7:
áby pieniądze zá gránice niebyły wynoſzone: co ledwieby iná=
8:
cżey mogło być/ iedno kiedyby ie drożey ſzácowano niżli koſztu=
9:
ią: ále záśię niewiem ieſliby to było z pożytkiem Rzecżypoſpo=
10:
litey. Ci ktorzi w Rzymie/ ábo w inſzych źiemiách ſpráwy
11:
iákie máią/ bárzo wiele złotá od nas wynoſzą. To ieſli zgołá
12:
niemoże być zápowiedźiano/ wſzákże w tem pomiárkowánie
13:
iákie vcżynić/ bárzoby dobrze było. Ták wielka ieſt ſwa=
14:
wola v nas wſzácowániu pieniędzy poſtronnych/ ták złotych
15:
iáko y śrebrnych/ że nigdźie indźie więtſza nieieſt. Ná káżdą
16:
ćwierć roku ceny ich przybywa/ gdyż wagi ich nic nieprzybywa.
17:
Przycżyny tej rzecży rozni ludźie rozne być powiedáią. Ale ieſli
18:
nas nieruſza káżdey rzecży ták poſpolitey iáko y właſney vtrá=
19:
tá/ ktora zá tákiemi pieniądzmi do nas przychodźi/ coby nas
20:
inſzego miáło więcey ruſzyć/ do pohámowánia tey zbytney ſzá=
21:
cowánia wolnośći/ á do poſtánowienia pewnego ſzácunku/ iś=
22:
ćie nie łácno to powiedźieć. A ták/ ieſli śię zda/ y to niech bę=
23:
dźie Vrzędowi ktoremukolwiek świetſkiemu porucżono.
24:
Rozdźiał ſzeſnaſty.
25:
O Rządźcách/ albo o Dozorcách Domow/ y budowánia.
26:
DOglądánie gmáchow/ Zamkowych/ Ra=
27:
tuſznych/ y inſzych domow tak poſpolitych/ iáko
28:
też káżdego właſnych/ wedle náſzego zwycżáiu/
29:
bywa porucżone tym Vrzędnikom/ ktorzi do cże=
30:
go inſzego poſtánowieni ſą.
31:
Przed láty wonych wielkich mieśćiech byli oſobli=
32:
wi Vrzędnicy/ ktore zwano AEdiles/ iákoby Dozorcy domow:
33:
bo ći doglądáli/ áby były cáłe domy y chędogie/ ſpoſob bu=
34:
dowánia zámierzáli/ przekopámi y wáłmi/ nietylko Miáſtá/ á=
35:
le też polá otacżáli/ á tym ſpoſobem cżynili obronę kráiny ſwey
36:
przećiwko naiázdom nieprzyiaćielſkiem. Tákże też mieli w=
37:
ſwey mocy/ rury mieyſkie/ ktoremi wodę do miáſtá prowádzo
38:
no/ nápráwowánia drog/ y moſty/ ktore budowániem y chę=
39:
dogiemi drzewy zdobili: wychody wychędáżáć roſkázowáli:
40:
zdrowie ludzkie na bácżnośći mieli: morowe powietrze/
F vwedle


strona: 35v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
wedle przemożenia dowćipu ludzkiego/ oddaláli: ábo ieſli iá=
2:
ko śię trafia/ záięło śię/ mieli pilne ſtáránie/ żeby wſzytkie=
3:
go Miáſtá nie opánowáło: á przetoż y on dom záráżony zám=
4:
knąć/ y ludźiam ábo śię z tego domu nieukázowáć/ álbo ſie tedyż
5:
z miáſtá precż wynośić roſkázowáli: rozumieiąc to być lepſzą
6:
rzecż/ niżby iádem powietrza wſzytko miáſto záráźić ſie miáło.
7:
Tych też był Vrząd dopátrowáć/ áby śię domy álbo niezápa=
8:
láły/ álbo ieſliby śię zápaliło/ áby śię ogień nieſzyrzył: mieli też
9:
zwirzchność nád ſtrażą nocną/ ktora pilnowáłá/ żeby złodźie=
10:
ie/ ábo inſzi ludźie źli ſzkody iákiey niecżynili: á zwłaſzcżá/ áby
11:
przez zdrádę cżyię/ ábo ziákiey przygody ogień nie był záłożon/
12:
á záłożony mocy niewźiął. W poſtronnych źiemiách ſrodze
13:
to karzą/ gdyby kto cżáſu zápalenia domu nátychmiaſt nie=
14:
przyſzedł z wiádrámi/ y z inſzem nacżyniem do gáſzenia ogniá
15:
potrzebnym. V nas więtſzá cżęść ludźi/ ábo do ogniá przy=
16:
chodźi tylko dźiwowáć śię/ ábo zániedbawſzy domu ſąśiec=
17:
kiego/ rzecży ſwe wynoſzą. A dla tego też rzadko śię w Pol=
18:
ſzce tráfi táki dom/ ktoryby przez trzydźieśći lat w cáłośći
19:
trwał: máło nie wſzytkie Miáſtá y wśi w koło wygorywáią/
20:
á záś znowu ie buduią. Lecż tákowa około gáſzenia
21:
ogniá niedbáłość/ znośnieyſzaby byłá w onych kráinách/ gdźie
22:
ábo ludźie z kámienia domy buduią/ ábo śię pijańſtwem nie=
23:
báwią. Ale v nas/ gdźie mało nie wſzytko budowánie drze=
24:
wniáne/ y bárzo máło ieſt ludźi/ ktorziby trzeźwość miłowáli/
25:
dźiwna rzecż/ cżemu ták wielką około gáſzenia ogniá niedbá=
26:
łość Vrząd ćierpi. Tákowe cżęſte pożogi słuſznieby Dozor=
27:
ce budowánia miáły do tego przywodźić/ żeby oni tey drogi
28:
ſzukáli/ iákoby z cegły murowáne domy były: cżegoby iednák
29:
łácno dokázáć mogli/ kiedyby był doſtátek tákich rzemieśni=
30:
kow/ ktorziby tákową máterią/ ponieważ iey wſzędźie ieſt do=
31:
ſyć/ gotowáli/ á wſzytkie do budowánia ábo murowánia po=
32:
trzeby pogotowiu mieli: byłáby to rzecż bárzo pożytecżna/
33:
y dla teráznieyſzych ludźi/ y dla potomkow. Záprawdę kie=
34:
dyby to weſzło w obycżay/ ácżćiby więcey koſztowáło murowá=
35:
nie/ ále ſam pożytek niepomáłuby koſztu wielkość nágrodźił:
36:
Ponieważ iednák/ gdybyś ráchował to co koſztuie nowe budo=
37:
wánie po zgorzeniu pirwſzego/ nálazłbyś że dáleko więcey ko=
38:
ſztu wynieśie/ niżliby wyniosło murowánie ná wieki trwáią=
39:
ce. A mowię tu o budowániu tákiem/ ktoreby y śćiány mu=
40:
rowáne/ y pobićie z dáchowki miáło. Bo ogień latáiący/ nie
41:
łácno dáchowką przykryte dáchy zápala. A ieſliby co ſzko=
42:
dy ogień vcżynił/ toby śię iedno temu domowi przytráfić mo=
43:
gło/ w ktoremby śię ogień záiął. To tedy niechay będźie o
Dozor=


strona: 36

Kśięgi pirwſze.36
1:
Dozorcách domow y budowánia/ y o ich vrzędźie.
2:
Rozdźiał śiedmnaſty.
3:
O Vrzędźie/ ktoryby śię o domowy pokoy ſtárał/ proznuiące z Miáſtá
4:
wyganiáiąc/ á pijáne y hułtáie karząc.
5:
TAk ieſt wielkie ná wſzytkich mieyſcách
6:
proznuiących/ pijánic/ y hułtáiow mnoſtwo/ iż
7:
ieſli chcemy w tey mierze dobrze Rzecżpoſpolitą
8:
opátrzyć/ trzebá żeby był ná to poſtánowiony o=
9:
ſobliwy Vrzędnik/ ktoryby z ceklarzmi (ábo iákie
10:
mikolwiek inſzemi oſobámi) we dnie vlice obchodźił/ á w no=
11:
cy miáſto wſzędźie náwiedźił/ doglądáiąc domow ktoreby po=
12:
deyrzáne miał/ á kárnośćiby pilno przyſtrzegał: ty ktorziby
13:
śię w chodzeniu y w poſtáwie niewſtydliwie ſpráwowáli/ w
14:
nocy (kiedy wſzytcy ſpią) przechodząc śię/ wołánieby cżynili/ w
15:
máſzkáry śię vbrawſzy do domowby śię cudzych wdźieráli/ á
16:
ktemu też y koſtyry/ áby ten vrząd imał/ y ſadzał. Lecż y o=
17:
no záiſte niema być ćierpiano/ żeby bieśiády ábo hoynieyſze ábo
18:
dłużſze niżli przyſtoi były ſpráwowáne. Wſzytcy proznuią=
19:
cy y pijánice ſrodze máią być karáni. 1 Bo z zániedbánia
20:
ſkromnego chodu/ á z nieprzyſtoynych ſkokow y poſtawek/ iá=
21:
kie poſpolićie w tańcách cżynią/ pochodźi y moc bierze niewſty=
22:
dliwość/ dobrym obycżáiom nieſprzyiázna. 2 Nocne bie=
23:
gánia y wołánia/ imo to/ iż vcżćiwym obywatelom pokoy y
24:
odpocżywánie przekażáią/ obracáią śię też w wielkie zgiełki/
25:
pokoiowi mieyſkiemu przećiwne: á cżęſtokroć chorym y po=
26:
łożnicam ſtráchy zádawáią. 3 Nuż proſzę/ á co zá pożytek o=
27:
wych máſzkárnikow/ ktorzi gdy niechcą áby ie poznano/ biegá=
28:
ią po vlicách y poprzecżnicách: ná cudze domy náchodzą/ á tym
29:
obycżáiem álbo iáką korziść łowią poſzeptem/ ábo milcżkiem
30:
koſtkámi gráiąc: ábo ſkacżą/ ábo igráią/ ábo ſproſnie á nie=
31:
wſtydliwie mowią? Zadnego w ten cżás niebywa bacżenia/
32:
ná pogłowie/ ná wiek/ y ná mnimánie o kim przyſtoyne. Mie=
33:
ſza śię y zrownywa ſie wſzytko. A coby komu nieprzyſtáło mo=
34:
wić ábo cżynić kiedyby go znano/ to śię mu zá máſzkárą godźi.
35:
Bo máſzkárá/ roſpuſzcża wſzytkim bez bráku/ do wſzelákiey nie
36:
wſtydliwośći wodze: á ono iáko rozumieſz iż tá máſzkárá dawa
37:
wſzytkim ludźiam złośćiwym wolność// dumáć co złego á
38:
ná zdrádźie táiemnie co cżynić? 4 Igry wſzelákie/ ktore=
39:
mi pieniądze ábo śię márnie trácą/ ábo nieſpráwiedliwie by=
40:
wáią nábywáne/ máią być z Rzecżypoſpolitey wygłádzone:
iáko ſą


strona: 36v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
iáko ſą kárty/ wárcaby/ koſtki/ y inſze tym podobne. A prze=
2:
toż máią być wſzytcy karáni/ y ći ktorzi tákowemi grámi ná
3:
máiętność cudzą cżyháią (bo pożądáią/ á wydźieráią cudze) y
4:
ći ktorzi trácą rzecży ſwe/ ktore było ná potrzeby ſwe lepiey
5:
obroćić. 5 A ácżkolwiek ſchadzki y bieśiády vcżciwe nie=
6:
máią być zábraniáne/ wſzakże w nich ma być znácżna ſkrom=
7:
ność/ á miárá ma być záchowaná. A ták/ názbyt koſztowne
8:
potráwy máią być zákazáne: ktoremi wytrawioná á wyniſzcżo=
9:
ná bywa oſob proſtych máiętność/ nietylko im ſámym/ ále y
10:
Rzecżypoſpolitey potrzebna. Bo niebez przycżyny to powie=
11:
dáią/ że ſkromny ſzáfunek ieſt wielki dochod. Ieſt też ten
Cicero in Paradox.

12:
wſzędźie obycżay/ że ná weſela wiela ludźi proſzą: ktorym y ro=
13:
ſkoſzne potráwy dáią/ y tańcow dozwaláią. Lecż ná tákich we=
14:
ſelach/ trzebá myślić o dobrodźieyſtwie Bożem/ ktory małżeń=
15:
ſtwo ku rozmnożeniu narodu ludzkiego poſtánowił. A prze=
16:
toż/ y dźięki wielkie Pánu Bogu máią być cżynione/ y Modli=
17:
twy przydawáne/ áby nowym małżonkom zdárzył ten ſtan ży=
18:
wotá naświętſzy: á tákowe vcżty ſkromnie á trzeźwie máią
19:
być ſpráwowáne/ y rozmowy z vcżćiwośćią máią być cżynio=
20:
ne/ á od tańcow wſzeláki zbytek ma być oddalon. A niema
21:
być ćiarpian ow obycżay/ gdy Pánienki w tańcu przykro obrá=
22:
cáią/ zá ktorem obrácániem/ y cżęśći ćiáłá ktore máią być zá=
23:
kryte odkrywáią śię/ y poſtáwá tákowa ſkłania śię ku ſproſno=
24:
śći y nierządnośći/ ábo iurnośći. A przetoż y to karániu v=
25:
rzędowemu podległo. 6 Kárcżmy winne y piwne/ ábo wy=
26:
głádzone/ ábo Mieſzcżánom zápowiedźiáne być máią. Lu=
27:
dźie proznuiący cáły dźień wnich przeleżą/ piją/ á żywą z nie=
28:
rządnicámi bárzo roſpuſtnie: dźiewecżek y niewiaſt vcżćiwych
29:
pod zasłoną tańcu ábo iákiey inſzey gry do śiebie proſzą/ á w=
30:
ten cżás śię o ich ſtátecżność pilno ſtáráią. A gdźież więcey
31:
ſwarow/ guzow/ ran/ ochromienia/ zábijánia przytrefia śię
32:
iáko w kárcżmách? Cżemu rácżey mieſzcżánin/ ábo ktory=
33:
kolwiek obywátel/ niemiałby kázáć w dom ſwoy ták wiele wi=
34:
ná ábo piwá z kárcżmy przynieść/ iákoby iemu y cżeládźi iego
35:
było doſyć? niechby w domu z cżeládźią żył: niechby goſpo=
36:
dárſtwá pátrzył/ á cżeladkę wſzytkę w powinnośći ich zádźier=
37:
żawał. A w kárcżmách niechby tylko gośćiom á przychodniom
38:
wolno było do cżáſu zmieſzkáć. Boć ie ztąd gośćinnemi do=
39:
mámi zową/ że do nich z drogi gośćie z ſtępuią. Gośćiom te=
40:
dy á przychodniom niech wnich wolno będźie przebywáć/ nie=
41:
tubylcom ábo obywátelom: Wiele rzemieśnicżych Miſtrzow/
42:
bárzo rzadko śiadáią ná ſwych wárſtáćiech: chowáią vcżniow
43:
ábo towárzyſzow niemáło/ ktorzi w niebytnośći miſtrzow le=
niwo á


strona: 37

Kśięgi pirwſze.37
1:
niwo á niedbále robią. Gdyby ſam Miſtrz záwżdy był przyto=
2:
mnie więceyby roboty zdwiemá odpráwił/ niż w niebytnośći
3:
ſwey z dźieśiąćią odpráwuie. Przeto y ći do powinnośći ſwey
4:
máią być przymuſzeni/ áby mnoſtwo proznuiących Rzecżypoſpo=
5:
litey nieobćiążáło. 7 Owym też pieſzym żołnierzom/ ktore
6:
draby zowiemy/ niema być táka ſwawola dawána/ iż poſpo=
7:
lićie żebrzą: Bo iych wiele chodźi proznuiąc: żadną śię rze=
8:
cżą vcżćiwą niebáwią/ iedno tylko pijańſtwem/ żebráctwem/ á
9:
táiemnym łupieſtwem. 8 To mowię o ludźiach niewolni=
10:
cżego przyrodzenia/ ktorzi niemogą być nicżem inſzym w po=
11:
winnośći zátrzymáni/ iedno ſtráchem á karániem. Lecż ślá=
12:
checkiego przyrodzenia ludźie/ tym ſpoſobem od proznowánia
13:
do roboty będą pobudzeni/ ieſli pilnie z ſobą będą vwáżáć/ że
14:
Pan Bog ták ná pocżątku ſwiátá poſtánowił/ áby wſzytcy chleb
1, Moiż. 3. wirſz 19.

15:
iedli wpoćie cżołá ſwego/ áż śię wrocą do źiemi z ktorey poſzli.
16:
Y zda ſię że to narodowi ludzkiemu dano zá winę dla grzechu.
17:
Ale y przed zgrzeſzeniem ſkoro cżłowiek był ſtworzon/ tym
18:
ſpoſobem był w ráiu poſtánowion/ áby go rozrabiał/ á o niem
19:
pilność miał. Bo y tá cżłonkow cżłowiecżych rozmái=
20:
tość/ nie ná proznowánie daná ieſt: ále iáko ptakom ſkrzydłá
21:
do latánia/ ták cżłowiekowi dáne ſą cżłonki do roboty/ iáko
22:
nacżynie. Y myśli ćiáłá náſzego cżerſtwieią y ſtwier=
23:
dzone bywáią pracą: Záś prożnowániem nikcżemnieią y wię=
24:
dnieią. Ták bárzo dla robot vrodźiliſmy śię/ iż kiedyby=
25:
ſmy śię pocżćiwą iáką robotą niezábawiáli/ wnet śię ſkłania=
26:
my do iákiegokolwiek wyſtępku. Trzebá tedy przyzwycżáić
27:
śię pocżćiwem robotam: á to trzebá robić/ coby śię ku poży=
28:
wieniu przygodźić mogło. A przetoż y Páweł święty Zbo=
2. Theſ. 3. wirſz 10. Pſalm 128. wirſz 2.

29:
rowi Theſsálonicſkiemu to poſtánowił/ ieſliby kto robić nie=
30:
chćiał/ áby też y nieiadł. Y Dawid Krol powieda/
31:
że on będźie ſzcżęśliwy/ y dobrze mu śię zdárzy/ ktory z pra=
32:
ce rąk ſwoich żywność ma: dawáiąc iáśnie znáć/ że to ſą nę=
33:
dznicy/ y miedzy błogosłáwione niemáią być licżeni/ ktorzi ſię
34:
karmią pokármem pracą rąk cudzych nábytym. A iáko ieſt
35:
ſzyrokie prac ludzkich pole/ łácno obacży ten/ ktory w potrze=
36:
by żywotá ták tego iáko y onego przyſzłego pilnie weyrzy.
37:
Boć y ſercem ábo myślą y ćiáłem prácowáć trzebá/ kto śię do
38:
żywotá błogosłáwionego mocnie bierze. Tąć oboią pracą
39:
ludźie nie leniwi zábawiáią śię/ á iedną z tych vprácowawſzy
40:
śię do drugiey śię ſkłániáią: áby temi przemiánámi y vlżenie
41:
pocżuli/ y ochotnieyſzemi śię wroćili do tey prace od ktorey o=
42:
deſzli. Lácedemoniánie żadnego leniwie á źle żywącego nie=
43:
bráli áni w towárzyſtwo/ áni do ſpolney igry/ áni do żadney
Gzabáwy


strona: 37v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
zabáwy ktora z przeprácowániem ćiałá ludzkiego przychodźi/
2:
nierzkąc żeby iy do iákiey zacnieyſzey żyćia ſpołecżnośći bráć
3:
mieli. Bo tym lekárſtwem obywátele ſwe do miłośći y do=
4:
ſtępowánia cnoty pobudzáli/ y w tem zátrzymawáli. Sum=
5:
má tego/ ponieważ proznowánie wiela złego vcży/ á ná
6:
wſzem ludźi wątli/ przeto wſzytcy proznuiący máią być ábo
7:
z Rzecżypoſpolitey wygnáni/ ábo karáni. A niewiem gdźie
8:
by á wktorem żywoćie mogłá być więtſza wolność proznowá=
9:
nia/ iáko v dworow wielkich Pánow: gdźie bywa bárzo wielkie
10:
sług mnoſtwo/ á daleko ich więtſza cżęść/ ktorzi nic ſtátecżne=
11:
go niemáią coby robili. tylko co chodzą zá Pánem ſwym: kie=
12:
dy gdźie idźie prowádzą go/ gdy nie ná pokoiu ieſt/ ſtoią przed
13:
nim/ vśmiecháiąc śię/ pochlebuiąc/ słowá y vcżynki wſzytkie
14:
Páńſkie pochwaláiąc/ á rzkomo śię iym dźiwuiąc. A
15:
ſkoro Pan wnidźie ná pokoy/ ábo śię ſpráwámi iákiemi ſwe=
16:
mi zábáwi/ oni wſzytcy proznuią: ktore proznowánie dawa
17:
im przycżynę ábo drogę do ſproſnych gier/ do pijańſtwá/ y do
18:
inſzych ſpraw cżłowiekowi nieprzyſtoynych. Przeto trzebá ży=
19:
wotá dworzáńſkiego dobrze popráwić/ wedle tego ſpoſobu iáko
20:
ſmy wyżſzey nápiſáli/ á káżdemu Pánu wedle ſtanu iego pewną
21:
licżbę sług zámierzyć/ áby nád nię więcey sług nie chował.
22:
Rozdżiał oſmnaſty.
23:
O Dozorcách ludźi vbogich.
24:
LEcż iáko ludźie ktorzi śię do roboty go=
25:
dzą od żebrániny máią być odpędzáni/ tak zaśię
26:
ktorzi ſą prawdźiwie vbogiemi/ á ſchodźi im y
27:
ná śiłách y ná żywnośći/ máią być opátrzeni/ áby
28:
y domy poſpolite były im poſtánowione/ y wſzel=
29:
kie potrzeby do żywnośći należące áby iym dawano. Są le=
30:
pak niektorzi vbodzy co w ſzpitalách mieſzkáią/ tám śię żywią/
31:
y tám ie opátruią: á drudzy po vlicách śię przechodząc żebrzą:
32:
drudzy ſą ktorzi w cháłupkách ſwoich mieſzkáiąc/ ſwoie/ y do=
33:
mownikow ſwych potrzeby/ iáko mogą opatrzáią. Ná ty
34:
wſzytki Vrząd ma pilne bacżenie y dozor mieć/ żeby ludźi nie=
35:
oſzukawáli zmyśliwſzy ſobie iáką niemoc/ ábo vboſtwo. Lecż
36:
ktore obacżą być do roboty godne/ niech ie przymuſzáią robić.
37:
Ieſliby niechćieli/ niechby z miáſtá byli wygnáni. Co y o cu=
38:
dzych żebrakoch ma być rozumiano/ żeby y oni do ſwoich miaſt
39:
byli odſyłáni. Abowiem godźi śię/ żeby káżde zgromádzenie
40:
o tych ſtáránie miáło/ ktorzi ábo śię wniem vrodźili/ ábo dłu=
go mie=


strona: 38

Kśięgi pirwſze.28
1:
go mieſzkáli/ żeby dla niedoſtátku żywnośći/ ábo ktorych in=
2:
ſzych rzecży niepomárli. Bo trzebá wiedźieć káżdego vbo=
3:
ſtwá ſpoſob ábo przycżynę. Bo ći ktorzi zá złą ſpráwą ſwą
4:
máiętność ſtráćili/ ácż máią być ćierpieni miedzy vbogiemi/ y
5:
trzebá o nich myślić/ żeby od głodu niepomárli/ ále y żywność
6:
ſkromniey iym ma być dawána/ y pracámi trzebá iym doku=
7:
cżáć żeby y ná przykład byli drugim/ y ſámi śię wyſtrzegáli/ á=
8:
by w więtſze wyſtępki záśię nie w pádli. Ktorzi dla niemo
9:
cy ábo inſzey nędze/ ábo iákieykolwiek przygody w vboſtwo
10:
w pádli/ ná ty trzebá mieć więtſze bacżenie. A tym ktorzi
11:
w cháłupách ſwych żywią śię/ opátrzáiąc iáko mogą ſwoie/ y
12:
domownikow ſwych potrzeby/ máią być ábo polá niedrogo ná=
13:
ięte/ ábo tákowe rzecży porucżone ktoremby sproſtáli/ ábo iá=
14:
kie inſze drogi do zyſku máią być podáne. Dźiewecżki też v=
15:
bogie/ máią być poſágiem iákimkolwiek opátrzone/ y zá mąż
16:
wydawáne: áby prze niedoſtátek nie ſtráćiły wſtydu. Owi że=
17:
bracy hultáiowie/ niewiem ieſliby mieli być ćirpiáni: Bo zwy=
18:
kli pod zasłoną żebráctwá wiele złego broić/ dopuſzcżáiąc śię
19:
złodźieyſtwá/ mężoboyſtwá/ y inſzych ſproſnych wyſtępkow.
20:
Lepieyby żeby ie dano do ſzpitalow/ gdyby iedno tácy byli żeby
21:
robić niemogli. Są máło nie w káżdem mieśćie dochody ro=
22:
cżne/ náznácżone vbogim: ktore ieſliby były mnieyſze/ niżliby
23:
wſzytko vboſtwo wychowáć mogły/ tedy ich trzebá tym ſpoſo=
24:
bem przycżynić. Naprzod gdyby káżdy viął nieco ſwych na=
25:
kłádow/ á zwłaſzcżá tych/ ktore śię do zbytku/ do pychy y ná=
26:
dętośći ſkłániáią. Záprawdęć chce tego po nas Chriſtus/
Luk. 16. wirſz 9.

27:
żebyſmy ſobie cżynili przyiaćioły z bogactw niepráwośći/ kto=
28:
rziby nas przyięli do namiotow ſwych. Mamy przeto vdźieláć
29:
rzecży docżeśnych tym/ ktorzi nas do wiecżnych domow przy=
30:
iąć máią. Co záprawdę naywięcey przyſtoi cżynić tym/ kto=
31:
rzi z tego świátá przechodzą do onych domow/ áby y oni zoſtá=
32:
wowáli nieiáką cżąſtkę máiętnośći ſwey/ tym przyiaćiołom
33:
ſwoim. Są ći/ ktorzi ná okazáły pogrzeb wielki koſzt y na=
34:
kład każą cżynić: áleć záprawdę ći/ ktorzi ná oſtátecżnem ſto=
35:
pniu żywotá ſwego ſą/ ći chwały y sławy od Bogá cżekáć má=
36:
ią/ nie od ludźi. Potomkom też przyſtoi/ áby onych ktorzi z
37:
tego świátá ſchodzą/ prowádźili nie okazáłośćią bogactw á=
38:
bo pychy/ ále vcżynkámi z miłośći pochodzącemi/ przez ktore
39:
przychodzą ludźie do Kroleſtwá niebieſkiego. Ktemu też/ y
40:
Biſkupow máiętnośći ſtárodawni ludźie ták dźielili/ że cżwar=
41:
tą cżęść dawáli ná vbogie. Niechby ich przeto wtem Vrząd
42:
nápominał. Záprawdę ći/ ktorzi niedawáią/ y niecżynią
43:
co powinni/ Bogá będą mieli mśćićielem. Ieſt obycżay/ że ábo
G ijw Kośćie=


strona: 38v

1:
w Kośćielech/ álbo ná onych mieyſcách gdźie śię cżęſto ludźie
2:
zbieráią/ ſtáwiáią ſkrzynki dla vbogich ludźi. A ták niechby do
3:
nich káżdy kładł/ ileby mu iego pobożna chęć porádźiłá. Ro=
4:
zmnoży Pan Bog tákowe iáłmużny: y dawáiącym/ że im zá=
5:
wżdy będźie doſtawáło zkądby dawáli: y biorącym/ ieſli będą
6:
ſkromnie prośić/ pobożnie bráć/ á miernie tego vżywáć. Bo
7:
to ſą Boże dáry/ ktory gdy rękę otworzy/ bywa nápełnioná
8:
wſzelka rzecż błogosłáwieńſtwem. Lecż to po nas chce mieć/
9:
áby ći ktorzi dawáią/ ochotnie to cżynili: ktorzi biorą/ áby v=
10:
znawáli dobrodźieyſtwá Boże/ dźiękowáli/ á vſtáwicżnie śie
11:
modlili/ ták zá śię/ iáko też y zá dobrodźieie ſwe. A táko=
12:
wych vbogich żywność niech niebędźie áni roſkoſzna/ żeby ztąd
13:
nieprzyzwycżáili śię źle cżynić/ áni też ták ſkąpa/ ktoraby led=
14:
wie połowicę głodu odiąć mogłá. Bo chorzeie y wątleie ták
15:
ćiáło iáko y myśl od niedoſtátku pokármu. To też trzebá pil=
16:
nie opátrzyć/ áby od proznowánia nie znikcżemnieli vbodzy/
17:
ále káżdyby niech robił to co może y ile może: Niech śię zá=
18:
bawia iáką vcżćiwą robotą/ á owocu roboty ſwey niech dru=
19:
gim vdźiela. A ktoryby iuż vbogi ćiáło ná śię wźiął/ y ku
20:
śiłam záśię przyſzedł/ ten do roboty niech będźie posłan: żeby
21:
iáko trąd cudzego potu niepożywał. Záś ktorymby ná
22:
rozumie álbo ná śiłách ćieleſnych ſchodźiło/ iż niemogą o ſo=
23:
bie rádźić/ o tych Vrząd niech ſtáránie ma. Wſzytcy ieſteſmy
24:
bráćia/ iednego Oycá niebieſkiego ſynowie. A żaden od
25:
przygod ná ludźi przychodzących nieieſt wolen. Co ieſli ná
26:
cżłowieká należy/ áby onemu komu idźie o gárdło dał rá=
27:
tunek/ żeby álbo do ogniá/ álbo od wody/ álbo od nieprzyia=
28:
ćielá/ álbo od iákiey inſzey nędze mogł być wyzwolon: tedyć
29:
záprawdę łácżnym/ prágnącym/ nágim/ źiębnącym/ słuſzna
30:
rzecż ieſt dáć rátunek/ żeby z niedoſtátku rzecży potrzebnych
31:
niepomárli. A przetoż/ trzebá ábo iákikolwiek podatek ſkłá=
32:
dáć/ ábo ie iákim inſzym obycżáiem opátrzyć: co nalepiey ſprá=
33:
wić mogą Krolowie/ Biſkupi/ wielcy Pánowie/ zgromádze=
34:
nia Kśiężey/ Miáſtá/ y ći ktorzi w bogactwách obfituią.
35:
A toć ieſt właſna y prawdźiwa ſzcżodrobliwość/ vcżynić do=
36:
brze temu/ kto tego żadnym ſpoſobem niemoże nágrodźić.
37:
Wſzákże nie omyli nas w zapłáćie/ on nayłáſkáwſzy niebieſki
38:
Oćiec/ ktory y cżáſzę wody źimney/ w imię ſwoie dáną/ obiecał
Mátth. 10. wirſz 42. Rzim. 35. 1. Kor. 16.

39:
nágrodźić. Nápomina Páweł Apoſtoł Rzymiány y Korinthi
40:
ány/ áby máiętnośći ſwych vdźieláli vbogim/ ktorzi byli w Ie=
41:
ruzálemie. O iáko dáleko słuſznieyſza rzecż/ ábychmy pobożnym
42:
á miłośiernym ſkłádániem dáwáli rátunek tym/ ktorzi známi
43:
ſą: ktorzi miedzy námi/ ſtárośćią/ niemocą/ ábo iákim inſzym
vpadkiem


strona: 39

Kśięgi pirwſze.39
1:
vpadkiem znędzeni/ á od wſzelákiey nádźieie opuſzcżeni ſą?
2:
Niech tedy będźie ná to wyſádzony Vrząd/ ktoryby miał ſtá=
3:
ránie o vbogich/ á tem dobrze ſzáfował/ co będźie ná ich po=
4:
trzeby náznácżono. A toć ſię mi zdáło ná tem mieyſcu o tych
5:
Vrzędnikoch powiedźieć/ ktorziby ſię o rzecżách ludzkich ſtá=
6:
ráli/ ktorziby złe obycżáie karáli/ á dobre miedzy ludźi przy=
7:
wodźili/ ktorziby nieták dálece wedle Práwá rozſądek cży=
8:
nili/ iáko wedle wyſtępkow á złośći popełnionych. Bo o
9:
tych ktorziby wedle Práwá ſądźili/ ná inſzem mieyſcu powiem.
10:
To tedy iuż powiedźiawſzy/ trzebá ábych o wſzytkich w obec
11:
Vrzędźiech powiedźiał.
12:
Rozdźiał dźiewiętnaſty.
13:
1. Przy dawániu Doſtoieńſtw cżego naywięcey trzebá pátrzyć? 2 Iesli o nie prośić.
14:
3. Iesli ie kupowáć. 4. iesli wiecżne máią być. 5. iesli śię iednemu godźi
15:
ich wiele mieć? 6. Ktore cnoty ktoremi doſtoieńſtwy máią być vcżćione?
16:
7. Iesli śię ie godzi mieć temu/ ktory ſam przez śię vrzędom doſyć cżynić
17:
niemoże? 8. O iáwnem miánowániu imion tych ktorzi śię vrzędow do=
18:
magáią.
19:
KOniecżnie wiele ná tem Rzecżypoſpoli=
1

20:
tey/ áby męſtwá/ á zacnych vcżynkow pátrzano
21:
przy rozdawániu vrzędow. Bo ponieważ mę=
22:
ſtwo/ lub cnotá/ ieſt naywiętſze dobro/ tedy bo=
23:
gáctwá y inſze rzecży nieinácżey ſą policżone mie=
24:
dzy dobrá/ iedno iż ſą nacżynia cnot: á przetoż ſámá cnotá
25:
naywięcey ma być w vcżćiwośći mianá/ y doſtoieńſtwem opá=
26:
trzoná. Ziębnie bo cnotá/ gdy widźi/ áno cżeść iey należącą
27:
odeymuią od niey: Záś gdy ludźi leniwe á nikcżemne nád nię
28:
przekłádáią: tedy álbo w pracách mdleie y wątleie/ álbo do
29:
cżego nowego bywa zápędzoná. A przetoż niektorzi wiel=
30:
cy Pánowie/ będąc prze zacne ſpráwy sławni/ gdy widźie=
31:
li/ áno ludźi nieták godne zá nieiáką ſzcżęśćia ślepotą/ álbo
32:
znimi zrownywano/ álbo nád nie przekłádano/ wiele rze=
33:
cży nowych v śiebie ná myśli trzęśli: á ludźie też podley=
34:
ſzych ſtanow/ bárzo niechętnie ich Pánowánia przyimowáli.
35:
Záś ktorzi ná vrzędy bywáią obráni/ niebędąc znácżną godno=
36:
śćią/ áni żadnemi zacnemi ſpráwámi ozdobieni/ iáko śię ná
37:
ſwem vrzędźie obchodźić zwykli/ nieieſt rzecż táyna. Boże
38:
day żeby śię kiedy námyślili prawdźiwy ſpoſob cnoty poznáć/
39:
podobnoby śię tem mniey o vrzędy ſtáráli/ im śię mniey ich go=
40:
dnemi być wiedzą. Bo wielką (co ácżem pirwey powie=
41:
dźiał/ wſzákże y cżęśćiey to przypominać trzebá) wielką mo=
G iijwię do=


strona: 39v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
wą dobrych obycżáiow ſkázę przyniosłá nieumieiętność. O iá=
2:
ko wielka licżbá ieſt onych/ ktore nieuhámowána do otrzymá=
3:
nia vrzędow chęć/ y ſpor doſtoieńſtwá nędznie trapi: ále wie=
4:
leż ich ieſt/ ktorziby wiedźieli/ co ieſt práwa doſtoyność/ á cże=
5:
mu śię iey trzebá domágáć? Ieſt tych niemáło/ co śię iym
6:
zda być piękna rzecż/ że drudzy y wſtawáią z mieyſcá przed ni=
7:
mi/ y z drogi iym vſtępuią: że śię im poſpolićie dźiwuią/ á vcż=
8:
ćiwie z ſtrony vrzędu ich názwawſzy ie/ do nich mowią: że ich
9:
y z domu/ y záśię názad do domu prowádzą: ná oſtátek że y w
10:
Kośćielech/ y ná inſzych mieyſcách/ wyżſzego á zacnieyſzego iym
11:
mieyſcá poſtępuią. Ale y tákowe zábiegánia/ nie ták z chęći
12:
ſzcżyrey/ ábo z vmysłu/ iáko z pochlebſtwá/ ábo z boiáźni cżę=
13:
ſtokroć bywáią cżynione: á záprawdę ktorzi ſie tem popiſuią á=
14:
bo ſię wtych rzecżach kocháią/ nie máią być zá przednieyſze ludźi
15:
pocżytáni/ iáko on pochlebcá powiedźiał:
16:
Eſt genus hominum qui eſſe primos ſe omnium rerum volunt, Nec ſunt tamen: hos conſector. To ieſt/
18:
Ieſt rodzay ludźi/ ktorzi chcą áby ie przednieyſzymi w káż=
19:
dey rzecży miano/ á nieſą/ zá temi ia chodzę.
20:
Záprawdę zá przednieyſze oſoby máią być pocżytáni oni/
21:
ktorzi rozmáitemi cnotámi będąc ozdobieni/ ſtáráią śię o to/
22:
áby śię Rzecżypoſpolitey y Wierze świętey przysłużyli: ná o=
23:
ſtátek/ áby ſię dobrze ſąśiádom ſwym/ teyże źiemie obywáte=
24:
lom/ y wſzelákiego ſtanu ludźiom záchowáli. Ano doſtoy=
25:
ność prawdźiwa ieſt/ zacne ludzkie o tákich cnotách/ y zacnych
26:
vcżynkách mnimánie. Iákoż to tedy bywa/ iż ći ktorzi żadney
27:
trudnośći ábo prace dla cnoty niepodięli/ śmieią ſpor wieść
28:
o doſtoyność? Bo: á kto mądry á rozumny/ będźie dobre
29:
mnimánie miał o cnoćie tych/ ktore widźi niebárzo ſię cnotámi
30:
báwiące? Bo ia tu mowię o tey cnoćie/ ábo o męſtwie/ kto=
31:
re potem á wielkiemi pracámi bywa doſtąpione: Ktore każe
32:
ſwoich rzecży z rozumem á miernie vżywáć/ od cudzego ſię w=
33:
ſtrzymáwáć/ vbogich ábo ſtrapionych od krzywd bronić/ dla
34:
rzecży ſpráwiedliwey waśń y nieprzyiaśń możnych przyiąć/
35:
Oycżyznie niedołężney pomágáć/ Religią w niebeſpiecżeń=
36:
ſtwie będącą rátowáć/ á dla niey y nędzę ćierpieć/ y śmierć ná o=
37:
ſtátek podiąć. Przydaymy też y drugie cnoty/ ácż nieiáko ro=
38:
wnieyſze/ ále niemniey niżli one/ o ktorichem powiedźiał/ cżło=
39:
wiekowi ktorego w vcżćiwośći máią potrzebne/ ták do hámo=
40:
wánia niepowśćiągliwych chęći/ iáko do powśćiągánia gnie=
41:
wu/ do pomiárkowánia zbytku y nádętośći/ do vkrocenia chę=
42:
ći nieprzyſtoynych/ y do zwalcżenia inych niecnot. Od kto=
43:
rych to niecnot ktorzikolwiek ſą zniewoleni/ ći ſrogich y nieu=
kroconych


strona: 40

Kśięgi pirwſze.40
1:
kroconych Pánow pánowániu służyć/ á roſkazánia ich y we
2:
dnie y w nocy wykonywáć muſzą: á ták dálece/ że ledwie kie=
3:
dy ktorą rzecż pochwalenia ábo wolnego cżłowieká godną v=
4:
cżynić mogą/ będąc hániebnym niewolſtwem związáni y zá=
5:
tłumieni. Lecż ktorzi ſię z ich pánowánia wybili/ á iad zwnę=
6:
trznośći ſwoich wyrwáć chcą/ ſtáráiąc ſię o to/ áby máiąc wo=
7:
dzem cnotę/ gárnęli ſię k doſtoieńſtwam/ o tych będźiem rozumieć/
8:
że ći z rozſądku ludźi tych ktorzi teraz ſą/ y ktorzi ná potem
9:
będą prawdźiwey á ſpráwiedliwey cżći ábo vrzędu doſtąpić/
10:
á wielkimi ludźmi być mogą. Bo owo cżapki zdeymowánie/
11:
kłániánie/ z drogi vſtępowánie/ niemoże być właſnym imie=
12:
niem cżći ábo doſtoynośći názwáno/ ále rácżey ſą nieiákie zná=
13:
ki cżći ábo doſtoynośći/ cżęſtokroć od ludźi ábo przymuſzonych
14:
ábo pochlebcow wyrządzáne: á nieinácżey názwánia cżćią go=
15:
dne/ iedno iáko cżłowiecży obraz názwánia cżłowiekiem ieſt
16:
godźien. Ale nuż: Niech w ktorey Rzecżypoſpolitey/ wſzytek
17:
lud/ nikogo niewyjmuiąc/ ma to ſobie zá rzecż pewną/ (iákoż
18:
iednák káżdy zá rzecż pewną to powinien v śiebie mieć) że pra=
19:
wdźiwa cżeść/ iákom pierwey powiedźiał/ ieſt dobre mnimánie
20:
ludzkie o cżyieykolwiek cnoćie/ wielą rzecży zacnych ſię báwią=
21:
cey. Niechże też będźie w tey Rzecżypoſpolitey Therſytes/ ábo
22:
ieſliby kto był nikcżemnieyſzy niżli Therſytes/ ktoryby też tákże
Therſites był ieden miedzy Pany Greckimi ná Troiańſkiey woynie: ktory iż był ſzpetny y głupi/ przeto y teraz Therſitą tak iego zową. Homerus Iliad. 2.

23:
rozumiał/ co ieſt práwa cżeść/ iáko wſzytek lud. Izali
24:
Therſytes będźie mogł mieć iáką chęć do doſtoynośći y Vrzędu
25:
Hetmáńſkiego? Záiſte/ ieſli ma rozum/ da temu pokoy: po=
26:
nieważ/ będąc ſam śiebie dobrze świádom/ wie/ że ſię ná ten
27:
vrząd niegodźi: to mu też nie táyno/ iż wſzytkiego ludu o niem
28:
mnimánie bárzo ieſt złe. Ale podobno Therſytes/ niebę=
29:
dźie miał nizacż táiemnego ludzkiego o ſobie mnimánia/ będźie
30:
przeſtawał ná poſpolitych cżći ábo doſtoynośći znákoch/ ná ty=
31:
tulech y ná dochodźiech. Coż tedy náſz miły Therſyto/ ieſliby
32:
one rozſądki o tobie ludzkie ná iáśnią ſię okazały/ á ocżymá y
33:
twemi y wſzytkich inſzych widźiáne były/ iákiemiby rozſądká=
34:
mi/ ćiebie nikcżemnym á bezrozumnym ſzaleńcem być wſzytcy o=
35:
ſądźili? ázabyś nierácżey tytułow y wſzelákich doſtoynośći
36:
znákow y dochodow odſtąpił/ á miedzy poſpolſtwem/ proſtym
37:
cżłowiekiem/ bez zazdrośći żył: niżli ná iáśni miedzy ludźmi/
38:
wielkim vrzędem vracżony/ ále wnienawiśći wielkiey przeby=
39:
wał? Co ieſlibyś nędzny żywot twoy być rozumiał/ w ták
40:
wielkiey poſpolſtwá nienawiśći/ cżemużbyś tedy y w ten cżás
41:
nierácżey obierał ſobie niesławny żywot? ponieważ/ nie w
42:
mnieyſzey nienawiśći ieſteś v wſzytkich/ nikcżemnośći twoiey
43:
świádomych/ ktorziby ćię táiemnemi myślámi gánili/ háńbili/
G iiijktorziby


strona: 40v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ktorziby nie z miłośći/ ále z boiáźni/ pánowániu twemu byli
2:
poddáni: ktorziby przećiwko tobie/ głowną nieprzyiaśń mie=
3:
li/ dla doſtoieńſtwá ſproſnośćią á nikcżemnośćią twoią zelżo=
4:
nego. Niemnimay áby tá waśń ná wieki miáłá być táiem=
5:
na: wynorzyć ſię kiedy: á co ſię teraz ſzcżęśliwym twoiem po=
6:
wodzeniem zákryło/ y co ſię zátáiło/ to ſię potym okaże/ ſkoroć
7:
ſię wcżem nogá powinie. Bo iáko wnas wiele chorych cżłon=
8:
kow niedoſtátkow tái ſię/ poki ćiáło ieſt zdrowe y duże/ kto=
9:
re cżáſu choroby iątrzą ſię/ á bol wzruſzáią: álbo ſkoro ſie kto=
10:
ry cżłonek wywinie álbo ſie wyłomi/ álbo roſpádnie: ták=
11:
ći tych ludźi ktorzi ſą ná wielkich doſtoynośćiách poſtánowie=
12:
ni/ poty ſproſnośći bywáią zátáione/ á ocżymá przenoſzone/ po=
13:
ki ſię im ſzcżęśliwie powodźi. Lecż ieſli ſię ich nie=
14:
ſzcżęśćie imie/ tedy dopiro wſzytkie wády ich pokázuią ſię ná
15:
iáśnią/ á nietylko ſię rozmowámi miedzy ludźmi ſzyrzą/ ále
16:
ſproſnośćią ſwoią ſzpetny zapách ze wſząd podawáią. Nie=
17:
wątpże tedy y ty w tem Therſyto/ żeby y twoie ſromoty y háń=
18:
by/ ktoremiś y vrząd ná ktorem ieſteś ſplugáwił/ niemiáły kie=
19:
dykolwiek ná iáśnią ſię pokázáć. Naprzod złorzecżeniem wiela
20:
oſob roznioſą ſię miedzy poſpolſtwo. á iáko Midaſzowe vſzy
21:
od sługi wiernego wydáne/ á do trzćiny ná wierzch (iáko ieſt w
22:
báśniách) wyraſtáiącey/ iákoby wćiśnione ſą: Tákći twoi/
23:
ktorzi ſię ćiebie boią/ wydádzą potym ſzaleńſtwo y głup=
24:
ſtwo twoie wſzytkiemu świátu/ á nikcżemność twoię przed
25:
wſzytkiemi będą opowiedáć. A náoſtátek cżego ſię maſz ſpo=
26:
dźiewáć/ ty ſię wiedz: Bo wiádome ſą dokońcżenia tyránnow.
27:
Ale dawſzy pokoy Therſyćie/ rozmawiaymy dáley około rozda
28:
wánia vrzędow. Widzę że v nas naywyżſze vrzędy/ ná kto=
29:
rych wſzytká ſpráwá należy/ wedle obycżáiu y ſtárodawnego
30:
przodkow poſtánowienia/ Slácheckiego ſtanu oſobam bywá=
31:
ią dawáne. Co záprawdę/ ile ſię pokázáć może/ dobrze ieſt.
32:
Bo ſámi Slácheckiego ſtanu ludźie v nas máiętnośći trwáłe
33:
á dobrze vgruntowáne máią/ á niebáwią ſię ſproſnemi rzemio=
34:
sły/ áni też zyſkow tákich ſzukáią/ ktoreby v ludźi ohydzenie
35:
przynośić mogły. Máią ſpráwę z źiemią/ ktorą orząc/ co v=
36:
mieią to ſpráwuią: z ktorey owocow cżynią ſobie pożytek.
37:
A Rzecżypoſpolitey pożytecżno ieſt mieć tákie przełożone/ kto=
38:
rziby máiętność ſwą mieli dobrze vgruntowáną: by záśię/ ie=
39:
ſliby niedoſtátecżni ludźie/ ábo niepewną y niewárowną máię=
40:
tność máiący/ wielkich rzecży ſpráwę ná ſobie nośili/ dla niedo
41:
ſtátku ábo potrzeby iákiey/ niemuśieli z rzecży ſámey poſpoli=
42:
tey (iáko to cżáſem bywa) zyſku ábo pożytku iákiego ſobie cży=
43:
nić. Godźi ſię też ná Sláchecki ſtan naywięcey z ſtrony te=
go ba=


strona: [41]

Kśięgi pirwſze.39
1:
go bacżenie mieć/ iże oni poſzli z tych/ ktorzi dla Rzecżypoſpo=
2:
litey w wielu rzecżách mężnie pocżynáli/ á niektorzi dla
3:
niey śmiele gárdłá położyli. Abowiem ták poſpolićie bywa/
4:
iż y ſynowie chcą być rodźicom y przodkom ſwoim podobni: y
5:
Rzecżpoſpolita ſpodźiewa ſię tychże owocow cnoty/ ktore od
6:
przodkow wźięłá/ od potomkow tákże wźiąć. Ale godźi ſię
7:
áby káżdy Sláchćic o tem ſobie rozmyślał/ iż nie ták dálece
8:
narodowi iego Rzecżpoſpolita vrzędy dawa/ iáko narodu ie=
9:
go cnoćie: od ktorey/ ktorzi ſię wyradzáią/ ći zdádzą ſię być
10:
przodkow ſwoich niegodnemi. Niech przeto będźie y to mie=
11:
dzy obycżáie włożono/ áby w rozdawániu vrzędow naywięt=
12:
ſze bacżenie miano ná cnotę. Niech ſię niedawa Krol/ ábo
13:
ten komu to ſtáránie należy/ tym herbom/ dymowi podobnym/
14:
ſtárożytnych przodkow ábo domow/ oſzukáć: niech pirwey pil=
15:
nie przypátruie ſię rozumowi y przyrodzeniu tego/ ktorego
16:
wywyżſzyć vmyślił: niech przesłucha iego mowy ábo w rádźie/
17:
ábo ná ſądźiech: niech doświádcży iego rády/ niech pozna ie=
18:
go ſpráwy/ ábo ná rycerſkiem chlebie/ ábo domá. Bo ktoby
19:
w káżdey tákowey rzecży niebył gotow/ ták z ſtrony rozumu/
20:
iáko z ſtrony náuki/ ktoby prace vcżćiwey nieumiał/ á w niey
21:
niećierpliwy był/ ktoby naywięcey cżáſu tráwić zwykł/ grá=
22:
niem/ bieśiádowániem/ niewiem coby potym zacnego ná vrzę=
23:
dźie będąc ſpráwić mogł. Co ieſliby kto nieumieiętność ſwo=
24:
ię rozmnożył złośćią/ ázażby mu on iego vrząd niedał do tego
25:
przycżyny/ áby miáſto ſpraw vżywał ſwey woli: á miáſto ſprá=
26:
wiedliwego karánia/ áby krzywdę cżynił? A iákoby tákowy/
27:
ludźi w powinnośći ich zátrzymawał? Iákoby co dobrze á
28:
co zle rozeznał/ ieſli nie włáſną popędliwą chęćią? Tákowić
29:
dobre/ mężne/ y mądre ludźi nienawiſnemi máią/ o ktorych/
30:
choćia milcżą/ tego domniemánia ſą/ iákoby o nich źle rozumie=
31:
li: y widzą/ że ie ludźie więcey ſobie ważą/ y godnieyſzemi o=
32:
nego vrzędu być pokłádáią/ niżli onych ſámych. Trzebá tedy
33:
pierwey przewiedźieć zabáwy y ſpráwy tego/ ktoremu Vrząd
34:
iáki dác máią. Niech będą znácżne zasługi iego/ ábo z ſtro=
35:
ny Rzecżypoſpolitey/ ábo z ſtrony nabożeńſtwá: Ná oſtátek/
36:
niech máią cnoty y dowćipu iego oſobliwe świádectwá. Bo
37:
tym ſpoſobem/ nie ták dálece zacność domu od przodkow po=
38:
dána/ iáko wielkie cnoty znią złącżone/ słuſznemi doſtoieńſt=
39:
wy/ ośláchćione będą. Ale iż wiele ich ták mniemáią/ żeby
40:
w rozdawániu vrzędow/ pirwey pátrzyć miano śláchectwá/
41:
ábo zacnośći domu/ niżli godnośći: Przeto trzebá tę omyłkę
42:
nápráwić/ á ták poſtánowić/ áby prawdźiwe śláchectwo/ nie
43:
ták dálece ná zacnośći przodkow/ ábo ná ſtárożytnośći Her=
G vbow na=


strona: [41]v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
bow należáło/ iáko ná godnośći/ á ná cnotliwych poſtępkách.
2:
Bo/ á ktoż tego niebacży/ iż żaden nieieſt tąż oſobą/ ktorą przo=
3:
dek iego: á iáko máiętności/ ták y rodzicy nie ſą w nas/ ále ſą o=
4:
krom nas? Iáko tedy máiętność moiá lepſza ieſt
5:
niżli twoiá/ bom ia bogátſzy niżli ty: ták rodźicy moi/ lepſzy
6:
ſą niżli twoi: bo moi lepiey ſię zásłużyli Rzecżypoſpolitey niżli
7:
twoi. Lecż iáko bogáctwá mnie dobrym niecżynią/ ták też
8:
śláchectwo przodkow niecżyni ze mnie śláchćicá: Iáko Vlyſses,
9:
on miedzy Kśiążęty Greckiemi nasławnieyſzy/ w onem ſpo=
10:
rze ktory miał z Aiaxem, przed oblicżnośćią Greckiego woy=
11:
ſká/ o zbroię Achillowę/ mowił:
12:
Nam genus, et proauos, et quae non fecimus ipſi, Vix ea noſtra voco. To ieſt/
14:
Rod/ Prádźiády y wſzytko ná com nieprácował/
15:
Ledwie zowę ſwoimi/ chocby kto ſzácował.
16:
Ták tedy krew śláchecka przodkow twych/ cżyni ćię śláchćice m/
17:
iáko krew rzemieśniká cżyni ſyny iego rzemieśniki/ á krew za=
18:
páśnikow cżyni ſyny zapáśniki/ á lekárzow lekárzmi. A ie=
19:
ſliże lekárze z lekárzow/ rzemieśnicy z rzemieśnikow/ zapá=
20:
śnicy z zapáśnikow nierodzą ſię/ proſzę niech ſię godźi rzecży ſo
21:
bie podobne do podobnych przypodobáć/ á okrom boiáźni niech
22:
nam będźie wolno ták śmiele zámknąć/ ábyſmy rzekli/ że to nie
23:
powinna rzecż áby ſie rodźił Sláchćic z śláchćicá/ gdyż ſie cżę=
24:
ſtokroć rodzą ſynowie niepodobni oycom: bywa to cżáſem/
25:
że ſię z dobrych źli/ á ze złych dobrzi rodzą: ták iż nie bez przy=
26:
cżyny Sátyrik nápiſał/
Iuuenalis Satyra 8.

27:
Malo pater tibi ſit Therſites, dum modo tu ſis AEacide ſimilis, Vulcaniaque arma capeſsas, Quam te Therſitae ſimilem producat Achilles. To jest/
30:
Wolę ábyś miał oycem Therſytę ſzpetnego/
31:
Gdybyś ſię męſtwem vdał w Achilleſá cnego:
32:
Wulkanowym orężem vmiałbyś ſzermowáć/
33:
A iego ſztuk rycerſkich we wſzem náśládowáć:
34:
Niż gdyby ćię prześilny Achilles ſam ſpłodźił/
35:
Alebyś w Therſytowe zwycżáie vgodźił.
36:
Y Scypio on zacny Rzymiánin (bo Rzymſkich przykłádow
37:
rad vżywam) ktorego dla męſtwá pirwey niżli kogo innego
38:
Afrykańſkim názwano: y on Q. Maximus, ktory przewłacżá=
39:
niem rzecż ſtráconą nápráwił: y Cicero, ktory dla záchowánia
40:
w cáłośći Rzecżypoſpolitey oycem oycżyzny názwan był/ przo=
41:
dkom ſwym wielką ozdobą byli. Záś ſynowie ich/ iáko dá=
42:
leko od oycowſkich cnot y godnośći wyrodźili ſię? iáko ſpro=
43:
ſnemi zmázámi oſzpeceni? A kto z nas nieznał onego Kon=
ſtántiná


strona: 42

Kśięgi pirwſze.42
1:
ſtántiná Iwánowego ſyná/ sławnego Hetmáná/ á dla rycer=
Konſtántin Kśiąże Oſtrohſkie sławny Hetman.

2:
ſkich ſpraw y cżęſtego zwyćięſtwá bárzo zacnego? Po kto=
3:
rego śmierći/ náſtąpił był Heliaſz ſyn iego ná imię y máiętność
4:
oycowſką/ ále iuż nie ná ono męſtwo y w rycerſkich ſpráwách
5:
biegłość/ ktorą ſię był oćiec iego wſzytkiemu świátu osławił.
6:
A ták ktoż zá to ma/ żeby śláchetność ábo zacność przod=
7:
kow ná potomki po krwi miáłá przychodźić? Bo co ſię nie
8:
ktorzi chlubią zacnośćią Herbow/ tedy te práwie ſą iáko świá=
9:
dkowie męſtwá przodkow ich/ y ſpraw od nich vcżynionych.
10:
Zwyćięſtwá też y triumphy náſze domowe/ ſą wzorem y pobu=
11:
dką pobudzáiącą nas do náśládowánia zacnych ſpraw przod=
12:
kow náſzych. Lecż te ſpráwy tákowe ſą/ iż w tych rzecżách/
13:
ktore z inſzemi ſpolne miewamy/ rownośći/ nic ſáme przez ſię
14:
nam zacnośći nieprzydawáią: nieinácżey, iedno iáko gdyby kto
15:
dwá kubki drzewiáne/ to ieſt/ iednákiey máteryey/ y iednákiey
16:
formy wyſtáwiwſzy chćiał to mieć/ żeby ieden znich był waż=
17:
nieyſzy/ że ná niem co chędogiego nápiſano/ álbo obrazek oſo=
18:
bliwy námálowano/ cżegoby drugi kubek niemiał: Co ácżby v
19:
proſtakow mieyſce mieć mogło/ ále v tych ktorzi znáią co pocżem
20:
chodźi/ zá nic to będźie. Coż tedy inſzego te Herby ſpráwuią/
21:
iedno iż nas obowięzuią/ ábyſmy śláchetnośći przodkow ná=
22:
ſzych náśládowáli/ báwiąc ſię tákiemi cnotámi/ iákiemi oni
23:
zacnych titułow/ y sławnych domowi ſwemu przezwiſk ná=
24:
byli? Bo ieſli tego cżynić niebędźiemy/ nietylko żebyſmy ro=
25:
dźicom náſzym podobni być mieli/ ále y zá wyrodki nas będą
26:
mieć/ y zá gorſze á podleyſze/ niżli ſą ći wſzytcy/ ktorzi táko=
27:
wego domowego przykłádu/ á pobudki iákoby iákiey oſtrogi nie=
28:
máią. Záprawdę cnotá ſámá táka ieſt/ iż áni przyrodzo=
29:
nym rozmnażániem/ áni żadnym ſpadkiem/ do potomkow nie=
30:
może przychodźić. Bo choćia rodźicy wſzytkę
31:
máiętność ſwoię potomkom Teſtámentem dobrze obwárowáć
32:
mogą/ ále ſámey cnoty potomkom inácżey podáć niemogą/ ie=
33:
dno áby iey oni ſámi ſobie ſpráwámi ſwemi á potem doſtawáli.
34:
Bo/ ktorym ſię więcey podoba proznowánie y pieſzcżotá nie=
35:
wieśćia/ ktorzi ſię báwią rzecżámi cnoćie nieprzyſtoynemi/
36:
ktorzi śiebie/ rodźice/ y przyiaćioły ſwe złemi vcżynkámi lżą/
37:
ći niech wiedzą/ że ſię od śláchetnośći przodkow ſwych wyro=
38:
dźili: nic im niepomogą ſtárodawne Herby: nic Dźiádow y
39:
Prádźiádow sławne ſpráwy: á nieinácżey máią być pokłá=
40:
dáni/ iedno iáko owe potwory co ſię nád przyrodzenie rodzą/
41:
ktore ácż ſię z ludźi wolnych národźiły/ ále zá wolne niebywá=
42:
ią miane. Bo niewięcey tobie pomoże zacność rodu/ y ſtá=
43:
rożytność domu/ ieſli do niego nieprzyłącżyſz cnoty y zacnych
vcżynkow/


strona: 42v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
vcżynkow/ iedno iáko ślepemu świátłość słonecżna/ głuche=
2:
mu wdźięcżny źwięk/ po morzu żegluiącemv pług/ á po źiemi cho=
3:
dzącemv pácżyná. Ale náſzey Sláchty więtſza cżęść opácżnemi
4:
dumámi ieſt záráżoná. Bo widzą że w Rzecżypoſpolitey więt=
5:
ſze máią bacżenie ná ſtárożytność domu á ná herby/ niż ná co
6:
inſzego: á przetoż bárzo ich wiele ieſt/ ktorzi máło o to dbáią/
7:
áby ſię obycżáymi/ náukámi/ y zacnemi vcżynkámi śláchćili:
8:
w pracy ſą niećierpliwi: ná koſtkách y kuflu długie nocy tra=
9:
wią: áni ocż ſię więcey nieſtáráią/ iedno áby kámykámi śrebrem
10:
y złotem świećili/ vbior świetny mieli/ á służebniki około śie=
11:
bie hufámi wodźili. A ták co przed dawnemi cżáſy Ari= ſtoteles on mądry Philoſoph o ślácheckiem ſtanie mawiał/ to też
13:
zá náſzego wieku właśnie może być mowiono. Bo gdy po=
14:
wiedał/ że ſtárodawne śláchectwo w cnotách á obfitośći wie=
15:
la rzecży záległo/ przydał y to/ iż śláchetnych á dobrych lu=
16:
dźi nigdźie ſtá nienaydźie/ ále bogátych wſzędźie wielki pocżet.
17:
O ktorych to bogátych/ ktorzi zá pomocą bogactw ſwoich do
18:
vrzędow ſię gárną/ co mam powiedźieć? Gdyż iáwna
19:
rzecż ieſt/ że zá cżáſow dawnych/ iáko Hiſtoriae Rzymſkie świá=
20:
dcżą/ ludźie vbodzy Rzecżpoſpolitą bardzo dobrze rządźili/ iá=
21:
ko Valerius Publicola, Menenius Agrippa, Attilius Regulus, Quintus AElius, Cn. Scipio, y wiele inſzych obywatelow ná on cżás Rzy=
23:
mſkich: Miedzy ktoremi/ iednych corki dla vboſtwá rodźi=
Val. Maxim. lib. 4. de paupertate.

24:
cow/ z poſpolitego ſkárbu były wypoſáżone y zá mąż wydáne:
25:
drugich żonam y dźiećiam (gdy ſię oni ſpráwámi poſtronnemi
26:
báwili) żywność od miáſtá dawano: niektorych śmierć nie=
27:
miáłáby byłá vcżćiwego pogrzebu/ by było ná to pieniądzmi
28:
poſpolitemi nienáłożono. Ale/ co zacż byli oni/ á iáko wielcy?
29:
iáko wſzelkich ſpraw sławą zacni? Záprawdę zá ich ſprá=
30:
wą Rzecżpoſpolita y rozmnożona y w cáłośći záchowána by=
31:
łá/ ktora potym zá bogáctwy Pompeiuſowemi y Ceſárzowe=
32:
mi zwątláłá y vpádłá. O możnośći toż ſię też powiedźieć
33:
może: Bo tá choćia zá bogáctwy/ choćia zá zacnośćią rodzá=
34:
iu chodźi/ tedy odłożywſzy męſtwo/ á coż ieſt iedno miecż w=
35:
ręku ſzalonego? Dałby to Bog/ żeby niebyło ták wiele tey
36:
rzecży przykłádow: lecż káżda Rzecżpoſpolita y káżdy wiek/
37:
doznał bárdzo wiele złego od ludźi możnych ále męſtwem nie=
38:
ozdobionych. A cżegoż tedy niedoſtawa/ iedno tego/ żeby
39:
ći/ ktorzi chcą áby ie nád inſze przekłádano/ dowćipem/ cnotą/
40:
y zacnemi ſpráwámi tego popráwowáli? Bo oni dobrym
41:
obycżáiom bárzo ſzkodzą/ ktorzi w vpraſzániu vrzędow/ ni=
42:
cżem ſię inſzym więcey niepopiſuią/ iedno dawnośćią domu á=
43:
lbo Herbu/ sług mnoſtwem/ ſzat świetnośćią/ potraw roſko=
ſznych zby=


strona: 43

Kśięgi pirwſze.43
1:
ſznych zbytkiem/ y inſzemi rzecżámi rodzáiowi y bogáctwu przy
2:
ſtoynemi. Lecż to omamienia y łápácżki/ á nie przycżyny/ dla
3:
ktorychby tákim ludźiom Vrzędy dáwáć trzebá. Chwalą
4:
poſpolićie Scipiona Afrykáńſkiego/ ktory będąc wſzeláką god=
5:
nośćią y máiętnośćią ośláchcony/ wſzákże niepuſzcżał nigdy
6:
tey mgły w ocży ſąśiádom przodkow/ bogactw y możnośći:
7:
cżem poſpolićie wſzytcy chcą być zacni y wielmożni. Zadną
8:
ſię rzecżą w doſtawániu doſtoieńſtw podpieráć niechćiał/ ie=
9:
dno tylko ſámą cnotą ábo męſtwem. Ale to Scipionowi
10:
łácno było przewieść/ ktory był wielkiemi cnotámi y godno=
11:
śćią ozdobiony/ záś drugim nieták/ ktorzi o ſwey godnośći
12:
zwątpiwſzy/ ſzukáią inſzey pomocy ku doſtániu doſtoieńſtw.
13:
Lecż ia tego ieſzcże niewiem/ godźili ſię doſtoieńſtw prośić.
2

14:
Bo ácż ſię to w Rzymie godźiło gdźie vrzędy były dorocżne/ nie
15:
iuż ſię dla tego v nas godźi/ gdźie vrzędy ſą dożywotne.
16:
Bo muśieli oni/ ktorzi w Rzymie Rzecżpoſpolitą rządźili/
17:
ſkoro doſzedł rok/ y z vrzędu vſtępowáć/ y licżbę zniego cżynić.
18:
Dawano im też winę o bránie nád vſtáwę podatkow y dárow:
19:
gdźie ieſli oſtáli winni/ tedy ie z źiemie wywoływano/ y inſze=
20:
mi obycźáymi karano. A przeto káżdemu obywátelowi do=
21:
zwalano o vrzędy prośić: bo káżdy ná vrzędźie będąc/ muśiał
22:
o tem myślić/ że drudzy/ ktorzi przyſzłych lat po nim ná onże
23:
vrząd náſtępowáć mieli/ ták ſię przećiwko niemu záchowáć
24:
mogli/ iáko ſię on (ná vrzędźie będąc) przećiwko nim záchował.
25:
Ale v nas gdźie máło nie wſzytkie vrzędy Duchowne y świet=
26:
ſkie dożywotne ſą/ niewiem áby miáło być iákie mieyſce zo=
27:
ſtáwiono tákowym do vrzędow chćiwym/ ktorziby ſię do vrzę
28:
dow gárnęli/ á práwie wtrącáli/ ábo ſámi o nie proſząc/ ábo
29:
ie przez kogo inſzego ſobie iednáiąc: Bo ſię ták zda/ że iych
30:
ći nie dla Rzecżypoſpolitey/ ále dla ſwego pożytku doſta=
31:
wáią: coby okrom złey y ſzkodliwey wſzytkiey źiemie ſkázy być
32:
niemogło/ zwłaſzcżá ieſliby ći co ná vrzędźie ſą/ niebali ſię áni
33:
mnimánia o ſobie ludzkiego/ áni oſkárżenia Dozorcow/ bo ſię
34:
tákowi bárzo łácno zá chęćiámi ſwemi puſzcżáią. Plato mowi y
35:
Cicero powtarza/ że nędzna rzecż ieſt domágáć ſię vrzędow: á
36:
dobrze mowią: bo to nieprzyſtoi żeby żeglarze ábo ſprawcy o=
37:
krętow/ mieli onych náydowáć ktorzi chcą ná morze iecháć/ á=
38:
by ſię im dáli wieść/ ále ći ktorzi chcą morze przeiecháć/ ſzuká=
39:
ią y vżywáią posługi żeglarzow. A ácżkolwiek Páweł Chriſtu
1. Timot. 3. wirſz 1.

40:
ſow Apoſtoł powieda/ że ten dobrey rzecży żąda/ kto Dozorcą
41:
być żąda/ co ſię o inſzych Vrzędźiech rozumieć może/ ále to nie
42:
iedná rzecż ieſt/ żądáć/ á vpornie ſię w co wtrącáć. Tego nie=
43:
przę/ że cżłowiek dobry y vcżony/ wielem cnot do ſpráwowá=
Hnia Rze=


strona: 43v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
nia rzecżypotrzebnych ośláchcony/ ma tego prágnąć/ áby im
2:
nawięcey może/ był pożytecżen narodowi ludzkiemu: wiedząc/
3:
że ſię nie ſobie vrodźił/ ále przyiaćiołom/ oycżyznie/ y nabo=
4:
żeńſtwu ábo wierze ku Bogu. Y to też niewádźi/ áby táko=
5:
wy cżłowiek oznaymił tym ktorzi Rzecżpoſpolitą w mocy má=
6:
ią/ że chce Rzecżypoſpolitey służyć/ á tę wolą ſwoię im oká=
7:
zał/ ieſliby ſnać chćieli vrząd iáki iemu zlećić. Nieieſtći to łá=
8:
komſtwo ábo nieprzyſtoyne vrzędow domagánie/ ále to ieſt
9:
dobra chęć/ á przećiwko Rzecżypoſpolitey życżliwość. Boć
10:
iednák wiele ich ieſt godnych/ co o nich niewiedzą/ ktorzi v=
11:
dali ſię ná proznowánie mieſzkáiąc w kąćie: wiele ich ieſt/ kto=
12:
rych wola nieieſt wiádoma/ ktorzi ſię miedzy ludźi ná iáśnią
13:
nigdy nieukazáli: ktorzi ácżkolwiek ſą dobrzi/ cnotą y náuką
14:
ozdobieni/ wſzákże iż ſię w ſpráwy niewdawáią/ bywa to/ iż
15:
muſzą znośić pánowánie niegodnieyſzych niż ſą ſámi: áleć to słu
16:
ſzne od Rzecżypoſpolitey karánie biorą zá to/ że ią opuſzcżáią.
17:
Kto tedy będźie pocżytan być godnym ná Vrząd/ ten do Rze=
18:
cżypoſpolitey ma przyſtąpić. Ieſli ſię będźie zbraniał/ winien bę=
19:
dźie: wyiąwſzyby dla tego ſię zbraniał/ że to cżuie do śiebie/
20:
iżby temu nieſproſtał. Bo ktoby z leniſtwá/ ábo wyſtrzegá=
21:
iąc ſię prace/ ábo dla domowey iákiey zabáwy/ do Rzecżypo=
22:
ſpolitey y wezwány nieprzyſtąpi/ ten ták winien zoſtawa/
23:
iáko on ktory oycżyznę y poſpolite dobre opuſzcża. Bo ponie=
24:
waż wſzytkie wſzytkich ludźi miłośći iedná oycżyzná w ſobie zá=
25:
myka/ tedyć onę nád wſzytko trzebá przekłádáć/ y wſzytkie
26:
prace dla niey mężnie y śmiele podeymowáć: á to ták dále=
27:
ce/ że ieſliby potrzebá Rzecżypoſpolitey vkázowáłá/ niebyłoby
28:
z przygáną dobremu á mądremu cżłowiekowi/ dobrowolnie
29:
ſię wtrącáć do rządzenia y ſpráwowánia iey/ á do chętnego
30:
podeymowánia niebezpiecżnośći dla niey.
31:
Kato młodſzy gdy go námawiáli przyiaćiele/ áby ſię doma=
32:
gał przełożeńſtwá z ſtrony poſpolſtwá/ powiedźiáł/ że mu ſię
33:
to niegodźi pod tym cżáſem/ ktorego Rzecżpoſpolita tego nie=
34:
potrzebuie. Potym gdy vyrzał Metelluſa cżłowieká nieſpokoy=
35:
nego/ á on ſię tego vrzędu dopraſzał/ tedy y on dopiro prośił/
36:
áby onym ſwoim vrzędem/ mocnie ſię byſtrośći y nádętośći
37:
Metelluſowey záſtáwił. Tenże áby Kráſsowę y Pompeiu=
Conſulatus byłnawyżſzy w Rzimie vrząd cżáſu pokoiu. Ktory zawżdy dwá na ieden rok ſpołem trzimáli. Záś cżáſu trudney woyny wyżſzy vrząd był Dictatura.

38:
ſowę/ ktore iuż było ná Konſulatſtwo náznácżono/ możność
39:
przełomił/ oſtro ſię Hetmáńſtwá mieyſkiego dopierał. A
40:
ácżkolwiek/ nicby był nád obycżay nieucżynił/ choćby był z=
41:
ſwey dobrey chęći o ten Vrząd ſtał/ ále iż był cżłowiek myśli
42:
wielkiey/ y ztąd lekce ſobie te vrzędy ktorym ſię drudzy dźi=
43:
wuią ważył/ nie dał ſię inácżey do proſzenia o Vrząd przy=
wieść/


strona: 44

Kśięgi pirwſze.44
1:
wieść/ iedno gwałtowną Rzecżypoſpolitey potrzebą. Pro=
2:
śił przeto o Vrząd nád poſpolſtwem/ y o Hetmáńſtwo: to
3:
ieſt/ prośił áby mu dano drogę do okázowánia męſtwá/ do v=
4:
ſkromienia byſtrośći ludźi nieſpokoynych/ á do pohámowania
5:
zuchwálſtwá możnych. W cżem ſobie Kato dobrze pocżął/ y
6:
ktorzi tákowymże vmysłem ábo proſzą/ ábo wolą ſwoię Pánu
7:
oznáymuią/ ći tákże dobrze cżynią iáko y on. Ale tego tem
8:
pocżćić/ ktory ábo dla przymnożenia bogactw/ ábo dla doſtą=
9:
pienia władze/ ábo dla okázowánia zacnośći/ Vrzędu prágnie/
10:
á dopraſza ſię go/ ábo tym tylko ktorzi proſzą drogę do doſto=
11:
ieńſtw otworzyć/ y niegodźi ſię y nieieſt z pożytkiem Rzecżypo=
12:
ſpolitey. Ale á iákoż poznáć/ iákim kto vmysłem prośi?
13:
Ia widzę że tego inácżey poznáć nielza chybá ná domysł: ácż
14:
wiem dobrze/ że to cżęſto omyla. Ale iednák ná oſtrożność
15:
należy/ do wſzytkiego ſię pilnie przychylić/ á obácżáć co nas
16:
wiedźie do prawdy. Nálegániu lepak iáwnemu y proſzeniu v=
17:
ſtáwicżnemu pozwolić/ nieſpráwiedliwośći przyſtoi. Bo zá=
18:
wżdy ná ſproſne y niedokońcá vcżćiwe rozumiano być tákowe
19:
proſzenie/ nietylko temu ktory prośi/ ále też y temu/ ktory má=
20:
iąc w ſwey mocy vrzędy/ tákowym proſzakom pobłaża. A=
21:
bowiem tákowi proſzący/ nie vydą podeyrzenia/ iákoby prze=
22:
dárowáć mieli/ y tych przez ktore ſobie iednáią/ y tych v kto=
23:
rych ſobie iednáią/ y tych v ktorych w mocy ſą Vrzędy. Ale
24:
KROL, y wſzytcy ktorzi w mocy vrzędy máią/ łácno wſzete=
25:
cżność tákowych proſzakow záhámuią/ kiedy ſię w tem dádzą
26:
słyſzeć/ że żaden doſtoieńſtwá nieotrzyma/ kto ſię prośbámi
27:
do nich wtrąca. A záprawdęby to piękna rzecż by=
28:
łá/ gdyby Krol/ y ći ná ktorych to woli należy/ ſámi z dobrey
29:
woli ſwey/ wzywáli do vrzędow ludźi godne/ ktorziby w=
30:
ſobie do dobrego rządzenia wielką pomoc mieli. Bo to ſá=
31:
mo przyrodzenie ſpráwiło/ iż ktorey rzecży/ ábo ktorego cżło=
32:
wieká do cżego potrzebuiemy/ tego ſámi rádźi ſzukamy. A
33:
bez máłá niemáſz nikogo/ ktoby miał ſzukáć tych co go potrze=
34:
buią/ chybá żeby to dla pożytku ſwego cżynił. A ieſliże káżdy
35:
cżłowiek doſtawáiąc rzecży do żywnośći potrzebnych/ nieku=
36:
puie tych ktore przedawcá chwali ábo záleca/ ále ktore on ſam
37:
rozumie być ſobie dobre y pożytecżne: tedyć záprawdę y ći/
38:
ktorzi Rzecżąpoſpolitą władáią/ máią tego pilnie przyſtrze=
39:
gáć/ komuby dobrze Rzecżpoſpolitą porucżyć mogli. Do=
40:
piro tedy y on Vrząd właśnie doſtoynośćią názwan będźie/
41:
ktory cżłowiekowi godnemu/ á rozmáitemi godnośćiámi do
42:
ſpráwowánia rzecży ośláchconemu będźie dan: y oni ludźie
43:
słuſznie porządnie á ſpráwiedliwie będą wezwáni/ ponieważ
H ijwedle


strona: 44v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
wedle tego zwycżáiu iáki teraz ieſt/ iż zá ſwoią álbo przyia=
2:
ćioł ſwych prośbą doſtawáią vrzędow/ nieták do nich bywá=
3:
ią wezwáni iáko wtrąceni. Co ieſli on Vrząd ieſt zprzy=
3

4:
gáną ktory ieſt vproſzony/ áza niewiętſza przygáná gdy zá
5:
pieniądze bywa otrzyman? Bo to niemoże być/ aby ći ktorzi
6:
zá dary doſtáli vrzędow/ niemieli znich ſobie pożytku cżynić.
7:
A tym ſwoim wyſtępkiem nietylko Rzecżypoſpolitey ſzkodzą/
8:
ále też y owſzem vkázuią drugim ludźiam do náśládowánia
9:
złego przykłádu drogę. Bo rzadki ſię będźie gárnął do cno=
10:
ty/ gdy vyrzy/ bogáctwá w więtſzey cżći y wadze być/ niżli ſá=
11:
mę cnotę: áno zbytnie dźiwowánie bogáctwam do wiela
12:
złego ludźi przypądza. A prozno ſię też tego ſpodźiewáć/ á=
13:
by z rzecży źle zácżętey co dobrego vrość miáło.
14:
Lecż ieſliże kto będźie tego mnimánia/ iż ſię wedle ſtároda=
4

15:
wnego Rzymſkiego zwycżáiu domágáć vrzędow godźi/ ten też
16:
słuſznieby miał tego życżyć/ áby y ono v nas w obycżáiu było/
17:
co bywáło v ſtárodawnych Rzymian: to ieſt/ áby żadny vrząd
18:
niebył dożywotny/ ále álbo dorocżny/ álbo do ktorego inſzego
19:
pewnego á zámierzonego cżáſu trwáiący: co ſię iednák zá słu=
20:
ſzną rzecż wiela ludźiom zdało. Bo nic ſię niezda w Rzecży=
21:
poſpolitey wolney być niesłuſznieyſzego/ iáko to/ że ieden kto=
22:
kolwiek áż do ſwey śmierći wolnie pánuie/ á iárzmo ná ſzy=
23:
ie rownych ſobie wkłáda/ nieboiąc ſię ſam dozoru áni nád ſo=
24:
bą áni nád ſwym vrzędem. Tákowi wiele rzecży zwykli cży=
25:
nić łákomie/ niesłuſznie/ y niedbale: bo ſię nieboią/ áby kto miał/
26:
poki oni żywi/ ná ich mieyſce náſtępowáć. Lecż gdyby ći do=
27:
brzi byli/ á Rzecżpoſpolitą miłowáli/ ázaby nie łatwie tego v=
28:
rzędu vſtąpili onym/ z ktoremiby im miał być ſpolny/ przeſta=
29:
wáiąc ná tem że go ná cżás trzymáli? Co ieſliby źli byli/ á wię=
30:
cey rzecż ſwą niż poſpolitą miłowáli/ ázaby niebyli godni/
31:
żeby ie z vrzędu złożywſzy/ w pirwſzem ich ſtanie zoſtáwio=
32:
no/ á licżby ſię z onego vrzędu od nich domagano? Za=
33:
den nieieſt ták świętobliwych á ſkromnych obycżáiow/ ktory=
34:
by trzymáiąc dożywotnie vrząd niemiał wyſtąpić/ ábo niena=
35:
wiśćią/ ábo miłośćią/ ábo iáką inſzą namiętnośćią/ zwłaſzcżá
36:
ieſli ma wiele ludźi ſobie spowinowáconych ábo krewnośćią/
37:
ábo przyiáźnią/ ktorymby k woli wiele cżynić muśiał: z drugi=
38:
miby też koty drzeć/ ábo iáką nienawiść wieść muśiał/ ktorziby
39:
mu podobno ábo zayrzeli/ ábo nic dobrego nieżycżyli. Iáko
40:
tedy w tey obycżáiow nieuſtáwicżnośći á krewkośći/ dáleko
41:
bezpiecżniey ieſt áby vrzędy były docżeśne/ á pewnym iákim
42:
cżáſem zámierzone/ ktory ſkoroby ſię ſkońcżył/ drudzyby no=
43:
wi náſtępowali/ á pirwſzy licżbę z onego vrzędu cżynili.
A ácżkol=


strona: 45

Kśięgi pirwſze.45
1:
A ácżkolwiek to poſpolicie chwalą/ kiedy ieden ktorykolwiek
5

2:
wiele vrzędow trzyma/ ále ſię wielu ludźiom zda/ że tá rzecż
3:
godná ieſt popráwy. Albowiem ieden y iednemu vrzędowi
4:
ledwie ſproſta/ á wielu ich ſproſtáć niemoże: á przetoż ktorzi
5:
wiela vrzędow doſtáli/ ći ponieważ powinnośći ich doſyć
6:
cżynić niemogą/ máią miáſto śiebie wiele namieſtnikow.
7:
Coż tedy do tego záwádza/ áby onym wielu oſobom po ied=
8:
nym vrzędźie dano/ ktorych żaden ieden ſam okrom namieſtni=
9:
kow wedle przyſtoynośći doſyć vcżynić niemoże? A ieſliże
10:
to nieieſt rzecż przyſtoyna/ áby ieden wiele vrzędow trzymał/
11:
tedyć to będźie dáleko nieprzyſtoynieyſza iednego kogo/ opuśći=
12:
wſzy drugie/ zacnośćią pánowánia ábo vrzędow wywyżſzáć:
13:
Bo hárdſzi y nádętſzi bywáią ći/ ktorzi widzą/ że im nád in=
14:
ſze więcey ſzcżęśćie służy: cżegoſmy ſámi zá náſzych cżáſow wnie=
15:
ktorem cżłowieku nowem doználi. Boć iednák ći/ kto=
16:
rzi ſię domagáią wiela vrzędow/ zda ſię/ że to nie ták dále=
17:
ce dla Rzecżypoſpolitey/ iáko dla ſwego pożytku cżynią. A
18:
iáko ći/ ktorzi ſię rozmáitemi pokármy y napoymi obćiążáią/
19:
więcey mdlą niżli pośiláią moc żołądkowę: ták też y ći/ ktorzi
20:
biorą ná ſię wiele rozmáitych vrzędow/ tedy ábo ich vżywáią
21:
iáko ſurowych á nieſtrawnych pokármow/ ieſli powinnośći
22:
ſwey doſyć niecżynią/ á iey omieſzkawáią/ álbo mdlą śiły ſwo=
23:
ie/ ieſli vrzędowi ſwemu y powinnośći ſwey ná wſzem doſyć
24:
cżynić zechcą.
25:
Iużem okazał/ iż vrzędy dobrze bywáią dawane/ ieſli ie go=
6

26:
dnym dawáią: ále iż godność ábo cnoty ſą rozmáite/ przeto
27:
trzebá pátrzyć/ ktore cnoty ná ktory ſię vrząd zeydą. Bo á=
28:
byſmy do końcá trzymáli ſię przykłádu od pokármow wźięte=
29:
go/ nieiednákie pokármy káżdemu ćiáłu służą/ á ktore iedne=
30:
mu ćiáłu zdrowe bywáią/ te drugiemu ſzkodzą: Ktemu/ nie
31:
káżdemu ćiáłu iednákie ſzáty bywáią dawáne/ ále káżdemu
32:
wedle wzroſtu: á przetoż/ pilnie bácżyć trzebá/ ktore cno=
33:
ty do ktorego ſię vrzędu zgodźić mogą. Thomickiego y Cho=
34:
ieńſkiego godność y cnotá więcey ſię do ſpraw źiemſkich zeſzłá:
35:
Oſtáfi y Lánckorońſki w rzecżách woiennych sławni byli:
36:
Konſtántin y Laſki ták do rády iáko y do rzecży woiennych
37:
ſzcżęśliwi byli.
38:
A ták Monárchowie álbo Krolowie/ pilnie tego doglądáć
7

39:
máią/ áby onym vrzędy dáwáli/ ktorzi ſámi przez ſię vrzędom
40:
doſyć cżynić/ á wſzytkiego doyrzeć/ y wſzytkie rzecży ſpráwo=
41:
wáć mogą: nie tym/ ktorzi iáko ślepi/ ábo rąk niemáiący/
42:
cudzem záwżdy ocżom wierzić/ y cudzemi rękomá wſzytko cży=
43:
nić muſzą. Nienawiśni záprawdę to ſą ludźie/ ktorzi áni s=
H iijſtrony


strona: 45v

O popráwie Rzecżypoſpolitety
1:
ſtrony rozumu/ áni z ſtrony náuki/ y do tego ſpoſobnośći/ na=
2:
mniey gotowośći w ſobie niemáią/ á przedśię nieiáką záśle=
3:
pioną byſtrośćią ná vrzędy cżyháią: ktore oni zacnemi tituł=
4:
mi/ wielkiemi dochodámi/ y inſzemi zacnośćiámi v śiebie miár=
5:
kuią/ á mnimáią że tym ſpoſobem ich ſą godnemi/ iż máią niekto=
6:
re/ ktorychby do ſpraw vżywáli: dawáiąc ono podobieńſtwo/
7:
że ich vżywáią iáko kowale kleſzcży y inſzego nacżynia/ żeby ſo=
8:
bie rąk niepopárzyli: O iáko to podobieńſtwo bárzo ſobie ieſt
9:
niepodobne. Bo á ktoſz niewie/ że kowal ábo inſzy rzemie=
10:
śnik vżywa nacżynia ſwego wedle woli ſwey/ tym ſpoſobem/
11:
iż ieſliby rzemieśnik nic niecżynił/ tedy y nacżynie proznuie? á
12:
záśię przećiwko temu/ ći ktorzi ſámi nieumieią nic/ ázaż nie=
13:
rádſzey bywáią nacżyniem tych/ od ktorych bywáią rządzeni?
14:
Mnie ſię zda/ że ći nieinácżey cżynią/ iedno iáko gdyby nogi
15:
chćiáły pátrzyć á vrzędu ocżu vżywáć/ ále iż tego niemogą v=
16:
cżynić vżywáłyby przedśię posługi ocżu w tey mierze/ á ſámi=
17:
by ſobie tę cżeść przywłaſzcżáły/ że widzą á káżdą rzecż obacżá=
18:
ią/ y ſámo mieyſce ábo vrząd záſtępuią. Ale to wam więcey
19:
przyſtoi o náſze miłe nogi/ ábyśćie wy przeſtawſzy ná wáſzem
20:
vrzędźie chodzenia/ zoſtáwiły ocżom y mieyſce y tę pracą/ że
21:
one ſáme widzą/ y sławę ktorą ztąd máią. Abowiem ieſli
22:
wy chcećie widźieć/ ieſli chcećie słyſzeć/ y wącháć/ ieſli wſzyt=
23:
kich cżłonkow vrząd wypełniáć/ muśić zginąć rozność y roz=
24:
miárkowánie ćiáłá/ á wſzytko ćiáło nic inſzego niebędźie iedno
25:
nogi: á ieſliże chcećie/ áby wſzytkich cżłonkow sławę tylko
26:
wam przypiſowano/ gdyż ſámi nic inſzego cżynić niemożećie
27:
iedno chodźić/ záprawdę v wſzytkich cżłonkow w wielkiem po
28:
śmiewiſku będźiećie. Dobrze mowi Cicero: Kto przyſtępuie
29:
do ſpráwowánia rzecży/ niech ſię tego ſtrzeże/ áby nietylko to
30:
obacżał/ ieſli oná rzecż vcżćiwa ieſt/ ále też y to/ ieſli iey może
31:
ſproſtáć. Pięknie záprawdę y Páweł/ zálećiwſzy rozmáite
1. Kori 12.

32:
dáry/ ktoremi cżłonki iednego ćiáłá ozdobione ſą/ á przyſto=
33:
ſowawſzy ie do ćiáłá Rzecżypoſpolitey/ ábo Zboru ś. roſká=
34:
zuie/ żeby káżdy to ſobie rozmyślał/ iáko mu wiele Bog dał/
35:
áby v śiebie vważał miárkę dáru ſwego/ żeby go dobrze vży=
36:
wał y ozdobił go/ á niekwápił ſię cżynić w rzecżach ludzkich zá=
37:
mieſzánia/ kuſząc ſię o te vrzędy ktorych mu przyrodzenie nie=
38:
dáło. Kto pilnie v śiebie vważy ſpoſob prawdźiwego vrzę=
39:
du/ nieledá iáko mu ſię záchce vrzędow/ wiedząc że one rozmá=
40:
itych troſk y fráſunkow pełne ſą.
41:
Lecż wiele ich widzą cżego proſzą/ á przycżyn prawdźiwych
8

42:
dla cżego to cżynią/ máło obacżáią: Nie zdrogiby było (áby
43:
tego bez karánia nieodnieśli) gdyby imioná ich wſzytkim iá=
wnie


strona: 46

Kśięgi pirwſze.46
1:
wnie były oznaymione ábo obwołáne/ á iżby káżdemu dozwo=
2:
lono powiedźieć ſwoie zdánie/ cżegoby niedoſtawáło temu/
3:
komu máią dáć vrząd/ ábo kto ſię go domaga. Ktory oby=
Caſpar contar. de Repub. Venetorum lib. 2.

4:
cżay/ iż w Rzecżypoſpolitey Weneckiey záchowuią/ świádcży
5:
Káſpár Contarenus, gdźie o wybierániu Kśiążęćiá ták miedzy
6:
innemi rzecżámi mowi: Ieſliby kto rozumiał/ żeby ten oby=
7:
wátel Páńſtwá Weneckiego ktory ma być obran/ niebył go=
8:
dny ná to/ áby ták wielki vrząd ná ſobie nośił/ ábo dla iákiey
9:
kolwiek inſzey przycżyny niebyłoby to z pożytkiem Rzecżypoſpo
10:
litey żeby on był Kśiążęćiem/ powſtánie: á pirwey vcżćiwie
11:
przedmowę vcżyniwſzy/ ſzcżerze powie/ co o onem cżłowieku
12:
rozumie/ y dla ktorey przycżyny rozumie to być z pożytkiem
13:
oycżyzny/ ieſliby go obrano Kśiążęćiem. Gdy ten domowi/
14:
Senat przyzowie onego ná vrząd miánowánego/ y nátychmiaſt
15:
ſtárſzy powtorzy mu ono wſzytko co mu zádano/ niemiánu=
16:
iąc tego z kogo to wyſzło: Bo pirwey wſzytcy pod przyśięgą
17:
obiecuią ſobie milcżenie. On záśię ſpráwuie ſię y odpowieda
18:
ná to iákoby ſię mu podobáło/ á potym vſtąpi z páłacu. A ie=
19:
ſliże on pirwſzy/ ábo kto drugi/ chce mu co nowego zádáć/ á=
20:
bo mu wcżem winę dáć/ wolno mu to. Záśię on przyzwány
21:
odpowieda ná to co mu znowu zádano. Y ták tę rzecż ſprá=
22:
wuią/ áż przygánie żadney mieyſcá niebędźie: Toż dopiro pu=
23:
ſzcżáią wotá. Toć (powieda Kontaren) záchowuią przy obie=
24:
rániu Kśiążęćia Weneckiego/ co ſię też y o inſzych vrzędźiech/
25:
á zwłaſzcżá dożywotnych rozumieć może. Podobny temu
26:
obycżay/ iż záchował Alexánder Seuerus, Rzymſki Ceſarz/
Aelius Lamprid. in vita Alexandri Seueri.

27:
świádcży AElius Lampridius, temi słowy: Gdy ktore chćiał
28:
nád ktorą kráiną przełożyć/ oznáymował imioná ich nápomi=
29:
náiąc lud/ ieſliby kto nánie co wiedźiał/ áby iáwnie dowodźił:
30:
á ieſliby niedowiodł/ áby táki był ná gárdle karan. Y powiedał
31:
to bárzo ćięſzką rzecż być/ żeby tego zwycżáiu niemiano zácho=
32:
wáć obieráiąc ſprawce Powiátow/ ktorym y máiętnośći y
33:
gárdłá ludzkie bywáią porucżone/ ponieważ to Krześćijánie
34:
y Zydowie záchowuią/ iż oznáymuią imioná tych ktore ná Of=
35:
fiárnictwo obieráią. Z ktorych słow tego Hiſtoryká
36:
ſnádnie może być obacżono że to był ſtárodawny v Krześći=
37:
an obycżay/ przy obierániu Miniſtrow Kośćielnych/ iż kto=
38:
ry miał być obran/ tego imię wſzytkim iáwnie oznáymowano/
39:
żeby w niem cżego niebyło/ coby go do posługowánia Zboro=
40:
wego niegodnym cżyniło: y ztądże Alexánder Seuerus przeniosł
41:
ten obycżay do obieránia vrzędnikow świetſkich. Z tych te=
42:
dy słow wyżſzey powiedźiánych/ iáśnie ſię okázuie/ że to ieſt
43:
bárzo wielka Rzecżypoſpolitey zarázá/ ieſli miedzy dobremi á
H iiijziemi


strona: 46v

O popráwie Rzećzypoſpolitey
1:
złemi żadney roznośći niebędźie: á dáleko więtſza/ ieſli od=
2:
mieniwſzy właſny á słuſzny porządek/ dobrzi będą zániedbá=
3:
ni/ á źli będą w wadze: ábo iáko Cato powieda/ ieſli będą dro=
4:
bne rybki drożey ſzácowáne niżli woły. To też iáwna rzecż
5:
ieſt/ iż tem mnieyſze w Rzecżypoſpolitey ná cnotę/ y ná dobre
6:
ludźi bacżenie bywa/ cżem w więtſzem ieſt podźiwowániu za=
7:
cność rodzáiu y bogáctwá. Nic tedy nieieſt Rzecżampo=
8:
ſpolitem zdrowſzego (iáko Socrates v Platona powieda) iedno
9:
złącżenie możnośći z mądrośćią: Záś nic dobrze á porządnie
10:
niemoże vcżynić ten/ ktory máiąc władzą/ nie wſzytkę by ſwo=
11:
ię chęć/ ſtáránie/ pilność y myśl/ w náuce y w mądrośći poło=
12:
żył. Ale o tem iuż niech będźie doſyć.
13:
Rozdźiał dwudźieſty.
14:
1. O Vrzędźiech/ ná ktore ſynowie ábo drudzy potomkowie po rodźicách wła=
15:
śnie náſtępuią: ábo ktore Teſtámentem ná kogo przychodzą. 2. O wy=
16:
chowániu ſynow wielkich Pánow. 3. O ludzkośći przećiwko poddánym.
17:
4. Y o tym/ iesli ſię godźi Pánu odiąć co v poddánego ſwego.
18:
ALe imo te doſtoieńſtwá/ ktore ábo Rzecż=
1

19:
poſpolita/ ábo Krolowie dawáią/ abo drudzy
20:
ktorzi wſzytkim władną/ ſą niektore inſze/ ná
21:
ktore ſynowie po śmierći Oycowſkiey náſtępuią:
22:
ktorych ponieważ dźiedźicmi ſą/ tedy roſkázuią
23:
tym ludźiom/ ktorzi rodźicom poddáni byli: ktore to páno=
24:
wánie bárzo ſrogie ieſt/ gdyż v nas niegodźi ſię kmiećiowi/
25:
by też y naywiętſzą krzywdę miał/ ſkárżyć ná Páná ſwego.
26:
A ſą niektorzi Pánowie ták okrutni/ że nieinácżey vżywáią
27:
kmieći ſwych/ iedno iáko bydła. A przetoż y toby trzebá w
28:
dobre obycżáie w wieść/ áby pewnych cżáſow/ ábo Dozorce
29:
obycżáiow/ ábo ktorzi inſzi vrzędnicy cżynili opyt o tákich Pá=
30:
niech/ y o wſzytkich inſzych przełożonych/ iáko ſię ſpráwuią ro=
31:
ſkázuiąc ſwoim ludźiom. Záprawdę miáłoby to być karano/
32:
ieſliby wcżem okrutnie/ łákomie/ ábo inácżey niżli ſię godźi/
33:
ſobie pocżynáli. A ieſli ieſt co ná tem Rzecżypoſpolitey/ á=
34:
by kto nieużywał źle rzecży ábo ſwey abo cudzey/ iáko dáleko
35:
więcey ieſt ná tem/ áby kto nieużywał źle ludźi/ nád ktoremi
36:
záprawdę żadenby niemiał być przełożon/ ażby ſię Rzecżypo=
37:
ſpolitey ſpodobał/ áżby to okazał że też ſam drugim posłuſznym
38:
był/ á vrzędu we wſzem słuchał. Zadnemu niedopuſzcżą ni=
39:
iákiego rzemiosłá iáwnie robić/ áż ſię go y od Miſtrzow pir=
40:
wey náucży/ y ſztukę vcżyni: iáko dáleko więcey niema być do=
41:
puſzcżono pánowáć tym/ ktorzi tego nieokazáli/ ieſli też ſámi
byli


strona: 47

Kśięgi pirwſze.47
1:
byli kiedy byli dobrze posłuſzni? Boć prawdźiwie ono po=
2:
wiedźiano: Kto chce dobrze roſkázowáć/ potrzebá áby ſam
3:
wprzod dobrze posłuſzny był.
4:
AElius Spartianus powieda/ iż ilekroć kiedy bywáli iácy za=
2

5:
cni á wielcy mężowie/ męſtwem ábo iáką inſzą godnośćią wie=
6:
le inſzych przychodzący/ nigdy żaden niezoſtáwił po ſobie ſyná
7:
Rzecżypoſpolitey pożytecżnego: Bo ábo bez potomkow zcho=
8:
dźili/ ábo tákie miewáli/ żeby lepiey było znić z świátá niemia=
9:
wſzy ich. Romulus, Numa Pompilius, żadnego potomká niezo=
10:
ſtáwili/ ktoryby Rzecżypoſpolitey pożytecżny był: tákże Ca= millus, y oni Scypionowie/ y Katonowie/ ktorzi byli wielcy
12:
á zacni mężowie: tákże Homerus, Demoſthenes, Virgilius, Sallu= ſtius, Terentius, Plautus, tákże Caeſar y Cicero, ktorym było lepiey
14:
dźieći niemieć. Tákże y Auguſtus, ktory y przyſpoſobionego
15:
ſyná niemiał dobrego/ ácż mu iy było wolno miedzy wſzyt=
16:
kiemi obráć. Práwdę tu mowi Spartian, iáko y Homerus gdźie
17:
piſze/ że máło ieſt ſynow rodźicom podobnych: więcey gor=
18:
ſzych/ á bárzo máło lepſzych. A ták niech y to wielcy Páno=
19:
wie rozmyśláią/ ktorzi mnogim ludźiom roſkázuią: niech ſię
20:
o to pilno ſtáráią/ áby ſynowie ich byli dobrze wychowáni/
21:
áby po ſobie iákich nogćiow niezoſtáwowáli: niech ie zwycżáią
22:
y cżynić cżego trzebá/ y znáſzáć ono bez cżego być niemoże:
23:
złych ſię wyſtrzegáć/ á dobre miłowáć: ſtárſze w vcżćiwo=
24:
śći mieć: rownym ludzkie ſię ſtáwić/ á młodſzym łaſkáwie/ v=
25:
rzędowi posłuſznym być: niechby ie tych náuk wyucżyli/ kto=
26:
reby ie y do wſzelákiey ku ludźiam ſkłonnośći/ y do dobrego pá=
27:
nowánia ćwicżyły: á toby im też niech cżęſto ná pámięć przy=
28:
wodźili/ że żadna niema być rozność miedzy Oycem/ á miedzy
29:
dobrym Pánem. Powiedał iednego cżáſu v ſtołu on wielce
3

30:
możny á sławny mąż/ IAN TARNOVVSKI Hetman Pol=
31:
ſki: gdy iednego cżáſu iechał do Włoch przez Báworſką źie=
32:
mię/ chćiał zſtąpić do domu niektorego śláchćicá/ áby tám w
33:
drodze ſię ſprácowawſzy (bo iuż noc nádchodźiłá) ſobie od=
34:
pocżynął: ktory śláchćic/ iż ná ten cżás żonę płodem ſię prácuią=
35:
cą miał/ á dom (iáko to poſpolićie bywa) był pełen białych głow
36:
ktore iey posługowáły/ prośił Hetmáná/ áby do domu nie=
37:
ktorego iego poddánego zſtąpił/ chcąc mu tám wſzytkiego co
38:
by w domu miał doſtátek dáć: á gdy ná to Tarnowſki przy=
39:
zwolił/ ſzedł on śláchćic do kmiećiá ſwego/ á dla vcżćiwośći/
40:
zdiąwſzy cżapkę/ prośił o nocleg Hetmánowi. Było ná ten
41:
cżás około Hetmáná śláchćicow Polſkich niemáło/ ktorzi
42:
chcąc oglądáć ieſliby w tey goſpodźie wcżáſność mogli mieć/
43:
ſzli byli zá onym Báworſkim śláchćicem: A ták gniewáli śię y
H vſzemráli


strona: 47v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ſzemráli/ powiedáiąc to być rzecż niesłuſzną/ áby kmieć miał
2:
ták być od Páná w vcżćiwośći mian/ álbo proſzon/ ktoryby
3:
rácżey miał być z domu wyrzucon/ ieſliby cżego Pánu gdyby
4:
mu roſkázował odmowił. To Pan Tarnowſki z rzecży po=
5:
wiedźiał/ gdy byłá zmiánká o podatku/ ktory ná on cżás
6:
máło nie ná káżdy rok ná kmiećie wkłádano/ y o tych ćiężarách
7:
ktore wielkie á rozmáite ná nie wkłádáią: á potym pochwali=
8:
wſzy onę Báworſkiego śláchćicá/ ku ſwemu kmiećiowi łáſká=
9:
wą ſkłonność/ rzekł/ że nieinácżey máią być rozumiáni kmie=
10:
ćie/ gdy powinnośći ſwey doſyć vcżynią/ y cżyńſz zápłácą/ ie=
11:
dno iáko ſąśiedźi. O słowá mądrego Hetmáná godne.
12:
Niemoże to być/ áby ten woyſkam miał vmieć dobrze roſkázo=
13:
wáć/ ktory ludźiam ſobie poddánym dobrze roſkázowáć nie=
14:
umie: á kto ſię nádyma rządząc lud podły á proſty/ temu nie=
15:
doſtánie ſercá do rządzenia ludu pyſznego á odpornego. A
16:
bywa to poſpolićie/ iż ſię nie mężnem ſercem o wielkie rzecży
17:
kuſzą ći/ ktorzi ſię pyſznemi á okrutnemi ludźiam podłego ſtanu
18:
ſtáwią. Ale náſze cżáſy widźiáły/ że Tarnowſki/ y woynę/
19:
y źiemſkie ſpráwy/ iednákiem ſercem ábo męſtwem/ y iednáką
20:
mądrośćią ſpráwował: widźiáły bitwy/ dobywánia miaſt/ y
21:
triumphy: doznáły fortelow/ ktoremi pokoy wedle przyſtoy=
22:
nośći bronion y wcáłośći záchowan być ma/ ták iż niedźiw/ że
23:
zták wielkiey cnoty/ y zták wielkiey mądrośći/ one słowá peł=
24:
ne vkłádnośći/ ſkromnośći/ y ku ludźiam ſkłonnośći poſzły.
25:
Co ieſli ten okrutnośćią y pychą grzeſzy/ ktory zbytniego á bez=
26:
miernego pánowánia nád ludźmi ſwemi vżywa: iákoby ie
27:
miecżem wźiąwſzy tákby znich ſzydźił mowiąc: Moieć to ieſt
28:
imienie y wſzytko/ wieźćie ſię ztąd ſtárzy kmiećie rychło.
29:
Lecż wiele ſię ich porywa cżynić tákową krzywdę/ zá tem mni=
4

30:
mániem/ że wſzytko ich ieſt co dźierżą ich poddáni. Ale y ten
31:
błąd niemiałby być ćierpian. Bo á ktoryby ieden tylko cżło=
32:
wiek mogł záorywáć ábo zárábiáć ſześć ſet ſtáian roley? Lecż
33:
ná pocżątku ták bywáło: Przychodźiło mnoſtwo ludźi ná pu=
34:
ſte polá/ á te polá ktore pirwey były wſzytkim ſpolne/ cżynili
35:
ſwoiemi: to ieſt/ poki kto ſobie záſtąpił poty było iego: obie=
36:
ráli miedzy ſobą iednego/ ktorego mędrſzym y potężnieyſzym
37:
być rozumieli/ áby ie rádą ſwoią rządźił/ ſpory ich porowny=
38:
wał/ á od poſtronnego nieprzyiaćielá ich bronił/ ktoremu też
39:
dla tego więtſzą cżęść pol náznácżáli. A ieſliby ieden ktory=
40:
kolwiek tákowy grunt nálazł/ ktoryby do oránia był dobry/
41:
ábo ieſliby mu go też dárowano/ tedy on przedśię wiele dru=
42:
gich do śiebie przyłącżał/ áby znim weſpołek onę źiemię oráli/
43:
á przetoż ich oną rolą podźielał. Dla tegoż y Iozue/ ktory
Iozue 12.
po śmierći


strona: 48

Kśięgi pirwſze.48
1:
po śmierći Moiżeſzowey ludowi Bożemu roſkázował/ gdy był
2:
zá Iordanem wiele Krolow y ludźi rozmáitych poráźił/ á
3:
źiemie ich pośiadł: gdy mu Bog roſkazał/ żeby źiemię/ ktorą
4:
im był w dźiedźictwo dał/ zá wiecżne imioná miedzy wſzy=
5:
tkie pokolenia rozdźielił: ták tho ſpráwił/ iż káżdemu po=
6:
koleniu oſobną ośiádłość náznácżył/ niezoſtáwuiąc ſobie nic
7:
właſnośći áni włádnośći w tych máiętnośćiách/ ktore ſię ko=
8:
mu dźiałem doſtáły. Ale ſámi Izráelitowie/ z roſkazánia
Ioſzua 19.

9:
Bożego/ dáli iemu ośiádłość miedzy ſwemi ośiádłośćiámi/
10:
ktora byłá iego właſna. Ezechiel też Prorok świádcży/ iż
11:
Bog ták był źiemię ludowi podźielić roſkazał/ żeby Kśiążęćiu
Ezech. 48.

12:
przeſtroną cżęść polá/ wſzákże nie wſzytkę dano/ bo y Offiár=
13:
nikom y káżdemu z oſobná pokoleniu/ oſobne cżęśći źiemie pe=
14:
wnemi gránicámi zámierzyć y zágránicżyć kazał. Ktorym
15:
roſkazániem dawa znáć/ iż nietylko wſzytcy inſzy/ ále y zwierz=
16:
chny Pan/ ná ſwey cżęśći ma przeſtáwáć/ ſwoie role ma oráć/
17:
á cudzych nie náchodźić áni pośiádáć. Bo á cżemuby
18:
oni ktorzi rolą ná ſwą cżęść oddźieloną robią/ niemieli bez=
19:
piecżnie rzec/ że ich właſna ieſt? nie inácżey iedno iáko on/
20:
ktory ábo z przyzwolenia wſzytkich obran Pánem/ ábo drugie
21:
ſobie do pewney cżęśći źiemie przypuśćił áby ią znim robili/
22:
powieda/ że to ieſt iego właſne co mu ſię doſtáło. Bo y on
23:
nic inſzego niemogł/ ábo od poſpolſtwá wźiąć/ abo ſam ſobie
24:
przywłáſzcżyć nád wſzytkiemi/ iedno zwierzchność á páno=
25:
wánie. A iż to tylko Páńſki grunt ieſt/ ktory mu ieſt dan zá
26:
właſny/ ábo ktory mu ſię doſtał/ ztąd ſię pokázuie/ iż kupuiąc/
27:
przedawáiąc/ ábo zdawáiąc/ pánowánie tylko od śiebie prze=
28:
nośi/ á poddánego żadnego rzecży iego właſnych niebierze/ á=
29:
ni bráć może. A ten ktory od niego władnośći doſtawa/ nie=
30:
kupuie rzecży kmiecych/ ále y tę wieś ábo źiemię ktorą trzymał
31:
ten co przedał/ y ſámę tylko włádność/ á przedśię dla tego
32:
nic inſzego wedle Práwá niemoże ná ludźiách wyćiągáć/ iedno
33:
cżyńſz/ á robotę powinną. Ano y ſámi zwyćiężce/ że tákże ſprá=
34:
wiedliwie nád zwyćiężonemi pánowáli cżytamy? ktore y gar=
35:
dłem dárowáli/ y z máiętnośći im wſzytkiey weſelić ſię dopu=
36:
ſzcżáli. iáko y Cyrus zwyćiężywſzy Aſsyryány/ á wźiąwſzy ie
Xenophon in Paedia Cyri lib. 4.

37:
pod ſwą moc/ mowi do nich: Dobrze pri cżynićie mężowie/ że=
38:
śćie mi obiecáli posłuſzeńſtwo: bo od tego cżáſu nic złego nie=
39:
vćierpićie/ iedno że nie ten wam będźie roſkázował co pirwey:
40:
w tych że domiech co y pirwey mieſzkáć będźiećie/ tęż źiemię ro=
41:
bić/ ztemiż żonámi mieſzkáć/ á ſynom wáſzym/ iáko y teraz/
42:
roſkázowáć będźiećie/ Ieſli wam kto krzywdę vcżyni/ my zá
43:
was wálcżyć będźiemy. Doſyć to łáſkáwie Cyrus mowił.
Iákimże


strona: 48v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
Iákimże to tedy práwem cżynią ći/ ktorzi nie mocą/ áni ſzá=
2:
blą/ ále ábo przez dźiedźictwo/ álbo przez dárowánie/ ábo
3:
kupnym obycżáiem doſtawſzy imienia źle go vżywáią? Nie=
4:
ucżynił tego Cyrus Perſki Krol Aſsyryánom/ á dáleko mniey
5:
przyſtoi to Krześcijáńſkiemv Panu cżynić nád Krześćijány pod
6:
dánemi? V Niemcow/ y bez máłá v wſzytkich Krześćijan/
7:
niemáſz niewolnikow. Zakon też Máchometow broni tego/ á=
8:
by ktokolwiek teyże wiáry/ w licżbie niewolnikow miał być po
9:
cżytan: chybá Krześćijánie ktorych ſię oni wiárą brzydzą/ służą
10:
im niewolnicżą służbę. A my/ ktorzi ſię prawdźiwey ku
11:
Bogu wiáry dźierżymy/ nie wſtydamy ſię mieć niewolnikámi
12:
ludźi teyże wiáry co y my. Nie mowię/ żeby kto zá iáką ſprá=
13:
wiedliwą przycżyną niemiał być w niewolą ſkazan/ iáko Noe
14:
Chamá ſyná dla iego wyſtępku w niewolą ſkazał. Ale mo=
1. Moſz. 9 wirſz 25.

15:
wię o tey zwycżáyney niewoli/ ktorey pánowie nád poddáne=
16:
mi/ okrom wſzelákiego ich wyſtępku vżywáią: odeymuiąc im
17:
źiemię y máiętność gdy ſię iedno ſpodoba/ á iáko ſię w niekto=
18:
rych powiećiech záchowuie/ przedawáiąc ie iáko bydło. A
19:
okrom inſzego złego ktore ſię wtem zámyka/ y to nie dobrze/ iż
20:
Pánowie chcą/ áby iym to wolno było/ kiedy ſię im ſpodoba/
21:
odiąć kmiećiowi rolą/ á tego niechcą/ żeby też kmiećiowi wol=
22:
no gdy mu ſię ſpodoba/ puśćić rolą á iść zniey precż: y owſzem
23:
kiedy rzecż idźie o zátrzymánie kmiećiá/ ták go ſobie mocnie
24:
przywłáſzcżyć á zniewolić ze wſzytkim chcą/ iż y dźiećiam ie=
25:
go niewolno bywa odyść. Pan Bog ſtworzyćiel wſzytkiego
26:
świátá ieſt ták dobrotliwy/ że wſzytkim pożywienia dodawa
27:
do ſytośći/ netylko bogátym/ ále y vbogim. Lecż ći bogacże/
28:
żeby temu ſádłu y chęći ſwey doſyć cżynili/ wſzytko ſobie śmieią
29:
przywłáſzcżáć. Wołáią że iych świát/ á wſzytkie kmiece máię=
30:
tnośći/ zá ich wolą y ſtać máią y nie ſtać: niepożytecżnych też
31:
poddánych máiętność/ choćiaby oni nieprzyzwaláli/ wolno
32:
pri nam dawſzy co ná ſwoy pożytek obrácáć: bo tych poddánych
33:
wykłádáią być niepożytecżnemi/ ktorych máiętność może ſię
34:
im ná co dobrego zgodźić: Roſkoſzny záprawdę wykład. Lecż
35:
á iákoż ty tedy ſam/ o dobry mężu/ ieſteś pożytecżny Rzecży=
36:
poſpolitey/ ktory trochę źiemie wydźieráiąc twemu ſąmśiádo=
37:
wi/ wydźieraſz mu z gęby chleb/ w vboſtwo go przywodźiſz/
38:
á práwie krew zniego wyćiſkaſz? A ztego vbogich ludźi dła=
39:
wienia y vćiſkánia/ ieſli ták rozumieſz/ áby nic złego do Rze=
40:
cżypoſpolitey nieprzychodźiło/ bárzo błądźiſz: Ale życżyłbym
41:
tego onym/ ktorzi tákowe role wydźieráią/ áby vważáli v śie=
42:
bie ono karánie/ ktore Acháb Krol podiął/ dla tego/ iż Win=
43:
nicę v Nábotá poddánego ſwego/ ábo kupić/ ábo przefrymár=
1. Krol. 21.
cżyć chćiał.


strona: 49

Kśięgi pirwſze.49
1:
cżyć chćiał. Co ácżby ſię mogło zdać zá rzecż słuſzną/ (bo kupná
2:
y frymárkow ták dobre zwycżáie iáko y práwá dopuſzcżáią)
3:
ále iż ſię to nád wolą Nábotowę dźiało/ przeto y Krol nędz=
4:
nie zginął/ á żoná y dźiatki/ y wſzytcy iego rádni Pánowie po=
5:
bići: O cżem y Piſmo święte w kśięgách Krolewſkich świád=
6:
cży/ y ia o tem ſzerzey w Kśięgách/ ktorem tituł Philalethes/ ná=
Philalithis Grecſkie słowo/ rozumie ſie miłownik álbo przyiaćiel prawdy.

7:
piſałem.
8:
Rozdźiał dwudźieſty pirwſzy.
9:
Aby ſię białe głowy w vrzędy nie wtrącáły.
10:
ONo też trzebá poſtánowić/ żeby białe
11:
głowy do ſpraw Rzecżypoſpolitey niebyły przy=
12:
puſzcżáne/ ktore Bog pod moc mężow poddał/
1. Moiż. 3. W wirſzu 19. 1. Timor. 2. W wirſzu 12.

13:
Páweł im też we Zborzech náucżáć zábronił.
14:
Bo iáko wiele białe głowy wſpráwách ludzkich
15:
záſzkodźić mogą/ doſyć iáśnie okazáłá oná zewſzech nacudniey=
16:
ſza y namędrſza Iewá/ ktorey radá wſzytkiemu narodowi lu=
17:
dzkiemu zginienie przyniosłá: y Piłatá ſtároſty Zydowſkiego
18:
żoná/ ktora też rádą ſwoią wſzytkiego świátá zbáwienie prze=
19:
káźić chćiáłá: á to one białe głowy były doſyć zacne á nie ledá
20:
iákie/ ále przedśię białe głowy były/ to ieſt/ źwierzętá słábe/ á
21:
ktore do błędu y do wyſtępku (iáko Páweł świádcży) ſkłon=
Támże w wirſzu 14.

22:
nieyſze ſą. Niech ſię przeto oni wſtydzą/ ktorzi/ rozumieiąc
23:
ſie być vrzędow źiemſkich/ ábo iákich inſzych poſpolitych go=
24:
dnemi/ nic nigdy niecżynią/ iedno to co im niewiáſty roſkażą.
25:
Iákoby wtem iáka rozność byłá/ żeby niewiáſty vrzędy trzy=
26:
máły/ álbo oni ktoremi niewiáſty rządzą/ gdyż te obie rze=
27:
cży ná ieden ſię gośćiniec ſchodzą. To pewna/ że ſie niewiaſty
28:
do kądźiele vrodźiły: y on ktory Wenerę málowáć wymy=
29:
ślił/ á oná żołwiá depce/ dawa znáć/ że im goſpodárſtwo/
30:
ábo ſpráwy domowe/ nie Rzecżypoſpolitey máią być zlecone.
31:
Vſtáwy też Rzymſkie zábraniáią białem głowam káżdego v=
32:
rzędu. Lecż o tem niech będźie doſyć. O doſtoynośćiach
33:
też y vrzędźiech/ ilem mogł/ powiedźiałem.
34:
Rozdźiał dwudźieſty wtory.
35:
O powinnośći Poddanych.
36:
A Ponieważ do dobrego Rzecżypoſpolitey
37:
rządu należy/ nietylko to/ aby ći ktorzi rządzą/ za=
38:
chowáli ſię w powinnośći ſwey/ ále też y ći/ ktorzi
Ibywáią


strona: 49v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
bywáią rządzeni: przeto też y ći pilnie á wiernie vrząd ſwoy/
2:
ábo powinność ſwą niech wykonywáią. Wiele ieſt poddánych
3:
ktore wyſtępki ábo wády iych vrzędnikow obrażáią/ y dla tego
4:
ie nie ták iáko winni w vcżciwośći máią/ y nieták ich posłuſzni.
5:
Ale zgołá wſzytkim w obec Apoſtołowie Chriſtuſowi roſká=
Rzim. 12. W wirſzu 1.

6:
zuią/ áby zwierzchnośćiam y przełożonym posłuſzni y poddáni
7:
byli: ábowiem te zwierzchnośći od Bogá ſą zrządzone/ á kto
8:
ſię im przećiwi/ ten ſię zrządzeniu Bożemu przećiwi.
9:
Ktemu ćiż vcżćiwość przełożonym powinną ták zdobią/ iż y
1. Timor. 2. W wirſzu 2. 1. Piotr. 2/ W wirſzu 18.

10:
poſpolite modlitwy zá nimi cżynić każą: á nie tylko dobrym y
11:
łáſkáwym/ ále też przikrim/ to ieſt/ ćięſzkim y ſrogim posłuſzne=
12:
mi być każą: á to nietylko dla ich gniewu/ ále y dla ſumnienia
13:
káżdemv cżynić roſkázuią. A iákim wysławiánie m tá powinność
14:
mogłá być więcey ozdobioná? Ták ſię zda/ iákoby nam odey=
15:
mowáli moc wywiedowáć ſię ábo dopytywáć wyſtępkow oſob
16:
ná vrzędźiech będących/ gdy nam każą/ ábychmy y złego ábo o=
17:
krutnego przełożonego posłuſzni byli: Zda ſię też iákoby nam ro=
18:
ſkázowáli/ żebyſmy wády ábo wyſtępki ich ſkromnie znośili/
19:
á odkłádáli ie do Bożego ſądu/ ktorego tá wola ieſt/ áby ludu
20:
ſwego grzechy ſrogośćią Pánow karał. Aleby ſię nic lepſze=
21:
go ná świećie zſtáć niemogło/ iedno gdyby Pánowie ábo prze=
22:
dnieyſzi Rzecżypoſpolitey ſprawce byli pobożni/ mądrzi á wſze=
23:
lákimi cnotámi do pánowánia y roſkázowánia potrzebnemi o=
24:
zdobieni. Bo tácy Pánowie/ byliby właſnie onemi Filoſofy/
25:
o ktorych powiedał Plato, że byłáby ſzcżęśliwa Rzecżpoſpolita/
26:
w ktoreyby tácy pánowáli. Wſzákże przedśię mamy ie
27:
ćierpieć/ y w vcżćiwośći mieć iácykolwiek ſą/ dla ſámego
28:
Bogá/ ktory y obłudnikom dopuſzcża krolowáć dla grzechow
29:
ludu ſwego/ á w gniewie ſwoim dawa Krole/ iáko świádcży
30:
Ozeaſz Prorok/ y Elihu w oney rozmowie ktorą miał z Iowem.
Hoſeaſz 13/ W wirſzu 11. Iow roz. 34. W wirſzu 30.

31:
A ieſli ſię wcżem niesłuſznie známi obchodzą/ to ná Bogá ſpu=
32:
ſzcżáć mamy. Abowiem on Bog/ ktory świátá tego zſtá=
33:
wy ſtrząſa kiedy chce/ ſkarze cżáſu ſwego złość ábo nieprá=
34:
wność Krolow/ y wsſytkich Przełożonych. A ná poddáne
35:
przynależy roſkazániu iych doſyć cżynić/ á we wſzytkim tem/
36:
cżemby Rzecżypoſpolitey y wiáry Krześćijáńſkiey zacność nie
37:
byłá zgwałconá/ posłuſznemi być/ przećiwko wſzytkim y po=
38:
ſtronnym nieprzyiaćiołom/ y obywátelom poſpolity pokoy w=
39:
zruſzáiącym/ przy nich ſtać. Boby tá zgodá Rzecżypoſpolitey
40:
á iákoby vłożenie niedługo trwało/ kiedyby poddáni powinnośći
41:
ſwey doſyć niecżynili/ á woli y roſkazánia Przełożonych po=
42:
słuſzni niebyli. A to mowię o tych/ ktorzi ſię w żadne Rze=
43:
cżypoſpolitey ſpráwy wdáwáć niemogą. Bo o Pániech rá=
dnych/


strona: 50

Kśięgi pirwſze.50
1:
dnych/ y o drugich ſtaniech/ ktorzi do tego práwo máią/ po=
2:
wiedźiałem iuż wyżſzey/ ktorzi zdáliby ſię Rzecżpoſpolitą zdrá=
3:
dzáć ábo ná mieśne iátki wydáwáć/ ieſliby wedle powinnośći
4:
ſwey nieopieráli ſię Pánu/ gdyby co chćiał nád przyſtoyność
5:
pocżynáć: y ieſliby wſzytcy wobec tego niedoyrzeli/ abo pir=
6:
wey nieopátrzyli/ żeby Rzecżpoſpolita vłomku iákiego nieod=
7:
niosła. A to iuż powiedźiałem y o tych oſobách/ ktore
8:
przełożeńſtwo ná ſobie noſzą/ y o tych ktorzi włádnośći ich ſą
9:
poddáni. Teraz o popráwie drugich obycżáiow mowmy.
10:
Rozdźiał dwudźieſty trzeći.
11:
1. O zbytku ktory bywa w ſzátách. 2. W pokármiech y trunkách. 3. W=
12:
miłośći nierządney álbo gámrácyiách. A potym o bieśiádách y tańcách.
13:
A Iż poſpolićie ći ktorzi ſię vrzędow łáko=
1

14:
mie dopiráią w wielkich zbytkoch żywą/ chcąc
15:
ſię tem ſpoſobem zdáć okazálſzemi: przeto ztąd
16:
káżdy porozumieć może/ że wielka zmázá ná do=
17:
bre obycżáie tem wnieśioná ieſt/ gdyż w zbytku
18:
y wrozmáitośći ſzat iáko wielka ieſt márność/ żaden tego do=
19:
ſtátecżnie wypowiedźieć niemoże. Bo ponieważ ſzáty dla
20:
potrzeby ſą wynáleźione/ żeby od źimná y od gorącá broniły/
21:
álbo ćiáłá cżłowiecżego ſromotne cżęśći zákrywáły/ ludźie
22:
márnochlubni/ ábo wedle máiętnośći ſwych/ ábo też wedle za=
23:
cnośći domu y vrzędow/ cżęśćią ludźiom kwoli/ cżęśćią też ku
24:
ozdobieniu ſámych śiebie obrácáią ie/ á dla iych świetnośći/
25:
chcą być zá wielkie pocżytani/ nie bez wielkiey rozſądku pło=
26:
chośći: Gdyż cżeść tylko cnoćie á godnośći powinną wełnie
27:
przypiſowáć/ á ſzáty ſwoie/ więcey niż ſámych śiebie zdobić
28:
chcą. A nie mowięć tego w ten ſpoſob/ ábych niemiał gánić
29:
niedbálſtwá álbo plugáſtwá około vbioru. Bo ſkromny á
30:
vcżćiwy vbior/ ábo ochędoſtwo dobrego przyrodzenia zda ſię
31:
być znákiem/ á ſzáty ochędożne oſobę zdobią y nieiáko zálecáią.
32:
Ale zbytniey do ochędoſtwá chęći y wſzelákiego zbytku/ ludźie
33:
mądrzy nigdy niechwalili: Boyi wiele koſztuie/ y płoche przy=
34:
rodzenie bogáctwy ſię popiſuiące wydawa. Iáko ieden po=
35:
wiedźiał: Názbyt ſię ná ſzáty wyſadzaſz/ názbyteś nikcżem=
36:
ny. Ludźie rodzáiem y máiętnośćiámi znácżni/ brzydzą ſię
37:
proſtemi ſzátámi. Powiedáią/ że to muśi być ślácheckiego
38:
ſtanu ludźiom/ y ich máiętnośćiam pozwolono/ áby ſię ſtroy=
39:
niey niż poſpolſtwo vbieráli. Lecż y te słowá ſą ſercá nadę=
40:
tego: á one nie bárzo obycżáynego/ gdy kto vdawſzy ſię ná
I ijzbytnie


strona: 50v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
zbytnie ſtroie y ná wſzeláki zbytek/ chce aby ná drugie vſtáwy
2:
ſkępſtwá piſano. Ty o to ſtoiſz/ áby żaden proſtego ſtanu
3:
cżłowiek/ choćiaby też y iáki poważny/ ábo iáką godnośćią o=
4:
zdobiony/ iedno przeto iż nie śláchćic/ nie chodźił w złotem
5:
łáńcuchu/ ábo w iákiem koſztownem ſuknie/ ábo futrze: Ieſli=
6:
byś to cżynił dla Rzecżypoſpolitey/ to ieſt/ dla tego/ áby ża=
7:
den ná rzecż niepotrzebną nakłádu niecżynił/ ktoryby ná rzecż
8:
potrzebną chowan być miał/ tedybyś ſam ná ſię pirwey to pra=
9:
wo vſtáwił/ ktorybyś ſię zá miłowniká/ ſtrożá á obrońcę Rze=
10:
cżypoſpolitey popiſowal. A teraz iáka to ieſt wielka roſpu=
11:
ſtność/ że ty y o tey rzecży inſzym vſtáwę cżynić chceſz/ o cżem
12:
ſam ná ſię vſtáwy żadney mieć niechceſz? Gdyż bierzma w o=
Mátth. 7. wirſz 3.

13:
ku ſwem niewidźiſz/ chceſz áby z oká brátá twego pręt wyrzu=
14:
cono? O oſtátecżna roſpuſto/ wcżem drugiego nápráwiaſz/
15:
w tem ſobie dźiwnie pobłażaſz. Bo/ á ktorym ſię ty práwem
16:
bronić możeſz/ ktorymby tobie dozwolono złoty łáńcuch/ ádá=
17:
máſzek/ ákſámit álbo złotogłow nośić? Ieſli żadnym/ á cże=
18:
muſz okrom vſtáwy tego vżywaſz? Cżemu z waśni chceſz áby
19:
to drugiemu było odięto/ co ty ſobie ku pocżćiwośći być rozu
20:
mieſz? Przecż dla ſkromnego tych rzecży vżywánia kłádźieſz
21:
ná drugiego winę/ okázuiąc w tem nieſprzyiáznego przeciw
22:
niemu twego ſercá chęć/ á chceſz ábyć dla twego nieſkromnego
23:
á ſproſnego bogactw okázowánia oſobną cżęść przypiſowa=
24:
no? O rozſądki popſowane: o oſobliwa płochośći ſercá tá=
25:
kiego. Záprawdęć śláchectwo ma być okázowáne ſpráwá=
26:
mi/ á bogáctwá rádſzey hoynośćią/ niżli okázowániem złotá/
27:
ábo ſzátámi koſztownemi/ ná wzgárdę drugich wymyślonemi.
28:
Bo wydworne ſzáty/ y złote łáńcuchy/ nietylko należą do
29:
rozeznawánia śláchćicá od proſtego cżłowieká/ (co poſpoli=
30:
ćie zá przycżynę przywodzą) ále też y wiele złości z ſobą ćią=
31:
gną/ nie ſáme z śiebie ábo z przyrodzenia ſwego/ ále przez nie/
32:
iáko przez iákie nacżynie/ w chodźi on podſzcżuwácż ná zło=
33:
śći/ á vłowiwſzy cżłowieká temi śiły/ wiedźie go do tego/
34:
áby roſpuśćił wodze wielkiey chlubie/ pyſze/ y nádętośći/ á zá
35:
rázem wlepia weń to mnimánie/ áby zacność ſwą w tem
36:
zwierzchownem ſtroieniu pokłádał. Lecż bym to rad słyſzał/
37:
co to ieſt zá zacność? Aza ty koſztownieyſzą á wytworniey=
38:
ſzą ſzátę ná ſię wdźiawſzy ieſteś mędrſzy? áza ſpráwiedliwſzy?
39:
áza ktorą cnotą bogátſzy y ozdobnieyſzy? Bo prawdźiwa o=
40:
zdobá/ cnotą ma być nábywána: á okrom niey/ áni pomyśláć
41:
o tem. Zárzucaymy co chcemy/ ále mamyli prawdę mowić/
42:
koſztowne á roſkoſzne ſzáty/ y názbyt wydworne/ ſą nacżynia
43:
pychy. A ktorzi ſię w to wdádzą/ widźimy że poſpolićie nik=
cżemnie=


strona: 51

Kśięgi pirwſze.51
1:
cżemnieią/ á ledwie kiedy iákie potrzebne ábo pożytecżne my=
2:
śli przed ſię biorą. Rozność kſztałtow y barw v ſzat/ á co in=
3:
ſzego pokázuie iedno obycżáiow rozność y nieuſtáwicżność?
4:
Y toć też ieſt nie bez wielkiego dźiwu/ gdy w iednem domu/ ie=
5:
dni ſię vbieráią po Niemiecku/ drudzy po Włoſku/ drudzy po
6:
Turecku: nieinácżey/ iedno iákoby ſię ná roznych/ á od śiebie
7:
bárzo dálekich cżęśćiách świátá porodźili. A to ieſzcże dźi=
8:
wniey/ iż kto chodźiwſzy po ránu w kápie Włoſkiey/ tenże záſię
9:
w wiecżor chodźi w Tureckiey fáłſzurze/ w kołpaku/ w puł=
10:
botkách cżerwonych ábo białych. Pięć lat temu álbo ſześć/
11:
iáko náſzi krotſze ſzáty niż poſtronni pocżęli nośić/ ták iż nie=
12:
wſtydzą ſię vkázowáć onych cżęśći ćiáłá/ ktore máią być zákry=
13:
te. A ponieważ przyrodzenie ták náſze ćiáło ſpráwiło/ iż nie
14:
ktore cżęśći chćiáło mieć zákryte/ á od ocżu ludzkich dálekie:
15:
tedyć záprawdę dłużſzy vbior/ ábo do kolan ſię śćiągáiący/
16:
ma być chwalon/ iáko wſtydu á iſkromnośći znák. Bo ták
17:
mamy rozumieć/ że nietylko białe głowy/ ále też y mężcżyżny/
18:
zárzućiwſzy vcżćiwą ſzátę/ zárázem y wſtyd zárzucáią. A
19:
kto tego niebacży/ iákoby to ſproſna rzecż byłá/ gdyby niewiá=
20:
ſty chodźiły w ſzátách máło co niżey zá krok poniżonych? We=
21:
dle ſtárey przypowieśći ták mowią/ że v onych niemáſz cżołá/
22:
w ktorych wſtyd zágásł. A cożby to był zá cżłowiek/ ktoryby
23:
bez cżołá był? Mamy tedy wſtydowi folgowáć/ mnimánie
24:
dobre o ſobie cżynić/ ocżu y rozſądkow ludzkich wſtydáć ſię.
25:
Ná pierze wielka moc pieniędzy wychodźi/ okrom pożytku/ á
26:
z wielką ſzkodą. Gdyby w tem dźieći ochędoſtwá ſzukáły/
27:
ſnaćby ſię iym godźiło/ iáko młodym/ dozwolić: Lecż to mę=
28:
żom nieprzyſtoi. Ono niewiem ieſli wádźi dobrym obycżá=
29:
iom/ że poſpolićie łáńcuchy złote noſzą mężni y niemężni/ gdyż
30:
ſię to ozdobą zda być tylko mężnych ludźi. W Kártáginie/
31:
gdy ieſzcże oná Rzecżpoſpolita w ſwey zacnośći ſtałá/ nikomu
32:
ſię niegodźiło pierśćieni nosić/ iedno temu/ ktoryby w bitwách
33:
przećiwko nieprzyiaćielowi mężnie pocżynał/ á ilekroć ſię w bi=
34:
twách dobrze popiſał/ tyle mu pierśćieni wolno było nośić.
35:
A teraz tákie cżáſy náſtáły/ iż nietylko pierśćienie/ ále y łáńcu=
36:
chy ládá kto nośi: á nietylko iuż mowię dobrzi choćia podłego
37:
ſtanu/ ále też y rufianowie/ nierządnice/ wykrętácże práwni/
38:
y lifnicy. Wiele ich ieſt/ ktorym ſię zda iákoby niebyli pocże=
39:
ſnymi/ ieſliby ſie im łáńcuch nieświećił ná ſzyi/ ktory im kto
40:
drożſzy ma/ ábo mu ſię więcey rázow około ſzyie obwinie/ ábo
41:
też dłużey od ſzyie wiśi/ tem ſię rozumie być pocżeſznieyſzym/
42:
zácnieyſzym/ y káżdego vrzędu doſtoynieyſzym. Ale to nie=
43:
bywa okrom márnego okázowánia bogactw/ y okrom wiel=
I iijkiey gru=


strona: 51v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
kiey grubośći znáku. Powiedáią Hiſtorikowie/ że Rzymiá=
2:
nie ſtárzi ſzcżęśliwſzi byli/ kiedy złoto zá nic mieli/ niż kiedy
3:
go vżywáli: gdy woleli tym roſkázowáć ktorzi mieli złotá do=
4:
ſtátek/ niż kiedy ſię ſámi świetnośćią złotá popiſowáli. Ale ſko
5:
ro bogáctwá we cżći/ kubki y ine nacżynia koſztownie vrobio=
6:
ne/ śrebro y złoto w sławie pocżęli mieć/ zá rázem ſię praw=
7:
dźiwa zacność w pychę/ á wolność w roſpuſtę obroćiłá.
8:
Co áby ſię v nas nieprzydáło/ trzebá rácżey cnotą niżli złotem
9:
ochędoſtwá ſzukáć. Ieſzcżeby przyſtoyniey/ żeby dźieći ábo pod=
10:
rosłkowie tákich ſtroiow/ iáko iákich przynęt do cnoty wabią=
11:
cych vżywáli: ále męſkiemv ſtanowi przyſtoi áby ſię więcey ko=
12:
chał wtem że ſie cżuie wmężnych vcżynkach/ ktoremiby ſię popi= ſáć mogł/ niż iákiemi herbámi Fortuny. Lecż ieſliby ktorzi byli/
13:
coby nieprzeſtawáiąc ná tem/ że ſię cżuią w zacnych ſpráwách
14:
ſwych/ chćieli ſię też tem iáko iáſnemi cechámi popiſáć/ tedy
15:
przedſię tego trzebá/ żeby to było v nich ozdobą ábo znákiem/ nie
16:
bogáctwá/ áni zacnośći rodu/ á dáleko mniey wyſtępkow iá=
17:
kich/ ále tylko onego ſámego męſtwá w ſpráwách wielkich á
18:
trudnych doświádcżonego. Bo iáko złoto wagą y śláche=
19:
tnośćią ſwą wſzytkie inſze kruſzce przechodźi/ tákći cnoty/ go=
20:
dnośći y męſtwá znáki ſwoią iáſnośćią wſzytko inſze máią zá=
21:
ćmiáć. Lecż ieſli tego niemáſz/ tedy ſą prozne znáki/ ktore ſię z rze=
22:
cżámi ſámemi niezgadzáią: przeto trzebá áby ten męſtwo ábo
23:
godność iáką cżuł do śiebie/ kto znák iey nośi. Bo ieſli inácżey/
24:
tedy y oſzukawa ocży ná ſię pátrzáiących/ y złym przykłádem
25:
Rzecżypoſpolitey ſzkodźi/ y chęć dobrych ludźi obraża/ ktorzi
26:
z tego żáłoſni być muſzą/ gdy widzą/ áno ozdoby ſwoie ſpolne
27:
máią z temi/ ktorzi ich ieſzcże męſtwem álbo godnośćią niezá=
28:
służyli: á mowię godnośćią oną potem nábytą/ wielkich rze=
29:
cży dokazániem ozdobioney/ proznowániu przećiwney/ á wſzel
30:
kiey niecżći nieſprzyiázney. Bo ponieważ ſie z nią żadne rzecży
31:
niemogą o zacność ſpieráć/ przeto niechby ſięteż to niegodziło/
32:
áby one ochędoſtwá/ ktore iey ſámey ſą właſne/ miáły być przy
33:
rodzeniu álbo ſzcżęśćiu poſtępowáne. Lecż ktorzi tákową
34:
cnotą ábo godnośćią ozdobieni będą/ tym niewádźi przyſtoy
35:
nych ſtroiow vżywáć/ áby drugie ku tákowymże ſpráwam po=
36:
budzáli. To o ſtroiách niech będźie doſyć.
37:
Iedzenia y pićia zbytne żárćie/ nieprzyſtoyne ieſt cżło=
2

38:
wiekowi: ále naywięcey tym ktorzi ná ſobie oſobę vrzędu no=
39:
ſzą: Bo ćiáło rozmáitemi niemocámi záráża: ſámego cżłowie=
40:
ká do ſtátecżnych ſpraw nieſpoſobnego/ á nákoniec wſzetecżnym
41:
y zuchwáłym/ á iáko bez vzdy koniá zdrogi błądzącym cżyni.
Wino


strona: 52

Kśięgi pirwſze.52
1:
Wino záiſte tákie ma przyrodzenie/ iż ludźi naprzod cżyni we=
2:
ſołe/ potym gdyſię go więcey nápije/ dodawa dobrey nádźieie/
3:
y więtſzego o ſobie rozumienia: potym gdy go ieſzcże lepiey ná=
4:
chyli/ przydawa vfnośći/ śmiáłośći/ do mowienia y cżynienia
5:
prędkośći/ ták iż cżłowiek bywa iákoby ſam nie ſwoy. Iáko on
6:
co w Komedyj podpiwſzy ſobie dobrze/ záwołał: Wino wygrá
7:
ło/ ktorem pił. Bo dymy wſtępuiące do głowy/ mieſzáią wſzyt=
8:
ko/ á cżłowieká iákoby nie ſwym á ſobą niewładnącym cżynią.
9:
Wten cżás táiemnice tobie zwierzone/ łácno ſię wymkną. W
10:
ten cżás ſię wiele mowi cżegoć potym żal gdy kſobie przyidźieſz:
11:
bo to álbo tobie ſámemv ſzkodźi/ álbo drugim/ á cżáſem też y przy=
12:
iáćiołom/ y wſzytkiemu Powiátowi ábo wſzytkiey Ziemi.
13:
W ten cżás niemáſz żadney roznośći miedzy przyiaćielem y nie=
14:
przyiaćielem/ miedzy żoną y śioſtrą. W ten cżás płużą zwá=
15:
dy/ guzy/ ſzárpániny/ ochromienia/ y tákie boie. A nie dźiw
16:
temu: ponieważ ſtráćiwſzy rozſądek/ vtopiwſzy rozum/ záto=
17:
ną wſzytki ſpoſobnośći do vcżćiwych vcżynkow/ á wynurza ſię
18:
oná ślepych á nieukroconych chęći zgráiá. Bydlętá nieme prze=
19:
chodzą nas trzeźwośćią/ ktorewięcey niż trzebá pić nieumie=
20:
ią. A przeto też więcey tego mamy żáłowáć/ iż tá wádá w
21:
Krześćijáńſkich Rzecżáchpoſpolitych ták moc wźięłá/ że iey v
22:
lecżyć nielza: bo máło nie wſzytcy wdáli ſię w pijáńſtwo/ ták
Ieſzál. 28. w wirſzu 7.

23:
Pánowie/ iáko poſpolſtwo/ ták Duchowni iáko świetcy.
24:
Są tácy/ ktorzi dźień przed tym niżli ná vcżtę idą purgácyą
25:
biorą/ áby záś ná mieyſce iákoby prozne więcey pokármu tkáli
26:
y pićia nálewáli. Drugich niewſtyd od ſtołu iść ná prze=
27:
chod/ á zárázem wroćiwſzy ſię znowu ſię iedzeniem y pićiem
28:
nádźiewáć/ nie inácżey iedno iáko Roſomak źwierzę/ ktore/ (iá=
29:
ko Máćiey z Miechowá/ w náuce lekárſkiey y gwiázdárſkiey
30:
cżłowiek wielce vcżony/ piſząc o Sármácyi powieda) nálaz=
31:
ſzy śćierw iáki wielki/ ták wiele żrze/ że mu ſię brzuch wyćią=
32:
gnie y odmie iáko bęben/ á nálażſzy dwie drzewie miążſze/ co=
33:
by bliſko śiebie ſtały/ gwałtem ſię miedzy nie ćiśnie/ á gdy przez
34:
onę ćieśninę gwałtem ſi ę przedrzeć chce/ co gwałtownie żárł/
35:
gwałtownie z śiebie wyćiſka: potym ſię wnet do onego śćier=
36:
wu wroći/ á nieprzeſtawa ſię obżyráć/ y záśię tego/ iákom po=
37:
wiedźiał/ pozbywáć/ áż wſzytek on śćierw pożrze. A cżyni
38:
to ono źwierzę nád zwycżay drugich źwierząt/ ktore do ſyto=
39:
śći tylko iedłá y pićia vżywáią/ nie do zbytniego obżárſtwá.
40:
Ale iáko w wielu źwierzętách przyrodzenie wiele cnot wyrá=
41:
źiło/ áby ludźi ku náśládowániu ich pobudźiło: ták też wielu
I iiijich


strona: 52v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ich ſproſne wády wrodźiło/ áby źwierzętá rozumne/ weyrza=
2:
wſzy ná nie/ odſtraſzáły ſię od náśládowánia ich. A coż ro=
3:
znego od tego źwierzęćiá cżynią oni/ ktorzi dla pobudzenia ku
4:
iedzeniu chęći/ lekárſtwem wytracáią to/ co było nowem po=
5:
kármom y trunkom mieyſce záſtąpiło: iáko też y ći/ ktorzi o=
6:
krom wſtydu odchodząc/ zbywáiąc/ álbo y wrácáiąc záś ſię
7:
do żárćia wrácáią? A nietylko ſámi piją/ ále y drugie iuż
8:
mdleiące do pićia wyzywáią/ pełnemi znimi walcżą/ á prze
9:
cżyie zdrowie pijąc/ ſámi śiebie niezdrowemi y ſzalonemi cży=
10:
nią. Niemniey prawdźiwie iáko trefnie Cyrus przed Aſtyá=
11:
geſem powieda/ że doznał/ iż ná iedney vcżcie trućizny do ku=
12:
pkow nálewano á gościom dawano. A gdy Aſtyáges pytał
13:
iákoby to było/ powiedźiał: Iżem pri widźiał że żaden z was/
14:
ktorziśćie pili/ niewładał áni rozumem/ áni ćiałem ſwym: á
15:
cżego nam dźiećiam cżynić zábraniáią/ tośćie wy cżynili: wſzyt
16:
cyśćie rázem wołáli/ káżdy o ſwych rzecżách gornie mowił/ á
17:
ieden drugiego niesłuchał: á gdyśćie chćieli táńcowáć/ żaden
18:
zwas nietylko wedle gránia ſkákáć/ ále y z mieyſcá ſię pod=
19:
nieść niemogł: práwieśćie wſzytcy byli zápomnieli/ y ty żeś
20:
Krolem/ y drudzy że iym pánuieſz. Tęć przycżynę trućizny
21:
w trunku zádáney Cyrus dźiećię powiedał być/ ále záprawdę
22:
nie dźiećinną. Bo z pićia zbytniego odmieniáią ſię ludźie/
23:
nie inácżey iedno iáko od Cyrcewych trunkow w rozmáite
24:
kſztałty/ á iáko Virgilius powieda/ w twarz y w ſkorę bydlęcą.
25:
Ale z ſtrony tych obycżáiow ludzkich/ máło co pomaga choćia
26:
ich z tych wad ſtrofuią. A ták/ iákoby zwątpiwſzy o po=
27:
lepſzeniu przetnimy to mieyſce słowy Proroká ták mowiące=
28:
go: Biádá wam/ ktorzi wſtawaćie ráno ábyśćie ſzli zá pi=
29:
iáńſtwem/ á pijećie áż do wiecżorá/ ábyśćie pałáli winem:
30:
Hárfá/ bęben/ piſzcżałká ná bieśiádách wáſzych rć.
31:
Wſzákże ktorzi vcźćiwość miłuią/ á Bogá ſię boią/ ći záwżdy
32:
to ſobie rozmyśláią/ że pokarm y napoy dáry Boże ſą/ dla zá=
33:
chowánia żywotá ludzkiego zgotowáne. A przeto nietrzebá
34:
ich ná złe obrácáć/ ále z dźiękowániem vżywáć. Mogł ći
35:
Bog takiego cżłowieká ſtworzyć/ żeby bez iedłá y pićia mogł
36:
być żyw/ ále chćiał żeby iáko inſzych rzecży/ ták iedłá y pi=
37:
ćia do pożywienia á záchowánia żywotá/ potrzebował. Po=
38:
znawaymyż tedy potrzeby y niedoſtátki náſze: poznawaymy
39:
ſprawcę pokármu y wſzytkich rzecży dobrych namożnieyſzego
40:
Bogá. V ktorego/ ieſli prośimy chlebá tą modlitwą/ kto=
41:
rey kſztałt nam ſam iego ſyn podał: á za tę prośbę opuśćiwſzy/
42:
śmiemy ieść chleb? A dla tegoż przykłádem Chryſtuſá y lu=
43:
dźi świętych/ pirwey niżli mamy ieść y prośby cżyńmy/ y dźię=
kowánie


strona: 53

Kśięgi pirwſze.53
1:
kowánie przydaymy. Paweł powieda/ że pokarm bywa po=
1, Timor. 4. wirſz 4. 5.

2:
święcon słowem Bożym á modlitwą. Nieieſt tedy święty
3:
ten pokarm/ ktorego pożywáią ći/ co niewzywáią imieniá
4:
Bożego/ á słowam iego wiáry niedawáią. W tey modli=
5:
twie/ o ktoreiem tu zmiánkę vcżynił/ nietylko o chleb prośimy/
6:
ále też o grzechow odpuſzcżenie/ y o inſze rzecży. Máią nam
7:
tedy przychodźić ná pámięć wſzytkie dobrodźieyſtwá/ ktore
8:
w oſobie pokármu ćieleſnego nam zálecone ſą. Bo to trudna
9:
rzecż ieſt/ áby ći ktorzi dobrodźieyſtwá Boże w pokármie y w
10:
napoiu/ y w inſzych rzecżách ćiáłu potrzebnych poznawáią/ nie
11:
mieli iego przećiwko ſobie miłośierdźia y dobrotliwośći do=
12:
znáć. Cżego y Iákob Pátriárchá poświadcża ták mowiąc:
13:
Ieſli Bog będźie przy mnie/ á mnie ná tey drodze záchowa/ á
1. Moiż. 25. W wirſzu 20.

14:
da mi chleb dla iedzenia/ y ſzáty dla odźiewánia/ á ieſli ſię do
15:
domu oycowſkiego we zdrowiu wrocę/ będźie mi Iowá Bo=
16:
giem. Niech przeto będźie ſtoł Krześćijáńſki słowem Bo=
17:
żem poświęcony/ á niech nam przypomina Bogá dobro=
18:
dźieyſtw ták wielkich ſprawcę: á w pokármie/ w pićiu/ y w
19:
inſzych rzecżách dobrych/ niech nam oznáymuie dobroć iego/ y
20:
onę w nas potwierdza. To o pokármie y o napoiu.
21:
Vżywánie Wenuſá cżłowiekowi Krześćijáńſkiemu/ okrom
3

22:
małżeńſtwá świętego/ zgołá zákazáne ieſt. Co ieſliże ci co
23:
ná drogách záſtępuią/ zboyce/ niemáią być w Rzecżypoſpoli=
24:
tey ćierpiáni/ tedy y owſzem ći/ ktorzi ná pocżćiwość ludſką
25:
cżyháią/ á ſtáráią ſię o náruſzenie iey. Bo ći náruſzáią pocż=
26:
ćiwośći/ ktorzi przed ocży ludzkie vkázuią ſproſne málowá=
27:
nia/ ktorzi vſzy niewſtydliwemi rozmowámi nápełniáią/ kto=
28:
rzi w trącáią w ſercá y myśli ludzkie kśięgi y pieśni/ o ſpro=
29:
ſnych miłośćiách/ o ſzaleńſtwách/ łágodnych namowách/ krzy=
30:
woprzyśięſtwách/ y o inſzych tem podobnych ſzalonych gámrá=
31:
ckich ſztukách. Bo ztąd wiele pokus/ y zápálcżywey chćiwo=
32:
śći w ſercá ludzkie przychodźi. Ztądże ſię y proſty dźiećin=
33:
ny wiek vcży tego/ cżegoby zá láty mogł niedoſtąpić: y ochotny
34:
młodźieńſki wiek/ iáko dodániem oſtrog/ bywa pobudzon: á
35:
ſtárych ludźi/ zá oźiębnieniem cżłonkow zleniáły/ bywa roz=
36:
draźnion y zápalon. Teć rzecży otwarzáią drogę wſzetecżni=
37:
kom: toć dźiewecżki y mężátki cżyni gámratom posłuſznemi:
38:
ztąd gwałty białych głow y cudzołoſtwá: ztąd vnoſzenie pá=
39:
nienek y wdow/ ztąd małżeńſtwá nád wolą przyiaćioł y ro=
40:
dźicow/ ztąd táiemne rodzenie dźiatek y drugich podrzucánie/
41:
zktorych iedne dawią/ drugie ná iáwnych mieyſcách porzucá=
42:
ią/ á drugie miedzy dźiedźice bywáią policżone. Ztądże dźie=
43:
wecżki/ ktore trudno zá mąż wydáć/ ztąd nieſkońcżone domo=
I vwe ſro=


strona: 53v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
we ſromoty: ktore gdy wſzytcy ſąsiedźi bacżą/ ſámem goſpo=
2:
darzom ábo niewiádome bywáią/ álbo ſię iych áż ná oſtátku
3:
donoſzą. Ieſli ktora tym ſpoſobem wychowána bę=
4:
dźie wydána zá mąż/ o iáko bywa źle miedzy nią á miedzy iey
5:
mężem: o iáko cżęſto ſwary miedzy ſobą wſzcżynáią/ á o rozwo=
6:
dźie myślą? Ieſli ſię co ztąd vrodźi/ iáko wiele przymowek
7:
ná ſię ma? A nie dźiw: Bo żaden ktory wie/ chybá zły/ nie
8:
poymie złey: á ze złey mátki rzadko ſię co dobrego rodźi. Lecż
9:
ſą ći/ ktorzi dźieći ſwych iuż dorosłych złemi obycżáymi brzy=
10:
dzą ſię/ łáią/ y ſtáráią ſię iákoby (dali Bog) przywiedli ie ku
11:
lepſzemu żyćiu. Dobrzeć to záprawdę: ále názbyt pozno.
12:
Bo gdy naśienie ieſt złe ábo cżem záráżone/ nie może to być/ á=
13:
by źdźbłá/ pniaki/ gáłęźi/ y owoce ztąd pochodzące/ niemiáły
14:
być ſzkodliwe. Ták wiele śideł y pobutek do niecżyſtośći po=
15:
dawáią młodym ludźiom/ ktore ſię im w ocży/ w vſzy/ y w ſer=
16:
cá wkradáią/ y ośiadáią ie/ iż wielki dźiw/ ieſliby ktory cży=
17:
ſte ſerce/ dobry y vcżćiwy vmysł/ á obycżáie ſtátecżne zácho=
18:
wáć mogł. Málowánia nierządnośći pełne/ rozmowy y pie=
19:
śni wſzetecżne/ towárzyſtwá z ludźmi wſzetecżnemi/ żárty/
20:
trefne powieśći/ łágodne namowy/ á ktorego wieku/ ktorego
21:
pogolowia nieplugáwią? á kogo do wſzelákiego wſzetecżeń=
22:
ſtwá nieprzywiodą? Toć ſą wdźięcżne przynęty/ to przy=
23:
ſmáki ſmácżne/ to vćiechy roſkoſzne: ktore ſmysły ludzkie gła=
24:
ſzcżą/ ćiáłá zápaláią/ myśli zábawiáią/ rozum mamią/ á wolą
25:
pod moc y pánowánie ſwe podbijáią. Tego było z przodku
26:
zábrániáć dźiećiam y mł odźieńcom: tego ſię káżdy wiek/ ká=
27:
żde pogłowie/ káżdy ſtan ma ſtrzec: to z miaſt/ y z Rzecżypo=
28:
ſpolitych ſpołem y z temi co to wymyśláią ma być wykorzenio=
29:
no. Co też y Ariſtoteles, w ſwoich o Rzecżypoſpolitey Kśię=
Ariſtoteles Politic. 7.

30:
gách/ cżynić każe/ y Auguſtus Ceſarz vcżynił temu doſyć/ wy=
31:
woławſzy z źiemie Owidiuſá Poetę/ dla gámráckich wirſzow.
32:
Iáko daleko więcey vrząd Krześćijáńſki ma ſię ſrożyć ná tych/
33:
ktorzi ſproſnym málowániem/ wirſzámi nieucżćiwemi/ poſtá=
34:
wámi/ pochodem/ y tańcámi do wſzelákiey wſzetecżnośći ſkłon=
35:
nemi/ y inſzemi pobudkámi wſzytkich do Wenuſá wpráwuią/
36:
vcżćiwe obycżáie pſuią/ á kárność źiemſką ile mogą niſzcżą?
37:
Bo zániechawſzy tego á nieſkarawſzy/ prozno ná ſkáżone á złe
38:
niektorych obycżáie nárzekamy. Gdyż to być niemoże (iáko y
39:
Pan Chriſtus poświadcża) áby iágody z ćiernia/ ábo z oſtu
Matth. 7. wirſz 16.

40:
figi zbieráć miano. W wielu mieśćiech bywáią nierządne do=
41:
my iáwnie poſtánowione: áby tám nędzne białe głowy káżde=
42:
mu były poſpolite/ á wſzytkich nierządność okrom karánia tám
43:
ſię płodźić mogłá. Co ácżkolwiek w obycżáiu ieſt/ ále niech=
by vrząd


strona: 54

Kśięgi pirwſze.54
1:
by vrząd pilnie wto weyrzał/ ieſliby to z pożytkiem Rzecżypo=
2:
ſpolitey było/ mieć tákie mieyſce/ gdźie wſtyd trácą á w po=
3:
śmiewiſku máią. Sproſnać to rzecż/ á nie wiem ieſli nie toż/
4:
co gromad złodźieyſkich y rozboynicżych iáwnie cierpieć. Ten=
5:
żeć on naymożnieyſzy Bog y meżoboyſtwá/ y złodźieyſtwá/ y
6:
nierządnośći ćieleſney zákazał: A przedśię ſą/ ktorzi nie=
7:
wiem ieſli z práwá/ cżyli z obycżáiow/ cżyli z oboygá/ pewnych
8:
cżáſow cyńſz wybieráią od tych/ ktore nierządnośćią ćiáłá
9:
ſwego pożytek ſobie cżynią/ náśláduiąc onego Weſpázyaná/
10:
ktory gdy od mocżu dochod brał/ á z tego iy ſyn ſtrofował/ on
11:
pieniądze zebrawſzy/ do noſá mu przytknął/ y ták mu odpo=
12:
wiedźiał.
13:
Lucri bonus eſt odor ex re Qualibet. To ieſt/
14:
Zyſku z cżegobykolwiek był/ dobry zapách ieſt.
15:
Chybá że Weſpázyan cżynił ſobie pożytek zrzecży od Bogá
16:
niezábronioney: á od nierządnic nieinácżey bywa dochod wy=
17:
ćiągan/ iedno iáko od złodźieiow/ ábo mężoboycow. Lecż
18:
niebieſkie przykazánia wſzytkim ktorziby ſię od pożądliwośći
19:
ćieleſney hámowáć niemogli/ każą/ áby żony poymowáli/ á
20:
w gránicách prawdźiwego małżeńſtwá mieſzkáli. Ale iżby
21:
gromády nierządnic iáwnie chowáć miano/ ták niemáſz w pi=
22:
śmie świętem/ iáko y o tem/ áby gromády złodźieiow/ mężo=
23:
boiec/ y inſzych złocżyńcow iáwne być miáły. Nieśmiem o=
24:
wych ſchadzek mężcżyzn z białemi głowámi/ ktore cżynią dla
25:
tańcow/ do nierządnych domow przyrownáć/ álebych to rad
26:
widźiał/ żeby mądrzi ludźie w to pilnie weyrzeli. Przyzy=
27:
wáią tám mężátek/ á cżęſto okrom mężow/ wzywáią też tám
28:
y pánienek okrom rodźicow. Bo cżem ktora znich ieſt głád=
29:
ſza ábo wdźięcżnieyſza/ tym ią cżęśćiey w tákowych ſchadzkách
30:
widáć/ cżáſem służebnicá zá nią/ cżáſem bez służebnice. Cży=
31:
nią tákowe ſchadzki nietylko żonáći/ ále też y bezżeńcy/ ktorzi
32:
by żadnego towárzyſtwá niemieli mieć z pogłowiem nie ſwe=
33:
go rodzáiu/ gdyby iácy chćieli rzecżą pokázáć/ co słowy obie=
34:
cuią. Przyſtraiáią przeto vcżty/ pokármy y napoie dawáią
35:
wydworne: Iedzą tám y piią nie do ſytośći/ ále do obżárſtwá
36:
y pijáńſtwá. Bo wźięli ſobie ná tákich vcżtach w obycżay pić
37:
zá zdrowie niektorych ná ſię łáſkáwych. A ták y one białe
38:
głowy/ przywyknąwſzy Dworſkim obycżáiom/ pełnią rzkomo
39:
áby ſię niezdáły nieżycżyć zdrowia onym zá ktorych zdrowie
40:
tákowe przepoie cżynią. Swiádcży Valerius Maximus, że zá
Valerius de inſtitutis antiquis.

41:
onych cżáſow w Rzymie białe głowy Winá pić nieznáły/ áby
42:
ſię iákiey ſproſnośći niedopuśćiły: Bo od Báchuſá nabliżſzy
43:
poſpolićie bywa do zakazáney Wenery ſtopień. Dźiś y Wi=
nem y


strona: 54v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
nem y iedzeniem/ ćiáłá ſáme przez ſię pałáiące roſtykáią/ á onych ſię
2:
vpadkow o ktorich Valerius mowi nieboią. Iákoby cżuſto cżyſtość
3:
niewieśćia zupełna być mogłá/ gdźie tákich podżeg do roſko=
4:
ſzy poddawáią. Sieią ſie ná tych vcżtach/ o ktorycheſmy pocżę=
5:
li mowić/ rozmowy żártowne/ nawięcey ku wſzetecżnośći zło
6:
żone. Potym gráią/ táńcuią/ ſkacżą. Białemi głowámi vwijá=
7:
ią/ obrácáią: á w tem goleni odkrywáią/ obłápiaią/ cáłuią/
8:
podſzcżypuią/ wſzetecżnie pomácywáią. Lecż á ktoby mogł
9:
táiemne ich słowá/ y co ſię cżáſem od drugich słyſzy/ y wſzytko
10:
co ſię ku wſzetecżnośći śćiąga/ ktoby mowię ich żárty y błazeń
11:
ſtwá mogł wypowiedźiec? Ktoby to wysłowił/ co ći broią
12:
rozśiadſzy ſię po ſali káżdy z ſwoią/ gdy po komorách y po kom
13:
nátách biegáią/ y tám y ſám chodzą/ gráią/ y nieucżćiwie ſię do
14:
tykáią? Mnie záiſte tákowe ſchadzki zdádzą ſię być nierządne
15:
mu domowi podobne. Nic ſię tám niedźieie/ coby niemiáło
16:
drogi otworzyć ku źle cżynieniu ábo źle myśleniu. Bo/ á kto=
17:
ra tám będźie/ coby ſię ztámtąd lepſzą do domu wroćiłá? Pſu=
18:
ią (mowi Páweł/ przywodząc wirſz Menándrow) dobre o=
1. Korin. 15. W wirſzu 33.

19:
bycżáie złe rozmowy. Przeto á iákoż ktora z tákich ſchadzek
20:
odeydźie odnoſząc ſerce wolne od wſzetecżnego lubowánia/ cho
21:
ćiaby też ná ćiele ſplugáwiona niebyłá? O nieſzcżęśliwi ro=
22:
dźicy y mężowie/ ktorzi corki y żony máią/ ktorem ſię tákie bie=
23:
śiády podobáią. O nieſzcżęśliwe mężátki y dźiewecżki/ kto=
24:
re ſię w tákowych ſchadzkách kocháią/ ná ktorych práwie nic
25:
tákiego niesłyſzą/ coby cnoćie ich pożytecżno było: ále co zá=
26:
wadza/ bárzo wiele. Nie ieden iym ieſt pokuſą/ ále też y one
27:
nie iednemu. Przychodzą nápátrzyć ſię: ále też dla tego áby
28:
ſię y ich ſamych nápátrzono. Zápaláią ine przećiw ſobie/ y
29:
ſáme bywáią zápalone: iáko ieden powiada:
30:
Vritque videndo Faemina, to ieſt/ Vyrzána niewiáſtá zſ
31:
pala. ále y ſámá zápala ſię ogniem/ cżęśćią ſwym przyrodzo=
32:
nym/ cżęśćią też nábytym z pokármow/ trunkow/ z łágodnych
33:
rozmow/ y z widzenia wiela oſob: z ktorich iedni głádkośćią/
34:
drudzy rodu zacnośćią/ drudzy bogáctwy/ ábo innemi iákie=
35:
mi ozdobámi zálecáć ſię mogą. Temi wſzytkiemi rzecżámi/
36:
álbo káżdą z oſobná/ nieſzcżęſne dźiewki bywáią połowione.
37:
A gdy ſię iuż vłowią/ á kto mnima/ áby mogły ſerdecżne pá=
38:
nieńſtwo záchowáć/ choćia ieſzcże ćiáło w cżyſtośći záchowá=
39:
ły? Lecż gdy cżyſtość ſerdecżną ſtráći/ áza ſię niełácno do ćie=
40:
leſnego wſzetecżeńſtwá ſkłoni/ by iedno mogłá náleść drogę/
41:
iákoby to ſnádnie ſpráwić? O iáko ieſt wielkie ludu Chrze=
42:
ścijáńſkiego ſzaleńſtwo/ iż tego álbo niebacżą/ álbo ná to nic
43:
niedbáią. Dałby to Bog/ żebych tu álbo ia ſkłámał/ álbo by
tákowe


strona: 55

Kśięgi pirwſze.55
1:
tákowe ſchadzki nigdy niebywáły. O iáko lepiey v Wálden=
2:
ſow/ ktorzi ſą w Cżechách (zową ie niektorzi Pikártámi álbo
3:
Brátrzykámi) v ktorych wſzemu ludowi zábroniono igier/
4:
tańcow/ y podpijánia. Zadnych tańcow v nich niebywa/ ża=
5:
dnych bieśiad ku ſproſnośći nieſprawuią. Słyſzę też że w
6:
Turcech táki obycżay ieſt/ że białe głowy á zwłaſzcżá mężátki/
7:
niewychodzą z domow iedno z zákrytą twarzą. Y ieſliby kto
8:
obcy do nich w dom wſzedł/ tedy takież zákrywáią twarz. Po=
9:
wiedáią/ że Ceſarz Turecki corki ſwe zá Báſze wydawa: ále
10:
oni choc źięćiowie ácżkolwiek Ceſárzá Oycá ſwoich żon zná=
11:
ią: ále mátek ich w twarz nieznáią. Tákći ten gruby lud rozu=
12:
mie że wiele należy/ ku záchowániu ſwych niewiaſt cżyſtośći/
13:
ná tem/ ieſliby ich ábo nikt nieznał/ ábo ich bárzo máło było co=
14:
by ie ználi. A nie bez przicżyny záprawdę. Bo á co zá potrze=
15:
bá znáiomośći ſzukać zkim oney/ ktora przymierzem á wiárą
16:
małżeńſtwá zkim złącżoná ieſt? A gdy mąż niedopuſzcża á=
17:
bo niewie/ á iáko ſię ich żonam godźi/ do igry/ bieśiad álbo do
18:
tańcow chodźić? Ná mężá należy z poſtronnemi ludźmi ſprá
19:
wowáć to co ma być ſpráwowano/ záś niewieśćie przyſtoi/ o
20:
domowych rzecżách ſtáránie mieć. Ktora tedy niewiáſtá zá
21:
bieśiádámi chodźi/ ktora ſię w towárzyſtwo wiela ludźi wda=
22:
wa/ áza niepodawa drogi do tego/ áby ſię kto o iey ſtátecżność
23:
ſtárał? A tańcow álbo ſkokow áza ſię nietrzebá ſtrzec/ kto=
24:
re ſą naypewnieyſze przedawánie śiebie/ śiatki do ſproſney á
25:
zákazáney nierządnośći? Powieda Cicero, że żaden trzeźwi
26:
nietáńcuie chybáby ſzálał: tákże gdźie ludźi niemáſz y ná ſkrom
27:
ney á vcżćiwey bieśiedźie. Zkąd ſię znácży/ że zá cżáſu Cice=
28:
ronowego zá hániebną rzecż miano tániec/ ktory gdy Murenie
29:
miáſto przymowki zádano/ niezdáło ſię Ciceronowi/ áby go
30:
obmową iáką bronił/ ále zgołá tego przał/ biorąc ſobie w tey
31:
mierze ná pomoc obycżáie Mureny z trzeźwośćią á mierno=
32:
śćią złącżone. Lecż zá náſzego wieku ledwie zá bieśiádę má=
33:
ią/ gdźieby opilſtwem á tańcem wſzytko nie ſzumiáło. A tym
34:
ſpoſobem odſtąpiło ſię nietylko od Chrześćijáńſtwá/ ále też y
35:
od obycżáiow pogáńſkich chwálebnych. Wſzákże ia nie ieſtem
36:
ten/ ábych ſkokow ábo tańcow ludźiom pobożnym zgołá zábrá=
37:
niáć miał/ by iedno były vcżćiwe/ w trzezwośći/ á z roſpomi=
Tańce iákie dobre.

38:
nániem dobrodźieyſtw przećiwko nam Bożych złącżone/ á kte=
39:
mu áby były pánieńſkie oſobno á mężſkie oſobno. Tákći Da=
2. Sám. 6. W wirſzu 14.

40:
widá przytomność Boża/ á iego dobrodźieyſtw rozmyślánie/
41:
ku ſkakániu pobudźiło/ gdy ſkrzynię Bożą do miáſtá Iudſkie=
42:
go prowádzono. Maria też śioſtrá Aaronowá/ y drugie nie=
2. Moiż 15. wirſz 20.

43:
wiáſty/ z bębnámi/ z tańcámi/ śpiewáły Bogu nieśmiertelnemv
Kchwały/


strona: 55v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
chwały/ zá sławne z Egiptſkiey niewoli wybáwienie. Tá=
2:
kich tańcow y tákiego weſela/ ktoreby cżáſem od ſercá náſzego
3:
do ćiáłá pochodźiło/ wiárę w nas ztwierdzáło/ á miłość y chęć
4:
ku rzecżam Bożem więtſzą wnas zápaláło/ Duch ś. domaga ſię
5:
po nas/ mowiąc ták przez Dawidá: Chwalćie Páná bębnem
Pſalm 150. W wirſzu 45.

6:
y piſzcżałką: chwalćie go ná ſtrunách y ná orgániech: chwal=
7:
ćie go ná cymbalech dobrze brzmiących: wſzelki duch niech
8:
chwali Páná. Lecż/ iakom rzekł/ tákie tańce niemáią być
9:
płoche áni błażeńſkie: ále ſkromne/ trzeźwie/ z poſtáwą przy=
10:
ſtoyną/ z ktoreyby ſię zbożność pokázowáłá. Lecż zbytnie ſkoki
11:
do wſzetecżnośći ſkłonne/ á ſproſnośćią pachnące/ niech będą
12:
oddalone od ludu/ ktory ſię wſzyſtek Bogu poświęćił/ á wſze=
13:
mi słowy/ ſpráwámi/ poſtáwámi/ ma wielmożyć Páná Bo=
14:
gá Zbáwicielá ſwego.
15:
Rozdźiał dwudźieſty cżwarty,
16:
I. Trzy záráźliwe wády/ Hárdość/ lub domagánie vrzędow/ zbytek y łákomſtwo/
17:
rownáią ſię. II. O pyſze/ y prágnieniu ſławy długa rozmowá. 1. Opiſanie
18:
pychy. 2. Ná wiele ſię cżęśći dźieli. 3. Skutek pychy. III. Lekárſtwá prze=
19:
ćiwko pyſze/ máią być doſtawáne/ lekce ważeniem rzecży docżeśnych/ iáko 1 ćie=
20:
leſnych/ 2. bogactw: potym rzecży płonnych á drobnych. 4. Potym rzecży z=
21:
iákiemi wádámi złącżonych. 5 Potym też y cnot z ſercá pochodzących. IIII.
22:
Ná oſtátek ieſt gadká o tem/ iesli/ á poki/ domagánie ſławy/ w cżłowieku
23:
Krześćijáńſkiem ma być chwalone.
24:
ODprawiliſmy iuż rozbieránie o zbytku/
25:
ktory bywa w pokármiech/ w ſzátách/ y w rze=
26:
cżách Wenerze należących. Teraz mowmy o v=
27:
tráćie y o inſzych wádách ktemu przyłącżonych.
28:
Bo ktorzi ludźie ſwowolnie á roſpuſtnie żywą/
29:
ći muſzą wiele vtrácáć/ y hárdźie rozdáwáć: á ktorych ſię tá
30:
wádá trzyma/ niemoże to być/ áby ſię też łákomſtwá niemieli
31:
chwyćić. Bo zápaleni chćiwośćią/ bywáią przymuſzeni do
32:
wydźieránia rzecży cudzych/ ták słuſznie iáko y niesłuſznie/ á=
33:
by im doſtawáło coby rozdawáli. Co ácż w káżdem ieſt mier=
34:
źiono/ wſzákże więcey w przednieyſzych Pániech/ á oſobách v=
35:
rzędowych/ ktorzi do wydźieránia cudzych rzecży wielką moc
36:
máią. Známienićie to ludźie mądrzi obacżyli/ że chćiwość
37:
vrzędow á zbytek/ y temu przećiwne łákomſtwo/ ſą przycży=
38:
ny/ ktore wielkie Rzecżypoſpolite bárzo wątlą. Bo ludźie
39:
chćiwośćią vrzędow zápaleni/ vpornie ſię ich domagáią/ nic
40:
niedbáiąc kędyby iść/ iedno dokąd. A zbytek/ ieſt niewſty=
41:
dliwośći y wſzelákiey wſzetecżnośći mátką: á owſzem y ſáme=
go łá=


strona: 56

Kśięgi pirwſze.56
1:
go łákomſtwá/ ktore potym rodźi y śmiáłość/ y łupieſtwo ábo
2:
wydźieránie/ y wymyśla rozmáite śiatki ná łowienie pienię=
3:
dzy: z ktorych bárzo wielkie złośći mnoſtwo rośćie/ dla cżego
4:
też tym więcey ludźi dobrzi/ Rzecżpoſpolitą więcey niżli ſwe
5:
pożytki miłuiący/ ſtrzec ſię ich máią. Tákże pychy/ ktora zá chći=
6:
wośćią vrzędow chodźi/ iż ſię niemniey ſtrzec trzebá/ roſkázuie
7:
on święty mąż Páweł temi słowy: Nie rozumiey wyſoko ále
Rzim. 12. wirſz 16. Galat. 6. wirſz 5.

8:
boy ſię. Kto ſtoi/ niech pátrzy by nie vpadł. Ieſli kto ro=
9:
zumie ſię cżym być/ gdy nieieſt nicżym/ ſam ſię zwodźi/ y wbłąd
10:
ſię przywodźi. Ktory błąd iáko obfitą máterią do wiela złośći
11:
podawa/ vkázáć muſzę. Bo pychá/ á co ieſt inſzego/ iedno
12:
(iáko Auguſtin nápiſał) właſney ále płochey zacnośći miłość?
13:
A tá miłość iáko w ludźiach ieſt rozmáita/ á práwie nieſkoń=
14:
cżona/ trudno wypowiedźieć. Bo ieden chce przewyżſzáć
15:
głádkośćią/ drugi ćiáłá dużośćią/ inſzy náuką/ á inſzy rozumu
16:
oſtrośćią. Ieſt też kto ſię rodzáiowi ſwemu wielce dźiwuie/
17:
Herbámi ſię popiſuie/ á długi przyiaćioł porząd wylicża. Nie=
18:
ktorzi zacność ſwą okázuią bogáctwy/ y doſtátkiem wſzytkiego:
19:
Przeto też y sług wiele chowáią/ y ſtoł hoynie przypráwu=
20:
ią/ służby przyſtraiáią/ ná ſprzęt ſie domowy rozmáity/ y ná ſzá=
21:
ty koſztowne zdobywáią/ ná koſztowne ſię budowánie przeſa=
22:
dzáią/ y ná inſze rzecży o ktore trudno/ álbo dla drogiey má=
23:
teriey/ ábo dla miſterney roboty. Lecż nietylko ztych rze=
24:
cży/ ktore w ſobie nieiákie podobieńſtwo vcżćiwośći máią gor=
25:
nośći ludźie ſzukáią: ále też y z drugich płonnych á nikcżem=
26:
nych rzecży/ y ktore w ſobie wádę máią. Chodzeniem/ śie=
27:
dzeniem/ ſtaniem/ igrániem/ głowy zwieſzániem/ kłániániem/
28:
zbieramy ſię ná táką poſtáwę/ ktorąbyſmy ſię ábo inſzym podo=
29:
báli/ ábo drugie przechodźili. Szátą/ trzewikiem ábo bo=
30:
tem/ cżapką/ kordem/ páſem/ perłą świetną/ kámykiem oſo=
31:
bliwym/ y wſzelákim koſztownym vbiorem á zdáleká przynie=
32:
śionym/ ták ſię chcemy popiſowáć/ áby ſię nam dźiwowano.
33:
Zdrádę/ oſzukánie/ zbytnie pićie/ obżárſtwo/ wſzetecżeńſtwá/
34:
y wſzeláką niemierność zá pochwałę ſobie mamy. Gwałt ko=
35:
mu vcżynić/ cudze wydrzeć/ cżłowieká zábić/ święte y nie świę=
36:
te rzecży gwałćić/ zá chwalebną rzecż pocżytamy. Bo te rze=
37:
cży máią ſwoie dźiwowidze y chwalce: ktorzi ſpráwy choćia
38:
nieprzyſtoyne nieinácżey wſpomináią/ iedno iáko zacne zwy=
39:
ćięſtwá. Bywa to tedy/ że głupſtwo ludzkie w tem wſzyt=
40:
kim prágnie nád drugimi gory. Nad to w tákiey chęći ták
41:
wielka ieſt nádętość/ iż wiele ich dáią to po ſobie znáć/ iákoby
42:
to było wnich/ cżego álbo zgołá niemáſz/ álbo dáleko mniey ieſt
43:
niż oni chcą być widźiáni: nie ták ſię o to ſtáráiąc iácy ſą/ iáko
K ijo to/


strona: 56v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
oto/ iákiemi ſię zdádzą. Ktora to chęć taka ieſt w káżdem
3

2:
ſwem rodzáiu, iż kto ſię pod moc iey podda/ ten muśi wſzech
3:
vcżćiwośći wyrządzánia prágnąć: muśi zewſząd v poſpolite=
4:
go cżłowieká sławę ſobie iednáć/ wedle ich mnimánia żyć/ á
5:
ſpráwy ſwoie więcey do okázowánia niż do prawdy ſtoſowáć/
6:
á cżáſem y táiemnemu cudzemu pomyśleniu muśi vsługowáć:
7:
muśi táki słow/ kiwánia głowy ábo rąk/ y poſtáwy tych/ kto=
8:
rzi go więc witáią álbo przyimuią/ pilnowáć: To ieſt/ ieſli
9:
powſtał/ cżyli vśiadł: miał cżápkę ná głowie/ cżyli ią zdiął:
10:
ieſli ſię vkłonił/ cżyli nie: Ktemu też mieyſce ktore dał/ ieſli
11:
práwe/ cżyli lewe: ieſli krzywem/ cżyli wdźięcżnym okiem poy=
12:
rzał: twarzy ieſli weſołey/ cżyli kwáśney był? Bo z tákich
13:
nikcżemnych á płonnych poſtaw/ bywáią bráne znáki/ ábo vcż=
14:
ćiwośći ábo wzgárdy: á cżęſtokroć przyiaźń tym ábo ſię ſtwir=
15:
dza/ ábo ſię rozrywa. A toli iákie przycżyny/ tákie też y ſku=
16:
tki. Ktorzi tą wádą ſą záráżeni/ ći bez máłá ſą tácy/ iż ſię ſo=
17:
bie zdádzą być naylepſzemi/ álbo wżdy tákiemi od drugich chcą
18:
być widźiani. y dla tego drugiemi gárdzą/ y mniey ich ſobie wa
19:
żą/ rozumieiąc ie ſobie być nierownemi. drugim zayrzą/ ktore
20:
ábo ſobie rownemi ábo ſiebie przewyżſzáiącemi być rozumieią.
21:
á przetoż co v nich cudnego widzą/ to ſzpecą: co vcżćiwego/
22:
to plugáwią: co pochwały godnego/ to gánią/ á wſzytko ná
23:
źle wykłádáiąc/ ábo iáwnie ſromocą/ ábo ieſli niemogą/ we
24:
złe mniemánie przywodzą. A ieſliby kto/ chcąc ſię przećiwić/
25:
mowił przećiwko temu/ zá to máią że im krzywdę vcżyniono.
26:
Ztądże gniewy/ zwády/ krzywdy/ ktorem niećierpliwie á
27:
wſzytkim práwem doſyć cżynić/ zá potrzebną rzecż máią/ żeby
28:
iych álbo zá niemężne/ álbo zá bárzo wzgárdzone niepocżytano.
29:
Ponieważ tedy pychá/ ták wiele złego z ſobą przynośi/ á na=
3

30:
więcey ſię rodźi y rośćie z nieznánia ſámego ſiebie: przeto ká=
31:
żdy/ ktoby ią z ſercá ſwego wykorzenić chćiał/ niech ſię co nay=
32:
pilniey o to ſtára/ áby/ iáko on Pythius Apollo roſkazał/ Sá=
33:
mego Siebie Znał. Wſzytcy ſię iednáko rodźimy/ ziednych
34:
że pocżątkow: wſzytcy rodzenie náſze przywłaſzcżamy iednym
35:
á tymże rodzáiu ludzkiego pirwſzym rodźicom: wſzytcy ſię
36:
chłubimy z iednego Oycá niebieſkiego/ iáko y Poeta Pogáńſki
37:
rozumiał/ kiedy rzekł:
38:
Denique caeleſti ſumus omnes ſemine oriundi, Omnibus ille idem Pater eſt. To ieſt/
40:
Wſzytcyſmy z niebieſkiego naśienia powſtáli/
41:
Wſzem ludźiom ieden Oćiec ácż go zániedbáli.
42:
Wątłość przyrodzenia/ wychowanie/ bieg żywotá/ poſtę=
43:
pek wiekow/ ná oſtátek śmierć ſámá/ cżyni nas wſzyſtki ſobie
rowny=


strona: 57

Kśięgi pirwſze.57
1:
rownymi. Niech przeto káżdy pozna ſkąd powſtał y przyro=
2:
dzenie ſwoie wſzytko/ iáko krewkie ieſt/ iáko rozmáitem niemo=
3:
cam/ nędzam/ á ná oſtátek y śmierći poddáne: wſzytkie też śiły
4:
y ſerdecżne y ćieleſne/ iáko w powinnośćiách ſwych ſą leniwe/
5:
nikcżemne/ rozne/ miedzy ſobą walcżące/ y niedługo trwáiące.
6:
Siły ćieleſne zá cżáſem wątleią/ á ſą ſpolne z bydlęty: á cho=
7:
ćiaby też naymocnieyſze były/ przedśię bárdzo wielu bydlętam
8:
niemogą być rowne.
9:
Niech też y to káżdy obacży/ co ſię nie známi rodźi: iáko bo=
2

10:
gáctwá/ możność: ktore też tákże ſą niepewne/ nieuſtáwicżne/
11:
á nietrwáłe. Cżęſtokroć w máluckiey chwili giną te rzecży/
12:
ktore zá długi cżás/ y wielkiemi pracámi były nábyte y otrzy=
13:
máne. Przydayże ktemu y śláchetność rodu/ to ieſt/ her=
14:
by y męſtwá przodkow/ ktorych ieſli potomkowie polerowáć
15:
niebędą/ tedy im bywáią ku wielkiey ſromoćie/ iáko leniwcom
16:
á wyrodkom. Widamy też/ że niektorych śláchectwo/ prze
17:
vboſtwo y niedoſtátek máiętnośći/ álbo ginie/ ábo ſię ná ſwem
18:
mieyſcu niezoſtawa: iáko wſzytkie rzecży vpadáiące od nie=
19:
mocy y dawnośćią ſtárośći giną/ á zacnośći ſwey pirwſzey nie
20:
záchowuią. Zkąd łácno poznáć/ że śláchectwo nie zrodzáiu/
21:
áni też z wielkiey máiętnośći pochodźi. Ale choćiaby ie też
22:
rodzáiowi przycżytano/ coż wżdy inſzego ieſt/ iáko Ludouicus Viues známienićie mowi/ iedno los rodzenia/ á ludzkie mnimá=
24:
nie/ ktorego cżęśćiey przez rozboy doſtawáią niż kiedy przez mę=
25:
ſtwo? A ieſliże ſię śláchectwo z męſtwá vrodźiło/ tedyć to
26:
głupia rzecż/ chlubić ſię tym żeś miał oycá dobrego/ gdyś ſam
27:
zły/ á ſproſnośćią twoią ſzpećiſz rodzáiu piękność. Ieſliżeś
28:
ſię zdobrych rodźicow vrodźił/ więc ſię o to ſtáray ábyś iym był
29:
podobny/ á ſpráwámi cnotliwemi żeś prawdźiwy śláchćic iáś=
30:
nie pokázuy/ á tedy ſámá twoiá cnotá niedopuśćić pyſznić ſię z
31:
twoich y z oycowſkich ſpraw/ ábo też y drugiemi/ ktorziby tobie
32:
nierowni byli/ gárdźić. Bo gárdźić kim dla tego iż ſię nieuro=
33:
dźił śláchćicem/ á co inſzego ieſt/ iedno Bogá ſprawcę rodze=
34:
nia milcżkiem ſtrofowáć/ iáko mowi tenże wielce vcżony cżło=
35:
wiek Viues? Ktemuż ſię śćiągáią doſtoieńſtwá y sławá/ kto=
36:
re ſię też y ludźiam niegodnym cżęſto doſtawáią: á cżęſtokroć
37:
więcey zá życżliwoścćą/ álbo zá płochośćią Páńſką/ niż zá ſtá=
38:
tecżnym vważeniem bywáią dáne. to pewna że więcey ná lu=
39:
dzkiem o nas mnimániu y ná woli/ niżli ná náſzey cnoćie należą:
40:
iáko Ariſtoteles powiedźiał/ że cżeść nie ná tem kogo cżćią/ ále
41:
ná tem kto cżći należy: Przeto też cżáſem zá málucżkim wie=
42:
śći iákiey powienieniem ták ſię odmieniáią/ że ktorzi byli we cżći
43:
y w sławie/ hnet bywáią niesławni y nieucżćiwi. Niemaſz
K iijprzeto


strona: 57v

O poráwie Rzecżypoſpolitey
1:
przeto dla cżego tych rzecży (o ktorychem mowił) ták wielce
2:
wáżyć/ áby nam miáły myśli dodáwáć.
3:
Ktorzi ſię cżapką/ kámykiem drogim/ poſtáwą/ pochodem/
3

4:
y inſzemi tákowemi fráſzkámi pyſznią/ ći ſwoię nikcżemność
5:
wyiawiáią: á ktorzi ſię z niecnoty chlubią/ oni o ſwey płochośći
6:
y oſtátecżney nikcżemnośći świádcżą/ máło máiąc ná tem/ że
7:
wyſtąpili/ áżby ſię ſowitą niecnotą ſplugáwili.
8:
Coż tedy ieſt/ wcżemby przewyżſzánia żądáć trzebá: co/ ie=
5

9:
dno cnotá/ ktora y trwálſza ieſt/ y temu kto ią ma/ sławę y do=
10:
ſtoyność przynośi? Ale cnotá w cżłowieku niedoſkonáła
11:
ieſt/ á nie wſzyſtká iednemu cżłowiekowi bywa daná. Kto
12:
ták wielką dobrotliwość/ kto męſtwo/ kto ſkromność wſobie
13:
ma/ áby kiedy z drogi nieuſtąpił? Nád to á kto ieden ze wſzy=
14:
tkich cnot/ iednáko ſię weſelić może? Zacnie słynie Herkules
15:
dla oſobliwego męſtwá/ ále że ſię od cudzych rzecży niepráwie
16:
wſtrzymawał/ vſkarża ſię on oracż/ ktoremu był woły wźiął.
17:
Dobrotliwość Caiuſa Ceſárzá áż do niebá podnoſzą/ ále tegoż
18:
iego żołnierz/ łyſym cudzołożnikiem zowie. Mnodzy ludz=
19:
kośći y ſpráwiedliwośći pilnie służą: ále ćiż ſámi namiętnośći
20:
ſwoich ná wſzem pohámowáć niemogą. Niektorzi ſzcżodro=
21:
bliwośćią y wielmożnośćią słyną/ ále iym wielkiego á mężne=
22:
go ſercá niedoſtawa. Są ktorzi ſię z ſtrony tego zdádzą być
23:
ſpráwiedliwi/ że nikomu krzywdy niecżynią/ ále ci ſámi nieod=
24:
pieráią/ choćby mogli/ od drugich zádáney krzywdy: á to dla
25:
leniſtwá/ álbo dla boiáźni/ álbo dla iákiey inſzey przycżyny.
26:
Ale co wiele mowić? Zaden ieſzcże nieieſt widźian ná świe=
27:
ćie/ w ktoremby ſię iednáko wſzytkie cnoty świećiły/ y owſzem/
28:
w ktoremby ſię iedná ktorakolwiek práwie doſkonała okazáłá/
29:
gdyż żadna niemoże być rozumianá práwie doſkonáłą/ ieſli z=
30:
nią drugie nie będą zmieſzáne á zwikłáne. Páweł Apoſtoł
31:
gdźie o dárzech/ ktoremi słudzy Zborowi máią być ozdobieni/
1. Kor. 12. W wirſzu 5. 6. 7. y 12.

32:
roſpráwuie/ powieda że Bog chćiał/ áby tá rozność byłá wie=
33:
go ludu/ żeby iedni drugie dárámi przewyżſzáli: áby tá rozność
34:
byłá pożytecżna do zgody/ y do ozdoby wſzytkiego ćiáłá: á to
35:
wzorem cżłonkow ćiáłá cżłowiecżego obiáśnia/ z ktorych káżdy
36:
vrząd ſwoy ma. Coż tedy ieſt dobry Pánie/ dla cżegobyś ſię ty
37:
nád drugiego przekłádáć/ á drugiego lekce wáżyć miał? ieſli
38:
to rozumieſz o ſobie/ że maſz co nád inſze/ przedſię vſtrzec ſię te
39:
go niemożeſz/ áby ćię też drudzy tákże lekce wáżyć niemieli/ dla
40:
tych cnot/ ktoremi ćię przechodzą/ ábo ktore iednák w ſobie
41:
máią/ á ty ich niemaſz. á rownieby ták było/ iáko gdyby nogi
42:
lekce ważyły ocży/ przeto iż niemogą chodźić/ a ocży lekce wa=
43:
żyły ręce/ że niemogą widźieć/ á ták y dáley káżdyby cżłonek le=
kce wa=


strona: 58

Kśięgi pirwſze.58
1:
kce ważył drugi/ dla tego/ iżby iego vrzędowi nieſproſtał: zkąd
2:
by potym vrosło wſzytkiego ćiáłá rozruſzenie/ álbo wżdy zem=
3:
dlenie: ponieważby dużym á mocnym być niemogło zá nieſfor
4:
nośćią cżłonkow. Ono opuſzcżam/ że wiela ludźi godnośći
5:
táią ſię w nich: á zwłaſzcżá one/ ktore w ſercu ſwe mieyſce má=
6:
iąc weſpołek y z onym ſercem od oblicżnośći ludzkiey ſą od=
7:
dalone? ták iż nie bez przycżyny Páweł/ odzywáiąc nas od
Filipp. 2. W wirſzu 3.

8:
prożney chwały do vniżenia y ſkromnośći/ roſkázuie áby ká=
9:
żdy drugiego rozumiał być nád ſię wyżſzym. Co ieſli nic
10:
nieieſt wzgárdy godnego/ iedno wyſtępek: wſzákże ponieważ
11:
y my ſámi niemożemy być od káżdey wády prożni/ przeto słu=
12:
ſznie mamy drugich litowáć/ á nimi niegárdźić: chybábyſmy
13:
chćieli/ żeby też námi gárdzono/ dla wiela rzecży ſproſnych/
14:
ſzpetnych y mierźionych ktore w nas ſą. Sam Páweł powie=
Gálát. 8. W wirſzu 4.

15:
da/ że Zakon Chriſtuſow nieinácżey może być wypełnion/ ie=
16:
dno/ gdybyſmy ieden drugiego brzemioná nośili. Y Zbá=
17:
wićiel náſz przykłádem ſámego śiebie/ chce to po nas mieć/ á=
18:
byſmy drugich krewkośći znaſzáli/ á one ile być może lecżyli:
Mátth 9. W wirſzu 12.

19:
ponieważ lekárſtwá nietrzebá zdrowym/ chybá chorym. Ale
20:
co wiele mowić? Záiſte ieſt to rzecż cżłowieká głupiego á ſie=
21:
bie máło znáiącego/ mieć ſerce przećiwko drugim wyniosłe/
22:
ktore iákoby okno otworzywſzy/ poda ſię im tákże wzaiem ku
23:
wzgárdźie y ku pośmiewiſku: gdyż żadną cnotą inſzych nie=
24:
przewyżſzamy/ ktorąby tákże drudzy nas nieprzewyżſzáli. A
25:
záś zá mądrego wſzytcy ſądzą/ ſkromnie o ſobie rozumieć/ á o
26:
drugich ták v śiebie myślić/ iż/ choćiaby ſię też zdáli nie práwie
27:
być bez wády/ á wſzákże wżdy iednák máią ſwoie godnośći/
28:
ácż podobno mnieyſze niżli inſzy/ ále przedśię Zborowi świę=
29:
temu y Rzecżypoſpolitey bárzo potrzebne. Lecż/ niech będą
30:
te twoie godnośći nazacnieyſze/ ále á ktoreż wżdy znich maſz
31:
cobyś ich niewźiął? A ieſliś wźiął/ cżemu ſię chlubiſz/ iáko=
1. Kor. 4. W wirſzu 3. Rzim. 12. W wirſzu 10. 3. Kor. 10. W wirſzu 12. 1. Petr. 5. W wirſzu 6.

32:
byś niewźiął? Nic tobie od Bogá nieieſt dano w ten ſpoſob/
33:
ábyś ſię ztąd wynośić miał/ á drugimi gárdźił álbo lekce wa=
34:
żył. Y owſzem y to roſkazano/ ábyś ſię niepodnośił: ále ie=
35:
ſlić ſię zda że ſtoiſz/ pátrz ábyś w głębokie złośći nieupadł: y
36:
ábyś ſię vniżał pod możną ręką Bożą/ ktory ſkłáda mocarze z=
37:
ſtolic/ á niſkie wywyżſza. Lecż by kto rzekł: A więc ty mni=
38:
maſz żeby wſzytcy mieli być gánieni/ ktorzi przewyżſzenia y
39:
przełożeńſtwá w iákieykolwiek rzecży prágną? Nie wierz
40:
temu: ále ták mnimam/ że y te rzecży trzebá pilnie obácżác/
41:
w ktorych ſię przewyżſzána chęć báwi/ y ſámá tá chęć ſtátecżną
42:
rádą/ á dobrym rozſądkiem ma być rządzoná. Bo tego nie=
43:
mamy gánić/ kto ſpráwiedliwośćią/ męſtwem/ ſzcżodrobliwo=
K iiijśćią/


strona: 58v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
śćią/ rozumieniem wiela rzecży/ y inſzymi cnotámi chce dru=
2:
gie przechodźić: ále tego ktory w rzecżách wyżſzey pomienio=
3:
nych/ płonnych/ lekkich/ y nikcżemność pokázuiących/ álbo
4:
iáką wádę w ſobie máiących/ chwały prágnie: ábo też/ ieſli ſię
5:
cnotámi báwi/ nie cżyni tego dla nich ſámych/ ále dla łápánia
6:
roznych ludzkich przećiw ſobie chęći/ álbo też tylko dla doſtą=
7:
pienia sławy. A do tákiey żądze przyłącża ſię poſpolićie ná=
8:
dętość ſercá/ y iákom wyżſzey powiedźiał/ gárdzenie drugimi
9:
wzgard/ ktore pychę wypełnia: á okrom niego pychá/ trudno
10:
ma náturę ſwą zátrzymáć: co Auguſtyn opiſuiąc pychę opu=
11:
śćił/ ále ma to być dołożono/ áby tak ná wſzem było doſtátecż=
12:
ne opiſánie pychy. Pychá ieſt przewrotna przewyżſzánia w
13:
ktoreykolwiek rzecży chęć/ z nádętośćią ſercá/ á vmysłem w=
14:
zgárdzenia drugich złącżoná. Lecż kto będźie więcey o ſame
15:
rzecży niż o mnimánie ludzkie dbał/ á o to ſię będźie ſtárał/ iá=
16:
kiby był/ więcey niż o to iákimby był widźian. temu/ gdy ſię pro=
17:
ſtey do cnoty drogi trzyma/ á nie zá cudze/ ále zá ſwe dźiel=
18:
nośći nagrody prágnie/ niema nic przodkowánia y sławy zá=
19:
brániáć. Boć to podał Páweł S: ktorego ia náśladuię/
20:
gdy ták piſze: Vcżynku ſwego niech doświadcży káżdy/ á te=
Gálát. 6. wirſz 6.

21:
dy w ſobie pochwałę będźie miał á nie w drugiem. Bo á co
22:
inſzego ieſt pochwałá/ iedno (iáko Cicero powieda) zgodne
23:
dobrych wychwaláne/ á nienakáżony głos dobrze rozſądek da=
24:
wáiących o przewyſzáiącey cnoćie: Przeto nie kſztałt cnoty ma
25:
być w tych/ ktorzi prágną sławy/ ale ſámá cnotá ktorey niech
26:
naprzod náſze ſumnienie świádectwo wyda/ że my nie cudzych
27:
rzecży/ áni zá cudze ſpráwy zapłáty prágniemy: ále/ że y ná=
28:
ſze brzemioná nośić/ y náſzemi ſpráwámi cżći á sławy doſtá=
29:
wáć chcemy. Potym ieſli do tego przyſtąpi dobrych ludźi
30:
pochwalenie á rozſądek nienákáżony ludźi dobrze rozumieią=
31:
cych/ żebyſmy tym poſpolitego głoſu świádectwem/ á ſámi ſtá=
32:
tecżnieyſzy w cnoćie byli/ y drudzy ſię do tegoż przykłádem ná=
33:
ſzym pobudzáli: á tym iákoby świátłem przed ludźmi świecą=
34:
cym był sławion Oćiec on náſz ktory ieſt w niebieśiech/ toby tym
Mátth 5. W wirſzu 10.

35:
nietrzebá gárdźić. Wſzákże przedśię cżłowiek prawdźiwą
36:
cnotą ozdobiony/ ma być takiego ſercá/ choćiaby żadna sławá
37:
iemu nierosłá/ y owſzemby też dla cnoty y był nienawiſnym/
38:
y co złego ćierpiał: przedśię by od niey nigdy nieodſtępował/
39:
á ná ſámem dobrego vcżynku ſumnieniu (choćiaby mu ludźie
40:
ábo zayrzeli/ ábo zániedbawáli iego cnoty) przeſtawał. ktora
41:
pochwała záprawdę v Bogá onego naſpráwiedliwſzego ſędźie
42:
go/ á nałáſkáwsſego nagrodźićielá ieſt ze wſzech naywiętſza.
43:
Iáko tenże Páweł świádcży mowiąc: Pochwałá náſza ta ieſt
2. Korin. 1. W wirſzu 12.
świádectwo


strona: 59

Kśięgi pirwſze.59
1:
świádectwo ſumnienia náſzego. Bo gdyby kto nieprzeſta=
2:
wáiąc ná ſumnienia ſwego świádectwie/ niechćiał nic cżynić
3:
ażby nań pátrzano y w vściech iy miano: niech tego pátrzy/ á=
4:
by ſzukáiąc chwały ludzkiey/ nieſtráćił tey ktora ieſt od Bogá.
5:
Bo ták o nim mamy rozumieć/ że ten iuż zapłátę ſwoię wźiął/
6:
wietrzney sławie vsługuiąc. A może ſię nieſpodźiewáć wźiąć
7:
oney niebieſkiey zapłáty wedle náuki Chriſtuſowey/ ktory ták
8:
mowi: Gdy iáłmużnę dawaćie/ gdy ſię Bogu modlićie/ gdy
Mátth. 6. wir. 1. 5. 10.

9:
pośćićie/ niecżyńćie tego przed ludźmi/ ábyśćie widźiáni od
10:
nich/ inácżey to tylko będźie wáſzego vcżynku zapłátą/ á zapłá=
11:
ty v Oycá wáſzego/ ktory ieſt w niebie/ mieć niebędźiećie. A
12:
ták nieprácuymyż tylko wten ſpoſob/ ábyſmy ſię ludźiam ſpo=
13:
dobáli/ ále dla tego/ iż to co cżynimy/ y dobre ieſt y Bog to ro=
14:
ſkazał: á vcżynki náſze obrácaymy/ nie ná prożną chłubę co ieſt
15:
nikcżemna: áni ná właſny pożytek/ co należy ná ſzynkarze/ ále
16:
álbo ku pożytkowi ludzkiemu/ álbo ku chwale Bożey/ ktoremu
17:
ſmy wſzytko przypiſowáć winni cokolwiek wnas dobrego ieſt. A
18:
gdy ſię to ták poſtánowi/ ieſli pochwałá y świádectwo dobrych
19:
á mądrych ludźi przyſtąpi do vcżynku náſzego/ tedy tym nie=
20:
trzebá gárdźić/ gdyby to iácy było ku onemu końcowi ktory ſam
21:
Chriſtus vkázuie: Aby rozsławion był Oćiec niebieſki wſzy=
22:
tkich dobrych rzecży ſprawcá/ á iżby iákoby świátłośćią náſzą
23:
drudzy podżegáli ſię do dobrych vcżynkow. Cżego y Páweł
Rzim. 12. wirſz. 18.

24:
po nas chce/ gdy roſkázuie/ ábyſmy opátrznie cżynili vcżćiwe
25:
rzecży/ przed oblicżnośćią wſzytkich ludźi. Bo (iáko mowi
26:
ieden Orator,) niedbać o to co kto o niem rozumie/ nietylko ieſt
27:
chlubliwego rzecż/ ále y roſpuſtnego. Páweł też chce/ áby
1. Timot. 3. W wirſzu 7.

28:
Biſkup miał dobre świádectwo/ y od onych ktorzi znim nie=
29:
dźierżą/ á to co inſzego ieſt iedno pochwałá? Nápomina też
30:
wſzytkich/ ábo o tem myślili/ co do cnoty á do pochwały należy.
31:
Bo nam (powieda Auguſtin) potrzebny ieſt żywot náſz/ á dru=
32:
gim sławá náſzá. á sławá do cżego należy iedno do chwały?
33:
Poty tedy chćiwość sławy ma być chwaloná/ pokiby ſię o cno=
34:
tę opieráłá/ á ſzłá zá nią iáko ćień zá ćiáłem. Tego ktoby gá=
35:
nił/ á cżego inſzego prágnie/ iedno tego/ ábyſmy niebyli widze=
36:
ni tákiemi/ iákiemi ieſteſmy? á potym tego/ áby ći/ ktorzi wi=
37:
dzą náſze dobre vcżynki/ ábo żadnego rozſądku o nich niedawá=
38:
li/ ábo zły dawáli? Lecż niebyłáby to dobra náuká/ ále ie=
39:
dno zepſowánie przyrodzonego w dobrych rzecżach poſtępku.
40:
Sławá y cżeść/ powieda Páweł/ káżdemu cżyniącemu do=
Filipp. 4.

41:
brze. Ktora tedy sławá od dobrego vcżynku/ á owſzem od
42:
ſámey cnoty pochodźi/ tá niema być gánioná/ á zá tym ani po=
43:
żądánie iey. Záś ktora z inąd/ tá zła ieſt/ y pożądánie iey zło=
K vśćiwe.


strona: 59v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
śćiwe. Bo rzecży zley pożądánie niemoże być dobre/ ále y
2:
ſzkodliwe y przygány godne. A to o pyſze y pożądániu sła=
3:
wy niech będźie doſyć.
4:
Rozdźiał dwudźieſty piąty.
5:
I. O prożnośći ſłow/ w názywániu/ w pochlebowániu/ y w piſaniu liſtow. 2.
6:
O złem obyczáiu/ y przyśięgánia nierozmyślnie: 3. Y obráżenia z kłamſtwá
7:
choćia ſłuſznie zádánego: 4. Y o cżynieniu Oráciy przy pogrzebie.
8:
Z Głupſtwá też zbytniey vrzędow chęći/
1

9:
ábo pychy/ pochodźi oná chęć łágodnych słow w
10:
názywániu y w rozmowách/ gdy ludźie vcżćiwi
11:
bez słow iákoby vrocżyſtych niechcą dać z ſobą
12:
mowić: á iáko doſtoynośćią y obfitośćią rzecży
13:
drugie przechodzą/ ták ſię też wielce kocháią w słowách gor=
14:
nych á nieiedney oſobie należących. Ale co mowię o ludźiach
15:
vcżćiwych? Ledwie kto ieſt ábo rowny nam ábo y podleyſzy/
16:
ktoryby ſię niegniewał gdy do niego mowią iáko do iednego.
17:
Práwieſmy ſtráćili vżywánie tego słowá TY. Mowiąc do
18:
iednego/ ták trzebá rzec ſtoſowáć/ iákby ſię do wiela mowiło.
19:
Drudzy nieprzeſtawáią ná odmienieniu licżby/ ieſlibyś oſoby
20:
nieodmienił. á przetoż gdy do nich kto ma mowić trzeba wſzy=
21:
tkę mowę odmienić á ták zformowáć/ iákoby nie ztym co go wi
22:
dźi/ ále zkim inſzym/ ábo o kim inſzym mowił. Z tadże ono
23:
mnoſtwo/ wielmożnośći/ iáſnośći/ miłośćiwánia/ y inſzych
24:
tym podobnych. Smieſzny to záprawdę ieſt obycżay/ á ni=
25:
ſkąd inąd iedno z niewiadomośći prawdźiwey vcżćiwośći po=
26:
chodzący. Alexander Seuerus niechćiał aby do niego inácżey
Alexander Seuerus Ceſarz.

27:
liſty piſano/ iedno iáko do proſtego cżłowieká/ przydawſzy tyl=
28:
ko tituł Hetmáná. Witano iy też nie wielmożnie/ temi słowy:
29:
Witay Alexándrze. Ieſli kto z witáiących łágodniey do nie=
30:
go mowił/ śmiano ſię zniego iáko z pochlebce. Dźiśieyſzych
31:
cżáſow/ żeſmy y rzecży y rozſądku o rzecżách niemáło potrá=
32:
ćili/ przeto nikcżemniuchnie łáſkáwánia y miłośćiwánia łápa=
33:
my/ biorąc to ſobie zá krzywdę/ ieſli kto z proſtá do nas mo=
34:
wił: miley nam słucháć gdy kto mowi do iáſnośći/ zacnośći/
35:
wielmożnośći/ świętobliwośći/ wielebnośći/ do máieſtatu/
36:
śláchetnośći/ vrodzonośći/ y nawielebnieyſzey miłośći náſzey.
37:
Wytárłá ſię niepomáłu tego náſzego wieku grubość y w sło=
38:
wiech y w ſpoſobie mowienia. Wygładzonby łácno mogł być vy ten obycżay/ kiedyby ći do ktorych mowimy/ niebráli ſobie te=
39:
go za krzywdę ieſlibyſmy im tych titułow nieprzydawáli.
Lecż oni


strona: 60

Kśięgi pirwſze.60
1:
Lecż oni zá to máią/ że słowá nie rzecżam ſámem/ ále mnimá=
2:
niu ich/ ktorego ſię w wielkiem ſzcżęśćiu nápili/ służyć máią.
3:
Do łágodnych y pochlebnych mow przyſtąpił y ten obycżay/
4:
wſzytkę náſzę mowę racżeniem/ álbo wáſzmośćiami nádźiewáć:
5:
śiebie y ſwoie służby (bo ták mawiamy) káżdemu zálecáć: á
6:
bez braku káżdemu posługi/ ábo vcżnnośći náſze/ offiárowáć.
7:
Z temi złącżone ſą y owe poſtáwy/ do zmyślánia y ochylá=
8:
nia vprzędźione/ podrigánie/ cżápki zeymowánie/ pocżćiwośći
9:
wyrządzánie/ ábo tym ktore lekce ważyſz/ ábo ktorich nie=
10:
rad widźiſz: co wſzytko więcey przyſtoi máłpam niż ludźiom/
11:
ktorych zwierzchowna poſtáwá/ álbo kſztałt/ zmyślą wnętrzną
12:
ſerdecżną zgádzáć ſię ma. Te obycżáie/ naywięcey zbłazeńſtw/
13:
ábo ſzybalſtw dworſkich okázowánia vrosły/ cżłowiekowi ſtáte
14:
cżnemv nieprzyſtoyne: Bo y wſzytkie znáki prawdźiwey przichyl
15:
nośći niſzcżą/ y dla nich nieznáć kto nam dobrze á kto źle życży: á
16:
ná oſtátek rośćie z nich nieiáka głupia żywotá ludzkiego pło=
17:
chość. Tákie dworſtwá ſpráwiły to/ iż ledwie ieden dru=
18:
giemu o rzecżách ták ſzkodliwych iáko y pożytecżnych/ prawdę
19:
przyiaćielſkie rzec może. Chybá w poſwarku od kogo roz=
20:
gniewánego w obycżay przymowki vsłyſzeć może: zkąd ſię zná=
21:
cży/ że ieden drugiemu namniey nieieſt przyiaćielem. Aleć y
22:
owe tituły/ y te zmyślone służeb zálecánia/ y wſzytkie pochleb=
23:
ſtwá/ od ludźi nádętych/ á wſzelákiego záchowánia ludzkiego
24:
łápáiących wymyślone ſą.
25:
Ono też bárzo márny á zły obycżáy/ iż poſpolſtwo nic nie=
2

26:
umie mowić/ ieſliby máło nie do káżdego trzećiego słowá nie=
27:
przydáli przyśięgi: oco przedśię nikogo niekarzą. A ktorzi
3

28:
ſię bez przyśięgi nic nienáucżyli mowić/ ći ieſliby im łeż za=
29:
dano/ dźiwnie bywáią obráżeni/ choćia iey niebywáią prożni.
30:
Iákoby ten/ ktory chcąc á wiedząc kłáma/ choćiaby ludźie mil=
31:
cżeli/ ábo tego niewidźieli/ niebył w kłamſtwie od właſnego
32:
ſwego ſumnienia przeświádcżon: ktorego gryźienie ludźiom
33:
dobrym ma być ćiężſze/ niż ktore zádánie. Ale ná tákie obrá=
34:
żenie niemoże być ſkutecżnieyſze lekárſtwo/ iedno gdybyś chę=
35:
ćią á zwycżáiem przyucżył ſię prawdę mowić/ á niemiał v śie=
36:
bie ſproſnieyſzey wády iáko łeż. Bo walcży przećiwko przy=
37:
rodzeniu/ ktore wſzytkie rzecży ták iáko ſię ktora w ſobie ma/
38:
rodźi: y przećiwko Bogu ſámemu/ ktory ieſt Oycem praw=
39:
dy/ ták iáko Dijabeł ieſt oycem kłamſtwá. A práwie nie=
Iohan. 8. Wirſz 34.

40:
wiem ieſli zbytecżnicy/ złodźieie/ gwałtownicy ludźi/ ták
41:
dálece ſzkodzą dobrym obycżáiom/ iáko łgarze/ ktorzi y w ży=
42:
ćiu y w mowie płochość okázuią: z ktoremi áni w iákim rze=
43:
cży ſtánowieniu/ áni w rozmowie żadna ſpráwá ſtátecżna nie=
może


strona: 60v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
może być: ktorzi rzecżą inſzi ſą/ niż ſię okázuią: ktorzi inſze
2:
mowią niż rozumieią: ktorzi ná tym ſą áby tych oſzukáli/ zkto=
3:
remi ſpráwę máią. Záprawdę ći co ſię ták ſpráwuią/ nie=
4:
może być áby dla ledá przycżynki niemieli krzywo przyſięgáć: á
5:
ktorzi to mogą przewieść ná ſobie/ áby drugich oſzukáli/ ći też
6:
bárzo łácno dádzą ſię ná to námowić/ áby tego co mowią przy=
7:
śięgą potwierdźili. Káżdy tedy ma ſię pilnie ſtáráć o to/
8:
żeby w żyćiu ſwem y w obycżáioch/ w mowie y w ſpráwách/
9:
nic zmyślonego niemiał/ nic prożnego/ nic obłudnego/ nic tá=
10:
kiego coby z gránic prawdy wykrocżyło/ ábo pátrzáiące y słu=
11:
cháiące zdrádźić y oſzukáć mogło. A ták ieſlić łżycżkę zádá=
12:
dzą á będźie to z twey przycżyny/ winuyże ſam śiebie/ á nie=
13:
kłádź winy ná tego ktoryć ią záda/ ále ná ſiebie ſámego/ ktoryś
14:
fáłſz powiedźiał. Záiſte ſproſna rzecż ieſt/ żeby onego cżło=
15:
wieká/ ktorego vſtá łeż mowić nieſtracháią ſię/ miáły ſię vſzy
16:
zádáną łżą brzydźić. Cicero cżyniąc rzecż zá Caeliuſem przed
17:
ſędźiámi Rzymſkiemi/ powiedźiał/ że go nic nieobruſzáią te o=
18:
ſkarżánia/ ktore źrzetelnie fáłſzywe ſą. á do Antoniego Het=
19:
máná nápiſał/ że niechce tego słowá przećiwko żadnemu vży=
Leż zádáć y Pánu wielkiemu v Rzimian nie było ſromotno.

20:
wáć/ ktore on iemu fałeſznie zádał. Tenże do Appiuſa Pulchra
21:
Hetmáná piſze/ że był kłamſtwy ludźi lekkich obćiążon. Nie=
22:
brzydźiły ſię Rzymſkie vſzy temi słowy: fáłſz y łeż. Chćieli á=
23:
by ſię słowá zgadzáły z rzecżámi/ z ktoremi ieſli ſię słowá zga
24:
dzáły/ powiedáli ie być prawdźiwemi: á ieſli nie/ tedy fáłſzy=
25:
wemi. Ale dźiśieyſzych cżáſow/ y ći ktorzi fáłſz mowią/ y
26:
ktorzi wiedząc że inácżey ieſt/ drugich kłamſtwu vſzy nákłá=
27:
niáią/ ták ćięſzko słowem nieprawdy bywáią obráżeni/ iákoby
28:
śmiertelną ránę podięli: á ieſli ſię zá rázem nie pomſzcżą/ zá to
29:
v śiebie máią/ że sławę y dobre mnimánie vtráćili. chybá by
30:
pirwey vſzam pocżćiwość wyrządźił słowem/ ten ktory po=
31:
wiada/ że ſię rzecż inácżey náyduie niż ſpráwę dano. Bo tą
32:
przedmową ſercá tych/ ktorym bywa nieprawdá álbo łeż zá=
33:
dána/ bywáią od gniewu nieiáko odwrocone. Acż=
34:
kolwiek więc poſpolićie ledá plotki zmyśláią o roznośći nie=
35:
prawdy á fáłſzu zádánego: y o tem kto pierwey á kto pośledzey
36:
to záda: támże zárázem ſpieráią ſię o godność/ ktory znich le=
37:
pſzy: á obá ſwárząc ſię niewſtydliwie vſty ſie ſwemi wynoſzą:
38:
Iam pri lepſzy niż ty: Zaś drugi: Y owſzem ia lepſzy niż ty.
39:
Potym ſię do kordow porywáią. Ale wnet ſię gniew rozią=
40:
trzy: ktorymby ſię ábo gnuſność pokryłá/ ábo ſię Rycerſkiey
41:
sławie doſyć zſtáło. Niegodźieneś tego ábyś zemną cżynił.
42:
A drugi/ Y owſzem ia godnieyſzy niż ty. Ták rozmáite chłu=
43:
by miedzy ſobą zwykli cżynić/ ábo z herbow ſtárodawnych/ á=
bo z iá=


strona: 61

Kśięgi pirwſze.61
1:
bo z iákich inſzych plotek nikcżemnych/ że y vſzy muśiáłyby być
2:
bárzo ćierpliwe/ ktoreby ſie do słuchánia tych rzecży náchylić
3:
chćiały: y cżłowiekby to muśiał być od zábaw wolny/ ktoryby
4:
to zbiiáć álbo odpor dáwáć chćiał. Gadáią ſię o herbiech śláche
5:
ctwá/ ktorzi od ſámey rzecży dáleko bywáią. Cżynią rozność
6:
miedzy fáłſzem á nieprawdą: iákoby nie rzecży ſámey ále dźwię
7:
ku wiátr bijącego pátrzyć trzebá. Záprawdę y ten ktory
8:
fáłſz mowi/ y ten ktory nieprawdę/ nic inego niecżyni/ iedno że
9:
ono ocżem mowi inácżey ſie w ſobie ma. Ale coż tym do te go/ kto
10:
rzi ſylláby słow licżą/ á rzecży v śiebie nieuważáią? A iż ſię zte=
11:
go chlubią że pirwey łeż zádáli/ iákoby lepſzi śláchćicy byli (bo
12:
ták mowią) tedy ći ſowito grzeſzą/ gdy ſię z wyſtępku prze=
13:
chwaláią: y ktemu/ iż wcżem więcey wyſtąpili/ w tem więcey
14:
zacnośći ſzukáią: Aza ten ktory zágábnął więtſzą sławę otrzy=
15:
ma/ niżli ten kogo zágábniono? áza ten ktorego pirwey ná
16:
złem vcżynku záſtano więcey będźie vśláchcon/ niż ten ktory
17:
pośledzey? Ale to/ iákom powiedźiał/ nie niema do tych wiel=
18:
możnych/ ktorzi ine ſzácunki/ á iákoby vſtáwy ſwe máią/ kto=
19:
re ſię álbo v nich w domu vrodźiły/ álbo ich ná peregrináciách
20:
po rycerſtwie chodząc/ álbo iákiemi inſzemi tym podobnymi
21:
ſpráwámi doſtáli/ y z wielką sławą ſwą nábyli: ktore ták wiel=
22:
ce ſobie ważą/ iż im y Filozofi/ y prawni ludźie/ y wſzytcy ro=
23:
zumem ſię ſpráwuiący/ tego pozwolić muſzą. My tedy
24:
puśćiwſzy to ná ſtronę/ wroćimy ſię do przedśięwźięćia náſzego.
25:
Nic záprawdę cżłowiecżemu żywotowi nieieſt przyſtoyniey=
26:
ſzego/ iedno ábyś ſię záwżdy prawdy trzymał/ y w mowie y w
27:
obycżáiách/ y we wſzytkiem żyćiu twoiem. Ieſli ćię zá two=
28:
ią przycżyną łgarzem álbo nieprawdźiwym názową/ śiebie w
29:
tem winuy: ieſli nie zá twą przycżyną/ wywodź ſię/ álbo świád
30:
kámi/ álbo iákim inſzym ſpoſobem. boć to dáleko lepiey będźie
31:
niż gdybyś pięśćią zá ſzyię dał temv ktoryć niewinnie łeż zádawa.
32:
Ieden gdy mu zádano złodźieyſtwo/ powiedźiał/ że mu to źle
33:
zádano: á ten ktory przećiwko niemu mowił/ dał mu pięśćią
34:
zá ſzyię. Gdy tę rzecż dano ná rozſądek/ ták ie pogodzono/
35:
áby ieden drugiego przeprośił: ieden áby przeprośił dla tego/
36:
że y złodźieyſtwo zádał y pięśćią vderzył: á drugi dla tego/ iż
37:
mu łeż zádał. Lecż to wſzytko śmiechowiſko było. Iákoby ſie
38:
iuż y ten ze złodźieyſtwá wywiodł iż łeż zádał/ y on zkłamſtwá
39:
iż pięśćią zá ſzyię dał. Cżemuby nierácżey tá rzecż ſzłá prá=
40:
wnie á przyſtoynie? cżemuby y z kłamſtwá y ze złodźieyſtwá
41:
nierácżey ſię káżdy wywodźił/ ábo świádkámi/ ábo iákim in=
42:
ſzym słuſznym ſpoſobem? Bo niemaſz tego mnimánia być/ á=
43:
byś od tego wyſtępku w ktorem ći winę dano wolen był/ cho=
Lćiabyś


strona: 61v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ćiabyś y zábił tego ktoryć winę dał. Są słuſzne ſpoſoby/ kto=
2:
remi ludźie z wyſtępkow ſobie zádánych wywodźić ſię álbo ocży=
3:
śćiáć máią. A poki tych vżywáć niebędźieſz/ poty ty y wy=
4:
ſtępku tobie zádánego winnym/ y przymowkam ludzkiem pod=
5:
danym będźieſz ſię zdał być. Trzebá tedy do tego inſzych
6:
ſpoſobow vżywáć: á ow obycżay zá káżdem słowem przyśię=
7:
gáć/ do gruntu wygłádźić.
8:
Przytym też onych obycżay/ ktorzi przy pogrzebie rzecż o
4

9:
kim cżyniąc/ naywięcey ſię ná wychwalánie cnot zmárłego wy
10:
ſadzáią/ á wyſtępkow iego niegánią/ áni wſpomináią/ nie=
11:
wiem ieſli ma być gánion. Ia ták mnimam (bom też ták da=
Zmárłego iáko przy pogrzebániu wychwalał.

12:
wno do niektorego przyiaćielá piſał) że w tákich orácyách/ nie
13:
tylko to przekłádáć trzebá słuchácżom/ cżegoby trzebá náślá=
14:
dowáć/ ále też y cżego ſię wyſtrzegáć. Bo to wſzytko ná cno=
15:
tę należy/ rzecży złych ſię ſtrzec/ á zacnych cudzych ſpraw ná=
16:
śládowáć. A to nawięcey ná tych/ ktorziby ná mieyſce zmár=
17:
łych náſtępowáli/ należy: áby wiedźieli/ cżego w onych ktorzi
18:
przed nimi byli/ potrzebowáli dobrzi á vcżeni ludźie: co w nich
19:
gánili/ á co chwalili. Bo záprawdę/ gdy vyrzą áno w nich
20:
wſzytko chwalą á nic niegánią/ mnimáią/ żeby też ich obycżáie/
21:
y wſzytkie ich ſpráwy/ choćia gánienia godne/ miáły być chwa=
22:
lone. Z ktorego ich mnimánia iáko wiele złego rośćie/ nie=
23:
trzebá przypomináć. Ono lepak zgołá niema być chwalono/
24:
żeby do piſánia tákich oráciy/ miano náśládowáć owych po=
25:
chwał/ ktore przy wielkiem wſzelakich ludźi zgromádzeniu/
26:
ná wychwalánie iákiey oſoby cżynią. Bo te pochwały pi=
27:
ſzą żywym á przytomnym/ o ktorych dowćipiech dobrze trzy=
28:
mamy: áby mieli pewną drogę ktoreyby ſię trzymáli/ ábo po=
29:
budkę iáko oſtrogę do cnoty pobudzáiącą. Lecż zmárłe ieſli=
30:
byś tylko chwalił/ á tego niewſpominał co ma być gániono/ á
31:
coż inſzego cżyniſz/ iedno dawaſz potuchę żywym/ że będą te=
32:
go mnimánia/ iákoby ſpráwy ich choćia wysławiánia niego=
33:
dne/ dla bogactw y máiętnośći práwie áż do niebá wywyżſzá=
34:
ne być miáły? A tymći ſpoſobem y bogacże ſtawáią ſię le=
35:
niwſzemi á nieſpoſobnieyſzemi/ do oney sławy ſámey tylko
36:
cnoćie/ dowćipowi y pracy/ należącey: y ſercá ludźi tym by=
37:
wáią obráżone/ gdy widzą/ iż w wielu rzecżách przygány go=
38:
dnych wſzytkie mieyſcá wychwalánie záſtąpiło: y ſámi Vcżeni
39:
ktorzi piſzą/ przychodzą weſpołek z piſmem ſwym w mnimá=
40:
nie płochośći y pochlebſtwá: á kto raz ſtráći mnimánie o ſwo=
41:
bodnem á prawdźiwem zdánia ſwego wyrzecżeniu/ ten/ choćia
42:
by też chćiał/ niemoże nic pożytku náuką ſwą ludzkiemu naro=
43:
dowi vcżynić. A to o mowie.
Rozdział


strona: 62

Kśięgi pirwſze.62
1:
Rozdźiał dwudźieſty ſzoſty.
2:
O Poiedynkowych bitwách,
3:
PRzydaymy też nieco o poiedynkowych
4:
bitwách/ wktorych ſię ludźie ledá z przycżyny zá=
5:
bijáią: ktorych też w Rzecżypoſpolitey Státu=
6:
támi obwárowáney zábronić trzebá. Záiſte
7:
zda ſię/ że ie ludźie máło rozumu vżywáiący/ á
8:
Chriſtuſá nieznáiący/ wymyślili. Bo á co tákiego ieſt/ cże=
9:
goby rozum ludzki/ okrom krwie przelania rozſądźić niemogł?
10:
Wſzytkie wątpliwe rzecży/ ábo świádkámi ábo przyśięgą by=
11:
wáią rozeznawáne: z tych rzecży y rozum ludzki/ y piſmo S:
12:
chce mieć rozſądkow koniec. Powiedaſz żeć kto vcżynił krzy=
13:
wdę/ ktorey okrom poiedynkowey bitwy odegnáć od ſiebie nie=
14:
możeſz. Cżemu rácżey niebierzeſz ná pomoc vrzędu/ ktoremu y
15:
ſądy y miecż w ręce ieſt dan? Woyny miedzy narody/ nie pod
16:
iednemi práwy żywącemi/ w ten cżás ſię wſzcżynáią/ gdy rze=
17:
cży ktorych ſię vpomináią niebywáią wrocone. Lecż ty ktory
18:
w teyże Rzecżypoſpolitey mieſzkaſz/ w ktorey y ten ktoryć krzy=
19:
wdę vcżynił/ temże práwam co y on podległeś/ mnimaſz áby
20:
miecże miały być przekłádáne nád práwá? Acż ſą lu=
21:
dźie ták bárzo zuchwáli/ ktorzi ſię ſobie niemężnemi być zdá=
22:
dzą/ ieſliby ſię krzywd ſwoich vpornie niemśćili: ábo niemo=
23:
gąli tego dowieść/ tedy przedśię tego ktory obráźił ná rękę po=
24:
wabiáią/ máiąc zá to/ że to należy ná śláchecką á wyſoką myśl/
25:
mnimánia dobrego mſzcżeniem krzywdy bronić. Ale te rze=
26:
cży pełne ſą płochośći/ chłuby y nádętośći. Záiſte prawdźi=
27:
wa myśli ſpániáłość/ więcey należy ná lekce ważeniu niż ná po
28:
mſzcżeniu krzywd/ á ná łáſkáwośći rácżey niżli ná ſrogośći.
29:
Cżego nietylko nas vcży Chriſtus y ie go Apoſtołowie/ gdy nam
Lukaſz 6. wirſz 27.

30:
każą dobrorzecżyć złorzecżącym/ dobrze cżynić źle cżyniącym/
31:
miłowáć nieprzyiaćioły: ále też y Filozofowie/ ktorzi dawáiąc
32:
náukę cżłowiekowi wielkiego ſercá/ chcą áby iáko od cżynienia
33:
krzywd był dáleko oddalony/ ták byśię też y mſzcżeniem ſwoich
34:
brzydźił/ á vcżynionych ſię niemśćił: á ktemu/ áby iáko dla rze
35:
cży wielkiey y ſpráwiedliwey w niebezpiecżeńſtwo ſię żywotá
36:
wdawał/ tákby dla lekkiey á nieſpráwiedliwey tegoż vchodźił.
37:
nieták iáko poſpolićie cżynią niektorzi/ co dla nędzney chwały/
38:
o málucżkie rzecży łápáią przycżyn niebezpiecżeńſtwá: á o ledá
39:
słowecżka chcą ręką cżynić. Ale ći potym z ſpráwiedliwego
40:
ſądu Bożego/ ábo rány podeymuią od tych/ z ktoremi cżynią:
L ijábo gár=


strona: 62v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ábo gárdło trácą/ ktore drugim wydrzeć chćieli: ábo ná oſtá=
2:
tek wſzytko dobre mnimánie o ſobie vpuſzcżáią/ ktorego ledá przez
3:
co nábyć chćieli. Ponieważ przeto nietylko wiárá Chrześćiáń=
4:
ſka/ ktora wżdy ſámá ma być v cżłowieká Chrześćiáńſkiego
5:
wielce ważoná/ ále y Filoſowſkie wyroki zá ſpániáłą myśl po=
6:
cżytáią/ gdy kto lekce waży krzywdy/ ktoż ieſt ktoby głu=
7:
piego mnoſtwá przećiwne mnimania więcey ważył? Aza
8:
więcey będźiem przypiſowáć ludźiom bez męſtwá y bez rozſą=
9:
dku/ ktorzi ſię drugie krzywdźić/ niewalecżne ná rękę powá=
10:
biáć/ ludźi ledá z przycżyn á dla málucżkich rzecży zábijáć ná=
11:
ucżyli? Tych ſpráwy y wſzytek żywot gdyż zá godny/
12:
żeby iy wſzytcy ludźie gánili/ rozumiemy/ cżemuż rozſądek ich
13:
o męſtwie y prawdźiwey wielkiey myśli wielce ſobie ważymy?
14:
Lecż trzebáby ſię nam ſtrzec/ ábyſmy więcey złych ludźi prze=
15:
wrotnośći folguiąc/ nieſtali ſię im podobni: ktorym ſię niepo=
16:
dobáć/ á mniemániu ich ábo rácżey obłędliwośći/ y słowy y v=
17:
cżynkámi przećiwić ſię/ nic inſzego ieſt/ iedno zá ſkutecżną sła=
18:
wą iść. Ale niech by mi ná to odpowiedźieli/ ktorzi pomſtę
19:
imieniem męſtwá y wielkiego ſercá zdobić śmieią/ co o wzgár=
20:
dźie krzywdy rozumieią? Bo ieſli tá źwierzęca wśćiekłość ieſt
21:
w ták wielkiey wadze/ że ią męſtwem zową: coż lepak ieſt ći=
22:
chość/ co dobrotliwość á ſercá miękkość? Iśćie ieſli ten do=
23:
brze cżyni/ ktory ſię mśći/ tedyć źle cżyni/ ktory zániedbawa
24:
mśćić ſię: ktorey rzecży przećiwną vkazałem/ nietylko z piſmá
25:
ś: ále też y z Filozofiey wyrokow. Nuż co nienależy do cno=
26:
ty/ á iáko do męſtwá należeć może? A do cnoty iáko ma na=
27:
leżeć/ co dáleko ieſt od miernośći naylepſzey prawdźiwego rozu
28:
mu vſtáwy? Ponieważ przeto ći/ ktorzi ſię kátowſkie krziwd
29:
mſzcżą/ od środku práwem y ſtátutámi zámierzonego odſtą=
30:
pili/ tedyć też y to ſię wyznáć muśi/ że od cnoty y od męſtwá
31:
dálecy ſą. A przedśię nietylko ći ktorzi krzywdą iáką wzbu=
32:
dzeni popędliwośći ſwey wodze popuſzcżáią iż ſię mſzcżą: ále y
33:
drudzy toż rozumieią/ y mowią/ ktorych żadna krzywdá nie=
34:
dolega: ktorzi ludźiom iuż záiątrzonym y ſzáleiącym/ dodawá=
35:
ią zdániem y powagą ſwą dobrey potuchy. Przyzwaláią ná
36:
to y wielcy á zbożni (Bog to wie) Theologowie/ ktorzi tá=
37:
kie ludźie iuż ná przelanie krwie bliźnego oślep bieżące/ Wiecże=
38:
rzą ſyná Bożego ſpráwuią. O przeniezbożne nábożeńſtwo.
39:
Zaden tey Wiecżerzey nieużywa godnie/ iedno ten/ kto ſię zbli=
40:
znym poiednał: kto nietylko przyiaćioły/ ále też y nieprzyia=
41:
cioły miłuie: kto ie karmi łáknące/ y poi prágnące. Ty cechy
42:
miłośći Chrześćijáńſkiey vżywaſz w ten cżás/ kiedy prágnieſz
43:
krwie bliźniego/ gdy gárdłá iego żądaſz/ gdy go zádeptáć y ſtrá
ćić chceſz


strona: 63

Kśięgi pirwſze.63
1:
ćić chceſz? Coż tedy? cżyli niewierzyſz/ iż ná ten cżás miá=
2:
ſto Chriſtuſá/ Dyabłá wſzech morderzow oycá do ſercá twego
3:
(iáko o Iudaſzu w podobney rzecży nápiſano) przyimieſz? To
4:
pewna/ że práwá PapieSkie poiedynkowey bitwy zábroniły:
5:
á niepráwie y ſam wiem/ ieſli ktore inſze práwá dopuſzcżáią.
6:
A wſzákże to pewna/ że ná woynách ſpráwiedliwych mieyſce
7:
máią: gdźie iż wolno wſzytkim woyſkam ſobie bitwę dáć/ te=
8:
dyć też y niektorym będźie wolno z ſobą poiedynkiem cżynić.
9:
Bo tedy zſobą cżynią nieprzyiaćiele/ nie ſpolni obywátele/ áni
10:
iednego woyſká żołnierze. Tym ſpoſobem iáko ieſt w Hiſto=
T. Liuius 1. decad. lib. 1. Tenże 1. decadis lib. 7. 1. Sám. 17.

11:
ryey Rzymſkiey/ trzey Horácyuſzowie ze trzemi Kuryſcyuſzá=
12:
mi cżynili/ y Manlius z Fráncuzem. Piſmo też ś: tákże świá=
13:
dcży o Dawidźie Hebreycżyku/ á Goliáćie Filiſtyńcżyku/ iż
14:
przed woyſki w ten ſpoſob z ſobą cżynili/ áby zá zwyćięſtwem
15:
iednego znich/ wſzytko woyſko zwyćięſtwo odniosło. Y nie=
16:
zdrogiby to/ áby y dźiś zwierzchni Pánowie/ ktorzi ſię wiel=
17:
kich pańſtw domagáią/ roſtyrki ſwoie o Kroleſtwá y Po=
18:
wiáty/ poiedynkową bitwą końcżyli: á tymby ſpoſobem zwy=
19:
ćiężcá wſzytko brał/ niż co więc niezlicżonych ludźi śmierćią y
20:
nędzą nieſkońcżoną Kroleſtw nábywáią. Lecż cżáſu pokoiu
21:
gdźie woyny żadney niemáſz/ práwem trzebá walcżyć/ niebro=
22:
nią. Chybá żeby ſię tráfił táki cżás/ iżby ſię ſpor żadnym ſpo=
23:
ſobem roziąć niemogł bez oręża: iáko gdy świádkowie przyśię=
24:
gli rozną rzecż v ſądu twierdzą. Ale ia teraz mowię o tych/
25:
ktorzi wzgárdźiwſzy práwem/ álbo dla sławy tylko/ álbo dla
26:
rozięćia ſporu/ vćiekáią ſię do oręża/ á powabiáią drugie ná
27:
rękę. Ktorzi ácż ſwoię rzecż iákożkolwiek zá ſpráwiedli=
28:
wą máią: wſzákże/ iż zániedbawſzy práwá/ to ieſt/ wzgár=
29:
dźiwſzy Boże y przyrodzone poſtánowienie/ do broni ſię rzu=
30:
cáią/ ná Márſá ſię ſpuſzcżáią/ muſzą doznáć ſpráwiedliwo=
31:
śći Bożey gdy ie káráć będźie zá to. Bo kto ſię (iáko Páweł
Rzim. 13. W wirſzu 2.

32:
powieda) poſtánowieniu Bożemu przećiwi/ ten ſobie ſąd o=
33:
trzymawa: Y ten ktorego powabiáią/ nie praw: ieſli ſię nie=
34:
ućiecże do inſzego lekárſtwá/ to ieſt/ do praw poſpolitych/ áby
35:
od nich pomocy prośił/ á rozeznánia wątpliwey ſpráwy.
36:
Lecż ieſliże powabiony/ niewolą przypędzony/ muśi ſię bronić/
37:
może mieć wymowkę práwem przyrodzenia/ ktore moc mocą
38:
odeprzeć dopuſzcża. A ieſliże ći máią być gánieni/ ktorzi o ży=
39:
wot y o krew nierozmyślnie walcżą/ tedyć też niemniey y oni/
40:
ták Krolowie/ iáko y zwierzchni Pánowie/ ábo káżdy vrząd/
41:
ktorzi y tego dopuſzcżáią/ y mieyſce do tego ku dźiwowániu da=
42:
wáią: á ſámi y pátrzą ná to/ y Sędźiámi onego bićia/ ál=
43:
bo forytarzmi bywáią. Bo á coż to inſzego ieſt/ iedno
L iijod po=


strona: 63v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
od pokoiu ludźi do woyny odzywáć: vrzędowi miecż iego wy=
2:
dźieráć: praw poſpolitych y ſądow zacność niſzcżyć: pobożney
3:
przećiw Bogu powinnośći niepobożnie á hárdźie vbliżenie
4:
cżynić? A przeto do vgadzánia roſtyrkow/ do iednánia nie=
5:
przyiáźni/ rácżey praw y ſądow vżywáć trzebá/ nie oręża: bo do
6:
oręża tylko przećiw obcym vćiekáć ſię trzebá: gdy to co prá=
7:
wem nam służy/ práwem niemoże być odięto: do praw ſię lu=
8:
dźie iedney Rzecżypoſpolitey záwżdy máią vćiekáć: á miecżá
9:
nád roſkazánie vrzędowe nigdy nieużywáć.
10:
Rozdźiał dwudźieſty śiodmy.
11:
Miecże/ y inſze wſzelákie nacżynia do obráżenia vcżynione/ niemáią
12:
być noſzone w Rzecżypoſpolitey ſpokoyney.
13:
LEcż ponieważ śię łácniey wyſtępkow y
14:
niebezpiecżeńſtw káżdy vſtrzec może/ gdy ſię pir=
15:
wey przycżyn z ktorey wyſtępki y niebezpiecżeń=
16:
ſtwá roſtą/ ſtrzec będźie: przeto áby tá ſpolnego
17:
walcżenia ſkwápliwość byłá wygłádzoná/ zda
18:
ſię być potrzebna rzecż/ zákázáć/ áby żaden w mieśćie y w ſcha=
19:
dzkach nieśmiał nośić broni wſzelákiey ku ſzkodzeniu y obráże=
20:
niu vcżynioney. Bo ludźie cżuiąc ie przy boku/ prędcy ſą do
21:
vcżynienia krzywd: z ledá cżego ſwary wſzcżynáią: drugie
22:
biją/ y zábijáią. Bo á co po tákiem nacżyniu w zgromádze=
23:
niu ludźi iednym práwem ztowárzyſzonych? Práwam broń
24:
ma służyć/ nie ludźi zwaśnionych chęći y byſtrośći. Ná do=
25:
brego obywátelá należy/ żadnego zwyćięſtwá więcey ſobie nie=
26:
ważyć/ iedno to/ ktore ieſt zá dozwoleniem praw nábyte: kto=
27:
rych áby ſię wſzytcy trzymáli/ á ich posłuſzni byli/ słuſzna rzecż
28:
ieſt. Powieda Cicero, że lepiey tyśiąc kroć zginąć/ niżli w
29:
ſwoiey Rzecżypoſpolitey bez pomocy oręża nie moc żyć.
30:
A co prawdźiwſzego nád tę powieść być może? Bo káżdy w=
31:
Rzecżypoſpolitey ſwey zá práwem ma być bezpiecżen/ nie zá=
32:
bronią. Co zá ſzaleńſtwo/ rozboie cżynić w Rzecżypoſpoli=
33:
tey ná piſánem práwie záſádzoney? á záśię/ á co rozboiowi
34:
może być podobnieyſzego/ iedno chćieć bronią á mocą doſtáwáć
35:
tego cżegoby práwem á rozſądkiem doſtáwáć trzebá? A o=
36:
wi co miecże ábo ruſznice v boku máią/ á co inſzego myślą/ ie=
37:
dno nicżego ſię niebać: áby ták práwá ná ſtronę odłożywſzy/ krwią
38:
ludzką źiemię kropili? Wipiſuią Hiſtorikowie/ wiele dobrych
39:
á rozmáitych vſtaw onego ſtárodawnego á zacnego miáſtá
40:
Máſsyliey. miedzy ktoremi y tá ieſt: że ſię nikomu do miáſtá
wchodźić


strona: 64

Kśięgi pirwſze,64
1:
w chodźić z orężem niegodźiło: á po gotowiu był ten ſtroż/
2:
ktory ie od káżdego wźiąwſzy/ wrácał mu gdy miał wychodźić
3:
ná zad: Druga/ áby goſpody iáko przychodzącym były bez=
4:
piecżne/ ták też im ſámym bezpiecżne były. A co zá pożytek
5:
z tego mieli Máſsylianie/ Valerius Maximus powieda ták:
Valerius de inſtitutis antiquis.

6:
Miecż v nich ktorym złocżyńce śćináią/ zárdzewiał/ y ledwie
7:
by ſię ná posługę zgodźił. Lecż rdzá oná wielkim tego zná=
8:
kiem ieſt/ że tám wſzyſtko ieſt w wielkim pokoiu/ gdźie wſzyt=
9:
kim zábroniwſzy vżywánia broni/ odięto wſzeláką przycżynę/
10:
y wykonánia y karánia. Náſzey Rzecżypoſpolitey/ iáko wiel=
11:
ki pożytek przyniosłoby tákie poſtánowienie/ á kto tego nie=
12:
bacży? Zadney bez máłá ſchadzki ludzkiey niemáſz/ gdźie=
13:
by kilku ránnych/ ochromionych/ zbitych/ y niezlicżonemi krzy=
14:
wdámi ſtrapionych nie vyrzał. Lácnoby ten obycżay był przy
15:
ięt/ kiedyby niektorzi z iádowitemi ſercy dotego niezáwadzá=
16:
li: ktorzi pod zasłoną zacnośći/ álbo iákiey ſwey gornośći/
17:
gárdzą miárkowániem práwnym: rádźi że ſię ich wſzytcy boią:
18:
á ták żywą/ iż to iáwnie dawáią znáć/ że ſię wtem potwornem
19:
okrućieńſtwie kocháią. Za ktore widźimy/ że cżęſtokroć y
20:
ſámi káránie odnoſzą. Bo nietylko ludźi podleyſzego ſtanu/
21:
ále też y ſwoie rowne y krewne/ á cżáſem y bráty rodzone zá=
22:
bijáią. Sámi też cżáſem bywáią zábijáni/ á tym ſpoſobem/
23:
ſzaloney popędliwośći ſwey słuſzną zapłátę biorą. O nędzna
24:
Rzecżpoſpolita á ná wſzem rozgłobiona/ ktora tákowe potwo=
25:
ry ná ſwe złe chowa. Nie ſą to ludźie/ ktorzi żywą niemáiąc
26:
bacżenia ná cnotę y ná ſwą powinność/ á tego ſię dźierżą/ do
27:
cżego ie popędliwośći ślepe porywáią. Dáleko ſą gorſzy ći/ kto=
28:
rzi w Rzecżypoſpolitey/ iákoby w temże murze mieſzkáiąc/
29:
ſwoie ſąśiády zábijáią/ niżli oni ktorzi náieżdżáią gránice ná=
30:
ſze/ mury tłuką/ ná dáchy ognie miecą. A pod ćieniem zwierz
31:
chnośći drugich ludźi/ iádowitą okrutność w ſobie mieć/ á iá=
32:
ko Centaurowie y Lápithowie ſwowolnie wſzytko cżynić: ieſt
33:
to więcey ſzaleńſtwo/ od Dyabłá we złe ludźi wrzucone/ á
34:
niż śmiáłość ludzką chęćią wźiętá. Do ktorey popędliwośći
35:
pohámowánia/ wſzytcy ludzkośćią iáką ozdobieni/ mieliby ſię
36:
chęćią y pilnośćią ſwoią ſpiknąć. Ale niewiem ieſli kto ieſt/
37:
coby ſię o to ſtárał. Możni w bezpiecżeńſtwie máią ſwe
38:
rzecży/ vfáiąc możnośćiyi bogáctwam ſwym. Vbodzy á nie
39:
potężni tylko wzdycháią. Dobrzi á pobożni ludźie od ſmę=
40:
tku y od płácżu więdną. Rzecżpoſpolita leży nędzámi y tru=
41:
dnośćiámi obćiążoná. A tym cżáſem Dyabeł triumphuie: kto=
42:
ry doſtawſzy ſobie godnego nacżynia/ pobudza ie do zábijánia/
43:
y do wſzelakich złośći/ áby obraz Boży oſzpećił/ wſzelákiemi
L iiijnędzámi


strona: 64v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
nędzámi záwálił/ á zá ſobą ná wiecżne męki poćiągnął. Trze=
2:
bá przeto temu lekárſtwo náydowáć/ áby Rzecżpoſpolita/ dla
3:
niekaránia złych/ niebyłá karána y nie vpádła.
4:
Rozdżiał dwudźieſty oſmy.
5:
O Iednániu
6:
DAłżeby to Pan Bog/ żeby y to w oby=
7:
cżáie weſzło/ áby ludźie/ ktorzi chcą iednánie mie-
8:
dzy ſobą mieć/ ſzcżyrze powiedáli/ káżdy z ſtrony
9:
ſwey/ cżem obráźił bliźnego ſwego. Stáráli
10:
ſię Piotr y Páweł z pilnośćią/ áby ſię byli poie=
11:
dnáli o krzywdy/ ktore byli ſobie vcżynili/ á do tego vżywáli
12:
wiela ludźi zacnych. Powieda pirwey Piotr/ iáko wielką
13:
krzywdę wźiął od Páwłá/ y w kłáda winę nań. záśię przeći=
14:
wko temu Páweł powieda/ że niemnieyſzą tákże od Piotrá
15:
krzywdę wźiął/ y nań wſzytkę winę zgania/ ieden ná drugiego
16:
winę wkłádał ſwoię/ ábo ią iednák obmawiał/ ieden drugie=
17:
go winnym chćiał vcżynić. Coż tedy Pietrze y ty Páwle?
18:
coż cżynićie? chcećie áby miedzy wámi nieprzyiáźń vſtáły/ á
19:
źrzodeł y przycżyn prawdźiwie vkázáć niechcećie? Ktoreż
20:
tedy lekárſtwo/ á iáko będźie przyłożone ná ten wrzod ktore=
21:
go obá táitá? Iakub Ierozolimſki Biſkup roſkázuie/ ábyſmy
Iákob 5. wirſz 16.

22:
ieden przed drugim grzechy náſze wyznawáli/ á ſpolnie ſię Bo=
23:
gu modlili zá ſobą/ ábyſmy byli vzdrowieni. á táć ieſt praw=
24:
dźiwie oná Chrześcijáńſka ſpowiedź grzechu/ gdy ſię nietylko
25:
przed Bogiem do grzechow ſwych: ále y przed brátem ſzcże=
26:
rze wyznawamy/ wcżemeſmy go obráźili/ á ieden ſię zá dru=
27:
giego Bogu modlimy/ áby nam odpuśćił/ á słuſzne od nas ka=
28:
ránie oddalił. Lácniey y Bogá y ludźi vbłagamy tym oby=
29:
cżáiem/ niżli co inſzego ná to mieyſce zmyśláiąc/ ábo rzkomo
30:
tego niebacżąc. A przetoż ſam Chriſtus nam roſkázuie/ ie=
31:
ſli chcemy iáki dar offiárowáć Bogu/ á wſpomnielibyſmy brá
32:
tá być od nas obráżonego/ ábychmy położywſzy ná cżás on dar
33:
Bogu nágotowány/ ſzli pirwey do brátá/ á przeiednáli go.
Mátthei 5. wir. 24. 25.

34:
Co ieſli grzeſzą ći/ ktorzi zmyśláią cżego niemáſz/ ábo ktorzi o=
35:
chyláią co ieſt/ coż oni/ ktorzi fáłſzywie winę ſwoię ná drugie=
36:
go wkłádáią/ grzech do grzechu przymnażáiąc? co ſię iednák
37:
o iednem ze dwu rozumieć muśi/ gdy przećiwne powieśći prze
38:
ćiwko ſobie twierdzą. A ty Pietrze/ y ty Páwle/chcećie á=
39:
by was zá dobre ludźie miáno/ á przedſię przećiwne rzecży śmie
40:
ćie twierdźić: á nieboićie ſię myśli iednacżow/ ná ktoreśćie ſię
zdáli?


strona: 65

Kśięgi pirwſze.65
1:
zdáli? Coż tedy wam dobrego wiek wáſz przyniosł/ ábo dłu=
2:
gie rzecży doświádcżenie/ ieſli w ták máłey rzecży ſercu wá=
3:
ſzemu roſkázáć niemożećie/ ábyśćie wżdy prawdy vżywáli ie=
4:
den przećiw drugiemu ſzukáiąc iednánia? O nędzny wáſz
5:
wiek: o zwycżay w rzecżách dáleko nędznieyſzy/ ktory was ná
6:
złe mśdremi cżyni/ á ná dobre nikcżemnemi y gnuśnemi.
7:
Prożno wam dobre obycżáie przed ocży kłádą: prożno dobrych
8:
ludźi rozſądki powiedáią: prożno Iákobowe y Chrześćijáń=
9:
ſkie nauki oznáymuią. Gniew/ waśń/ á chęć ſzkodzenia/ w trą=
10:
ćiły was w to ſzaleńſtwo y ſerdecżną ślepotę: cżego ieſli nie=
11:
zbędźiećie/ tedyć więtſze złośći zá ſobą poćiągną. Lecż ſą nie=
12:
ktorzi/ co nie ták dálece dla śiebie/ iáko dla Rzecżypoſpolitey
13:
niezgadzáiąc ſię zkim/ zá rázem od niego y chęć przyiaćielſką od
14:
wrácáią. A ácżkolwiek nam nic nád Rzecżpoſpolitą milſze=
15:
go niema być/ dla ktorey/ y nieprzyiáźni/ y nędze ábo trudno=
16:
śći/ ná oſtátek y śmierći/ żaden dobry niebędźie ſię zbraniał:
17:
wſzákże gniewáć ſię/ álbo waśń bráć ná tego/ ktory ták rozu=
18:
mie/ że iego rozſądkiem ma być rządzoná/ nie ieſt rzecż dobra/
19:
áni ſámey Rzecżypoſpolitey pożytecżna. Bo naprzod: kto
20:
inácżey rozumie/ może to być/ że lepiey rozumie niż ty. Dru=
21:
ga/ choćiaby ſię y omylił/ wſzákże ieſli z ſzcżerego ſercá mowi
22:
to co Rzecżypoſpolitey rozumie być pożytecżnego/ ono iego o=
23:
mylenie godnieyſze ieſt odpuſzcżenia/ niż gniewu. Ták wiel=
24:
ka bywa cżáſem rozmáitość y rozność ták w rzecżach iáko y w
25:
cżáśiech/ iż nie dźiw/ że o nich ták wiele cżáſem bywa rozu=
26:
mow (iáko ieſt w przypowieśći) ile głow. Gdy niektory Filo=
27:
ſof mocnie ſie ſpierał/ iż mądry niemoże ſie omylić: tedy mu pod
28:
rzucono ptaká nie tego ktorego on chćiał. á gdy go iadł/ niebę=
29:
dąc tego mnimánia/ żeby mu co podrzucono/ dano mu winę w
30:
onem iego omyleniu. Cżęſtokroć ſię tákie podrzucone ptaſzki miá
31:
ſto prawdźiwych do ſerc ludzkich náwijáią. Lecż iáko tu ieſt
32:
rzecż podobna/ że y ty ſam możeſz ſię omylić: ták záśię ieſt rzecż
33:
przyiaćielſka á właſney ludzkośći pełna/ żáłowáć cżyiego omy=
34:
lenia: ále nienawidźieć/ á nieprzyiaćielſkie náćieráć ná tego/
35:
ktory ſię zda iakoby zbłądźił/ ieſt rzecż cżłowieká ſrodze iádo=
36:
witego/ á krewkośći ludzkiey máło znáiącego. Ták wielu wy
37:
ſtępkom y wádom poddan ieſt żywot cżłowiecży/ iż ieſlibyſmy
38:
wiele rzecży nieprzebacżáli/ á wyſtępkow ſobie zobopolnie nie
39:
odpuſzcżáli/ nie długoby to towárzyſtwo á złącżenie ludzkie
40:
trwáło. Lecż też y to w niektorych obacżono/ iż nie ták cudza
41:
omyłká/ cżem oni rzecż ſwą fárbuią. ále zazdrość dawa iym
42:
do roſtyrkow drogę. Ciężkie to záprawdę obruſzenie/ á
43:
nie káżdemu cżłowiekowi służące y przyſtoyne. A iáko cżerw
L vnie w=


strona: 65v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
nie w káżdem ſię drzewie rodźi/ ále tylko w słodkiem: ták też
2:
zazdrośc/ przyzwoitſza bywa tym/ ktorzi ſą bárdzo wyſokiego
3:
ſercá/ á sławy prágnącego. Ktora zazdrość/ ieſli rozumem
4:
będźie rządzoná/ będźie iákoby pobudká do cnoty y do vcżći=
5:
wych ſpraw wiodąca z przykłádow przed ocży położonych: lecż
6:
ieſli ſię z prawdźiwym rozumem będźie mijáć/ będźie bárzo zła/
7:
á iáko Cicero powieda/ bárzo podobna owey/ ktora miedzy
8:
dwiemá iednę białą głowę miłuiącemi bywa. Bo á co ieſt
9:
gorſzego/ iedno że ſię trapiſz á gryźieſz ſam w ſobie z cudzego
10:
dobrá/ ktorego tobie ábo przyrodzenie/ ábo leniſtwo niedáło?
11:
A zá tem gryźieniem chodźi zazdrość: z ktorey rośćie waśń. á
12:
potym bywa wedle dawney Hezyodowey przypowieśći/ iż
Heſiodus in opere Erga kaehimerae.

13:
gárncżarz gárncżarzá nienayrzy: á ponieważ znim zrownáć á
14:
bo go przechodźić niemoże/ przeto wniem wſzytko gáni/ pośmie
15:
wa ſię zniego/ źle go ná wſzem gdźie może wykłáda/ á źle oniem
16:
mowi. Przeto tákowe wády/ y znáć/ y ſtrzec ſię ich trzebá:
17:
nikomu niezayrzeć: dáry od Bogá drugim dáne/ w przyſtoy=
18:
ney vcżćiwośći mieć: waśni ták dla náſzey iáko dla Rzecżypo=
19:
ſpolitey ná ſtronę odłożyć: á káżdy wyſtępek drugim łáſkáwie
20:
odpuśćić: á w ſzukániu iednánia ták ſię záchowác/ áby to było
21:
ſzcżerze á niepokryćie. Bo ſą niektorzi do obráżenia drugich
22:
bárzo prędcy: á do iednánia ábo leniwi/ ábo zgołá niedbáli.
23:
Ieſli iáka potrzebá przymuſza ie do iednánia: wſzákże máią to
24:
ſobie zá ſproſną rzecż/ iáwnie to po ſobie dáwáć znáć. Wolą
25:
ćicho wieść do zgody/ niżli iáwnie wniść. A dla tegoż/ y tá=
26:
iemnie/ y iákoby nieumyślnie chcą to ſpráwowáć: á ponieważ
27:
ſię do tego co cżynią przyznáć niechcą/ coż inſzego cżynią/ iedno
28:
ſzydzą y z tego kogo obráźili/ y z ludzkich ſpraw: ktore máią
29:
być iáwne/ gdy y obráżenie było iáwne? Prawdźiwie ono
30:
Poeta nápiſał:
31:
Qui ſimulat verbis, nec corde eſt fidus amicus. To ieſt/
32:
Kto słowy przędźionemi przyiaźń pokázuie/
Autor diſtich. Catonis lib. 1.

33:
Niewierz mu nigdy/ bo ćię ſercem nie miłuie.
34:
A przetoż tákie táiemne iednánia/ o rzecży iawne obrażá=
35:
iące/ nie rády długo trwáią: á poſpolićie ſię w zámieſzánia y
36:
rozruchy obrácáią. Niech przeto pirwſzy ſtopień cnoty będźie
37:
nikogo nieobráżáć: wtory/ tego kogoś z przygody obráźił/
38:
przeiednáć. Kto ſię ná pierwſzem ſtopniu niezoſtoi/ niech ſię
39:
ſtára/ áby ſię ná drugiem zoſtał: á to twarzą/ poſtáwą y mo=
40:
wą dáwáć znáć/ że onego vcżynku żáłuie/ y do tego ſię gárnie/
41:
że z onym obráżonym záśię w miłośći mieſzkáć prágnie. Bo
42:
z tego wtorego ſtopniá żaden niemoże z ſtąpić/ żeby nie muśiał
43:
ćięſzko vpáść. Gdyż y gniew przećiwko onemu ktoregoś nie=
przeie=


strona: 66

Kśięgi pirwſze.66
1:
przeiednał vrośćie/ y chęć źle cżynienia. A ták to złe cżem
2:
dáley tem ſię więcey będźie ſzerzyło: á iſkierká z przodku nie=
3:
zágáſzona/ vrodźi wielki pożar/ gdy będźie do tego máteriey
4:
doſtáwáć. Przeto cżłowiek Chriſtiáńſki/ ma ſię o to pilnie
5:
ſtáráć/ áby z káżdym był w łáſce: obráżenie ſzcżerze odpuſzcżał:
6:
zá ſwe wyſtępki ſzcżerze á pokornie odpuſzcżenia prośił. Bo
7:
nie może mieć przyſtępu do Oycá niebieſkiego ten/ ktory ſię in=
8:
ſzym ſtáwi ábo pyſznym ku przeiednániu/ ábo trudnym y nieu=
9:
proſzonym ku odpuſzcżeniu ich wyſtępku. Ale ieſt ich wiele
10:
tákiego przyrodzenia/ ktorzi z málucżkiey rzecży łácno biorą
11:
wielkie obráżenia. Z ledá słowecżká/ ktorym mnimáią ſię
12:
być dotknionemi (choćiaby on kto ie mowił chćiał dáleko iná=
13:
cżey rozumieć) z świſtánia/ z chrapánia/ zębow śćiákánia/ pá=
14:
znogćiá gryźienia/ z otworzenia vſt/ zákrzywienia/ marſzcże=
15:
nia/ z pilnego zápátrzánia/ ocżu zámrużánia/ z niedbáłośći á=
16:
bo w zdeymowániu cżápki/ ábo w rozmowie/ ábo w dawániu
17:
ręki. ná oſtátek káżdego kiwánia/ mrugánia/ ábo inſzey poſta=
18:
wy/ o ktorey ták rozumieią żeby ich wzgárdę znácżyłá. Ale
19:
przez tákie domyślania każdy ſwoie przyrodzenie wydáie iá=
20:
kie ieſt/ z ktorego obycżáie drugich ſądźi. Bo iák poſpolićie
21:
bywa/ iż iáki kto ſam ieſt/ zá tákie ma y drugie. Ktorym á
22:
cżego więcey trzebá życżyć/ iedno áby mieli myśl zdrową wćie=
23:
le zdrowem? Boć záprawdę ſerdecżne niemocy/ niebezpiecż=
24:
nieyſze ſą niżli ćieleſne/ á cżęſtokroć one bywáią przycżynámi
25:
tych. Niech przeto káżdy zlecży myśl ſwą/ á miáſto rzecży/
26:
niech ſię nieboi ćieniow áni ſnow: á obycżáiem ſofiſtow/ niech
27:
tego niecżyni przycżyną co nie ieſt przycżyną. Tácy ieſteſmy
28:
máło nie wſzytcy/ iż w wielu rzecżách bywamy ślepi/ błądźimy/
29:
vpadamy. A gdyby drudzy oſtremi ocżymá/ ná náſze vpad=
30:
ki chcieli poyrzeć/ nie ledá iákoby ſię ieden nálazł/ ktoryby zná=
31:
mi w przyiáźni ná wieki zmieſzkał. A ieſli to mamy zá słu=
32:
ſzną rzecż/ áby nam wyſtępki náſze odpuſzcżano/ cżemu my też
33:
ſámi nieprzebacżamy cudzych wyſtępkow? Cżemu málucż=
34:
kiego obráżenia niemamy ſkromnie znośić/ gdyż ſámi wielekroć
35:
drugie obrażamy? ácżći niewiem iákbyſmy to włáśnie obrá=
36:
żeniem názwáć mogli/ co pod cżás z nieiákiego ſerdecżnego o=
37:
błądzenia my ſámi zmyślamy. Ale choćiaby y ták było: tedy
38:
przedśię ná Chriſtiańſkiego cżłowieká należy/ drugim odpu=
39:
ſzcżáć: ieſli też y on chce/ áby mu Oćiec niebieſki odpuśćił.
40:
Nuż kto tego niebacży/ iáko oni karánia ſrogiego godni/ kto=
41:
rzi nieprzeſtawáiąc ná tem/ że drugim przewinienia odpuśćić
42:
niechcą/ nád to nieprzyiaźń ſwą przez ręce ſynom/ przyiaćio=
43:
łom/ y potomſtwu ſwemu podác vśiłuią? á iż ſámi iádem zá=
ráżeni


strona: 66v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ráżeni ſą/ przeto wſzytek narod ſwoy tymże iádem záráźić chcą?
2:
Niemáią żadnego bacżenia ná dźieći ſwe/ ktore pirwey z ich
3:
miſtrzoſtwá źle cżynić pocżynáią/ niż iákie rozeznánie miedzy
4:
dobrem á złem máią: Lecż y ná przyiaćioły niedbáią/ ktorych po
5:
sługi przećiwko drugim vżywáią w rzecżách dáleko roznych/
6:
niż ſą one ktoremi znimi złącżeni ſą: to ieſt/ miłośćią/ przyiá=
7:
źnią/ chęćią/ zgodą: ná oſtátek/ żadnego bacżenia niemáią ná
8:
potomki ſwe/ ktore chcą do teyże wiela złego przepáśći wtrą=
9:
ćić/ z ktorey áni śiebie áni ich wyplątáć niebędą mogli. Przy=
10:
ſtępuie do tego złego wielka wiela ludźi złość y niepráwość/
11:
ktorzi álbo pobudzáią á roſzcżą drugich niezgody/ y ſámi
12:
przez ſię/ y przez inſze płochośći ſwey pomocniki: álbo pobu=
13:
dzone mogąc vhámowáć/ niechcą. Ktorzi ácżkolwiek ſami
14:
z káżdym rádźi dobrze mieſzkáią: wſzakże niemáią być żadnym
15:
obycżáiem zá dobre pocżytáni/ ieſli to cżego ſámi w ſobie nie=
16:
ćierpią/ w drugich/ ábo pobudzáiąc/ ábo iákokolwiek inácżey
17:
pomnażáiąc/ ćierpią. Cżynią to/ álbo dla otrzymánia iákie=
18:
go pożytku/ álbo dla vwiárowánia ſzkody iákiey ábo trudno=
19:
śći: á cżáſem też to cżynią od iákiego táiemnego tyráńſtwá przy=
20:
muſzeni. A ták nieinácżey o nich ma być rozumiano/ iedno iáko
21:
o tych/ ktorzi ácż ſámi niekrádną/ áni zábijáią/ ále drugie do
22:
złodźieyſtwá/ y do mężoboyſtwá pobudzáią. Lecż ktorzi
23:
ſą prawdźiwey cnoty miłowniki/ á niechcą drugich w żá=
24:
dney rzecży obráźić/ á iáko iym kocháć ſię w niezgodách á ro=
25:
ſtyrkách ludzkich przyſtoi? Aza to ná cnotę należy/ to ſkro=
26:
mnie w drugiem ábo łáſkáwie przyimowáć/ co ty rozumieſz
27:
tobie być ku nie cżći? Ieſliżeś ſam w iedzeniu y w pićiu ſkrom=
28:
ny/ á iáko pijáńſtwu y obżyrániu drugich życżliwym być mo=
29:
żeſz? Káżdy tedy ile może/ álbo namową/ álbo rzecżą/ álbo
30:
rádą/ álbo zwierzchnośćią/ álbo proźbámi/ álbo mocą páno=
31:
wánia/ niech ſię o to ſtára/ żeby niezgodne do zgody przywo=
32:
dźił. Co gdyż káżdemu cżynić przyſtoi/ tedy niewiem komu
33:
by więcey/ iáko ludźiom w wielkiey vcżćiwośći v inſzych bę=
34:
dącym: ktorziby cżęſtokroć mogli ſámym tylko ſkinieniem wie=
35:
la ludźi niezgody vſpokoić/ á zgodę poſtánowić. Ale wiele
36:
ich ieſt/ ktorzi álbo z leniſtwá/ álbo iż ſię ztąd żadnego pożytku
37:
nieſpodźiewáią/ ábo też dla iákiey inſzey złey przycżyny pogodę
38:
dobrze cżynienia vpuſzcżáią: tákowi ſą śiebie tylko miłuiący/
39:
á wſzelákiey pocżćiwośći niegodni. Bo prawdźiwe wyrzą=
40:
dzánie pocżćiwośći niebywa chybá dla cnoty/ á dla zasług
41:
przećiwko narodowi ludzkiemu. Niech ſię przeto káżdy do=
42:
brze zásługuie narodowi ludzkiemu/ á niech z ſwey ſtrony iáko
43:
może lecży choruiące: waśni ludzkie niech wyniſzcża/ w łáſkę
ie przy=


strona: 67

Kśięgi pirwſze.67
1:
ie przywodźi: á niechay ſię tego niedopuſzcża/ áby gdy dom
2:
bliźniego iákoby gorzeć pocżyna/ on w proznowániu leniał: by
3:
záś ieſliby ſie wielki ogień záwźiął domu twego (á ty proznu=
4:
ieſz) ogień niedoſzedł. Co ieſli ſię ſam o śiebie nieboiſz/ tedy
5:
przedśię będącym wniebezpiecżeńſtwie rátunku gdy możeſz nie
6:
dáć wodźie tonących ná morzu nierátowáć/ nędzámi ludzkie=
7:
mi ocży ſwe páść/ nieieſt rzecż cżłowiecża. Zásię przećiwko te=
8:
mu/ roznice vgádzáć/ przyiáźni ſtánowić/ ſercá ludzkie do
9:
miłośći á ſprzyiázney chęći przywodźić y vcżyć/ od waśni y złey
10:
woli odwodźić/ áza to nie nawięcey ludzkośći iednego ku dru
11:
giemu prziſtoi? Ktorey ludzkośći iákoſmy wiele powinni/
12:
przyrodzenie wſzytkich ſpolne nas tego vcży/ gdybyſmy w to
13:
pilnie wglądáli. vcży nas y on ſzcżerey prawdy Miſtrz CHRI=
Mátth. 5. wirſz. 9.

14:
STVS IESVS, powiedáiąc/ że oni ſą błogosłáwieni ktorzi
15:
pokoy cżynią: to ieſt/ ktorzi ſámi miłuiąc pokoy/ y miedzy dru=
16:
giemi ſtáráiąſie o pokoy. Wiele rzecży ieſt/ ktore ludźi do po=
17:
koiu/ zgody/ y ku łácnemu vbłagániu przywodzą. Oćiec nie=
18:
bieſki ieden: wſzytkich przyrodzenie iedno: ſpołecżność wiáry:
19:
ſpolne vżywánie praw/ hándlow/ ábo towárow y Rzecżypoſpo
20:
litey: á zwłaſzcżá omyłki wſzytkim poſpolite/ ktore zobopolnie
21:
ſobie odpuſzcżáć ieſt rzecż bárzo ludzka. Wſzytkie bez máłá
22:
ludzkie wyſtępki álbo z niewiádomośći roſtą/ álbo z niepohá=
23:
mowánia namiętnośći ſerdecżnych. Dźieći á ſzaleni y drudzy
24:
im podobni/ grzeſzą z niewiádomośći y z głupſtwá. Záś ktore
25:
namiętnośći ćiſną/ tych iákoby do ſwych vcżynkow przywiązá
26:
ne trzymáią. Co cżęſtokroć widamy w ludźioch od ſzcżęśćia
27:
wynieśionych: miedzy ktoremi iedny możność ták ſpráwuie/
28:
iż ſobą niewładną/ drugie gniew mdli: niektore pychá łamie y
29:
wątli: ná oſtátek rozne znich to te to owe wzruſzenia gwałtem
30:
poprzeki vnoſzą. Temi niemocámi niezlicżone mnoſtwo ludźi
31:
choruie/ ták niſkiego ſtanu/ iáko śrzedniego/ y naywyżſzego: ná
32:
wet y owi/ ktorzi chcą być zá zwyćięſzce narodow widźiáni.
33:
Coż tedy przećiwko tákim cżynić? Záprawdę nie co inſzego/
34:
iedno to co Doktorowie roſkázuią/ ábyſmy przećiwne rzecży
35:
przećiwnemi lecżyli/ ná nikogo ſię ſkwápliwie niegniewáiąc/
36:
nikomu niezayzrąc/ ná nikogo złey woli niemáiąc/ przećiwko
Rzimia. 12. W wirſzu 15.

37:
wſzytkim ſię łáſkáwie ſtáwiąc/ weſeląc ſię z weſelącemi/ płá=
38:
cżąc z płácżącemi/ iáko Páweł náucża. Ieſli to vcżynimy/
39:
tedy ſię okażemy y mędrſzemi nád inſze mnoſtwo poſpolitego
40:
ludu/ y mniey popędliwych namiętnośći w ſobie máiący. A
41:
coż więcey przyſtoi tym/ ktorzi tákową mądrośćią y rozumu
42:
zupełnośćią obdárzeni ſą/ iedno onych chorych ktorym ná ro=
43:
zumie zeſzło/ żáłowáć? Co y lekárze poſpolićie cżynią/ ſkro=
Mmnie á


strona: 67v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
mnie á ćierpliwie znoſząc łáiánie y złorzecżenie od ſzalonych/ y
2:
ktorym ná rozumie ſchodźi. Co ieſliże nas ſámych one ſzkodli=
3:
wych pożądliwośći choroby trapią/ álbo nas ich popędliwośći
4:
wzruſzáią: á co ieſt przyſtoynieyſzego/ iedno ſię nád podobne=
5:
mi nam vżalić? bo to nic inego będźie/ iedno iákobyſmy ſię ſámi
6:
nád ſobą vżalili/ gdy ſię nád cudzym wyſtępkiem naſzemv podo
7:
bnym ſmiłuiemy. Lecż ieſliże te rzecży máło kogo pobudzáią
8:
do vbłagánośći/ miłośći y zgody/ niechże słucha IESVSA
9:
CHRISTVSA niebieſkiey mądrośći miſtrzá/ temi słowy ro=
Lukaſz 6. W wirſzu 27. Mátth. 5. W wirſzu 44 y 45. 46.

10:
ſkázuiącego: Miłuyćie nieprzyiaćioły wáſze/ dobrze cżyńćie
11:
tym ktorzi was nienawidzą/ modlćie ſię zá temi ktorzi was o=
12:
brażáią y prześláduią: ábyśćie byli ſynmi Oycá wáſzego/ kto=
13:
ry roſkázuie y świátłu świećić y dżdżowi iść ná wſzytkie/ ták
14:
ná dobre iáko ná złe. Bo ieſli tylko miłuiące was mi=
15:
łowáć będźiećie/ á coż zacnego vcżynićie? ázaż y mytnicy ták
16:
niecżynią? Bo to ieſt naſnádnieyſza drogá/ ktorą łácniuch=
17:
no przyść możemy do odpuſzcżenia grzechow náſzych/ odpuſz=
18:
cżáć winowáycom winy ich/ ieſli chcemy áby nam náſze były
19:
odpuſzcżone. Coż tedy ná to rzecżemy Chrześćijánie/ ktorzi
20:
pod chorągwiámi ſyná Bożego żołnierſką służymy? Zadna
21:
rzecż nieieſt/ ktoraby nas niewiodłá do miłośći y łácnego vbła=
22:
gánia: y práwo przyrodzone/ y náſz pożytek/ y oycá onego
23:
przykład/ ktory nam pierworodny ſyn iego Zbáwićiel náſz/
24:
przed ocży kłádźie. Nędzna to ieſt rzecż záprawdę/ że my
25:
vrodźiwſzy ſię w ſzkole Chryſtuſowey/ będąc wychowáni y
26:
wyćwicżeni w niey/ niechcemy vznáć náuki náſzey. Ná ká=
27:
żdy dźień ſię modlimy/ áby kroleſtwo Boże do nas przyſzło. A
28:
ktoreż to inſze ieſt kroleſtwo/ iedno ſpráwiedliwośći/ pokoiu/
29:
zgody/ á ſpolney miłośći? Sam CHRISTVS miſtrz náſz/
30:
ztego świátá do Oycá odchodząc/ Hásło lub cechę zgody y miło
31:
śći ſpolney zoſtáwił nam/ Wiecżerzą ſwoię: áby iáko ſpolnym
32:
vżywániem ćiáłá y krwie iego bywamy ſobie rowni/ tákbyſmy
33:
też ſpolną á rowną y przećiwko nam ſámym/ y tudźież prze=
34:
ćiwko ſprawcy tey ś. vcżty chęć y wolą mieli. Nád to ie=
35:
ſzcże/ iáſnym głoſem pokoy y miłość iákoby ná Teſtámenćie
36:
nam dał: Pokoy pri moy dawam wam/ Pokoy moy zoſtáwuię
Iohan 14/ wirſz 27.

37:
wam. Z tąd poznáią wſzytcy/ iż Vcżniowie moi ieſteśćie/ ie=
38:
ſli miłość będźiećie mieć miedzy ſobą ſpolną. Záś do łácnego
39:
vbłagánia y łáſkáwey ſkłonnośći/ temi słowy nas nápomina:
40:
Ieſli odpuśćićie ludźiom wyſtępki ich/ odpuśći y wam Oćiec
Mátth. 6/ wirſz 15.

41:
wáſz niebieſki: A ieſli nieodpuśćićie
42:
ludźiom vpadkow iych/ tedy y Oćiec wáſz niebiebieſki nie od=
43:
puśći wam wyſtępkow wáſzych. Kogoż tedy inſze go pocżątkiem
y miſtrzem


strona: 68

Kśięgi pirwſze.68
1:
y Miſtrzem mieć możemy/ ktoryby nas więcey pobudzał do od=
2:
puſzcżenia/ do zgody/ miłośći ſpolney/ iedno tego/ ktory nam
3:
ná káżdy dźień ſam odpuſzcża/ ktory nas oſobliwie miłuie: kto=
4:
ry nie po cżem inſzym vcżnie ſwoie więcey poznawa/ iedno po
5:
ſpolney miłośći? A przetoż wſzytcy ktorzi vcżniámi Chri=
6:
ſtuſowemi chcą być/ máią ſię o to pilnie ſtáráć/ áby ſię zwad/
7:
nieprzyiáźni y waśni wyſtrzegáli: á pokoy y zgodę ze wſzytkie
Rzymian: 12. W wirſzu 18.

8:
mi w cáłośći záchowáli/ forytowáli/ á iáko mogąc pomnażáli.
9:
Cżego káżdy bárzo łácno dokaże/ ieſli ſię ſwego żalu mśćić nie=
10:
będźie. A ieſli ſobie krzywdę od kogo mieć mnimaſz/ tedy á=
11:
bo do vrzędu ſię vćiecż/ ktory Bog poſtánowił/ y dla karániá
12:
złośći/ y dla nágradzánia dobrych vcżynkow wyrządzániem
Rzymian 13. W wirſzu 4.

13:
pocżćiwośći: ábo odpuśćiwſzy onę twoię krzywdę/ zwyćięż
14:
złość przećiwniká twego dobroćią twoią. Ale poſpolity
15:
cżłowiek wedle złego rozſądku ſwego/ tych ktorzi ſię krzywd
16:
ſwoich mſzcżą wielce waży/ y mężnemi ie á wielkiego ſercá lu=
17:
dźmi názywa. A záśię ćierpliwe lekce waży/ á boiáźliwemi
18:
y nieśmiáłemi ie być oſądza. Lecż my ktorziſmy ſię niebieſkie=
19:
go nabożeńſtwá náucżyli/ więcey mamy ſobie ważyć on rozſą=
20:
dek nayſpráwiedliwſzego ſędźiego Bogá/ ktory złorzecżącym
21:
każe dobrorzecżyć/ á źle cżyniącym dobrze cżynić: ktory ćier=
22:
pliwość ták wielce ſobie waży/ iż powieda/ że w niey otrzy=
Lukaſz 21. W wirſzu 19.

23:
mamy duſze náſze. Tey cnoty przykład/ y ſam w ſobie CHRI=
24:
STVS IESVS dźiwnie okazał/ y w wielu ludźiach/ ktorym
25:
on kazał ná tęż drogę náſtępowáć/ ktorą on pirwey przed nimi
26:
ſzedł. Nád to ieſzcże/ ieſli ſię w tem Filozofow dołożymy/
27:
wiele od nich vsłyſzymy o hámowániu gniewu/ á o łáſkáwem
28:
y ćierpliwem znoſzeniu krzywd. Bo/ á coż inſzego ieſt mśćić
29:
ſię krzywdy/ iedno náśládowáć złośći tego ktory pirwey obrá=
30:
źił? A złey rzecży náśládowáć/ coż inſzego ieſt/ iedno od do=
31:
brzecżynienia odſtąpić? Niegodźi ſię tobie chorowáć przeto/
32:
że choruie przećiwnik twoy: áni ſzáleć/ iż on ſzáleie. Bo á iákoż
33:
niemoc twoiá vzdrowi iego niemoc? Iáko myśl twoiá nie=
34:
zdrowa/ do zdrowia iy przywiedźie? Záprawdę on lekarz
35:
ieſt wielki proſtak/ ktory niechce inácżey chorego vlecżyć/ ie=
36:
dno áżby też ſam pirwey chorował.
37:
Rozdźiał dwudźieſty dźiewiąty.
38:
Zgromádzenie wſzytkich náuk/ á zámknienie pirwſzych Kśiąg o Obycżáioch.
39:
SWarom przeto waśniam y nienawiśćiam/
40:
by namniey nietrzebá przywykáć: Lecż ćichośći/ po=
41:
koiu/ á zgody pilnowáć. Káżdemu iego cżeść ma
M ijbyć wy=


strona: 68v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
być wyrządzána/ nie trzebá ták rozumieć/ żeby on miał sławnym
2:
zoſtáć dla tego że drugiemi gárdźi. Bo wſzytcy miłuią y wielce
3:
ważą ony/ ktore wiedzą/ że też y oni drugie wielce ważą: ále ći
4:
co drugiemi gárdzą/ poſpolićie bywáią v wſzech w nienawiśći.
5:
Káżdy też w ſpráwách ſwoich/ ma pilnie pátrzyć ná ten ſpo=
6:
ſob żywotá w ktorem mieſzka: ma iy/ powinnośći ſwey doſyć
7:
cżyniąc/ zálecáć y zdobić/ á w cudze ſię vrzędy nie wtrącáć.
8:
Bo ztąd rośćie pomieſzánie ſtanow/ gdy ſię ludźie wdawáią
9:
w ſpráwy ſobie nienależące: ztądże też/ y właſne powinnośći
10:
ſwe opuśćić muſzą/ álbo ie wżdy niedbále ſpráwuią/ máiąc dla
11:
cudzych ſpraw myśl roſtárgnioną: y ſámá Rzecżpoſpolita nie
12:
dobrze ſię ma/ gdy káżdy nieprzeſtawáiąc ná ſwem vrzędźie/
13:
mieſza cudze chćiwośćią gornośći: nieinácżey iedno iáko y ćiá=
14:
ło byłoby roſtárgnione/ gdyby cżłonki/ mieyſcá ſwe opuśći=
15:
wſzy/ przeniosły ſię ná drugich cżłonkow mieyſce/ á w ichby
16:
ſię vrząd wdáły. A przetoż ludźie dobrzi/ y prágnienia gor=
17:
nośći wyſtrzegáć ſię máią/ y miłość ſámego śiebie zbytnią z ſer=
18:
cá ſwego wykorzeniáć. Cżego káżdy tem łácniey dokaże/
19:
cżem ſkromniey o ſobie będźie rozumiał: á dáry ktoremi był ob=
20:
dárzon/ cżęſtoby obacżał: á nád to by y ono vważał/ że mu
21:
więcey do doſkonáłośći żywotá niedoſtawa niż doſtawa. A
22:
przetoż też nikogo ſobie lekce wáżyć nietrzebá: ále śiłámi y
23:
máiętnośćiámi náſzemi ludźiom/ ile możemy/ vsługowáć.
24:
Niegodźi ſię nam/ ktorzi ſię zá braćią licżymy/ ſobie tylko gwo=
25:
li żyć: ále rácżey dobrodźieyſtw Oycá náſzego miedzy ſię vdźie=
26:
láć/ ktore on rozne roznym dał: áby tą roznośćią/ á ſpolnym
27:
vdźielániem/ powinowáctwo bráterſtwá miedzy námi zá=
28:
chowano było. Kto tedy ieſt bogáty/ niech ſię ſzcżodrobliwo=
29:
śćią vkázuie być vbogiego brátem: Kto ieſt rozumem y mą=
30:
drośćią obdárzon/ niech náuki ſwey y rády vżycża potrzebnym:
31:
kto śláchectwem ábo możnośćią wiele może/ niech zwierzchność
32:
y możność ſwą obráca ná bronienie niewinnych á pokornych.
33:
Bo ſię zda iákoby wſzeláką ludzkość zwlekli z śiebie/ y práwo
34:
bráterſtwá porzućili oni/ ktorzi bogátemi będąc/ ſobie tylko
35:
bogáći ſą: ktorzi vcżeni y mądrzi/ ſobie tylko náuką y mądro=
36:
śćią ſwoią obmyśláią. Bo prawdźiwa ludzkość y bráter=
37:
ſtwo vdźielániem wſzech rzecży ludźiom záwiera ſię: álbo ná
38:
roſpominániu y vżaleniu tych przygod/ ktorym wſzytcy poddá=
39:
ni ieſteſmy. Záprawdę nie ieſt godźien w przygodźie ſwey
40:
miłośierdźia drugich/ ktory nád nędznemi niema zmiłowánia.
41:
niegodźien ieſt pomocy ludzkiey/ kto w niebezpiecżeńſtwie bę=
42:
dącym rátunku niedawa: kto zámyka vſzy przed proſzącym: á
43:
drzwi przed potrzebnemi. A ták vſtáwicżnie trzebá ſię o to
ſtáráć


strona: 69

Kśięgi wtore.69
1:
ſtáráć/ ábychmy/ ile możemy/ drugim dobrze cżynili: ábyſmy
2:
ſię ludźmi niebrzydźili/ áni nimi gárdźili: ábyſmy ſkłádáli ná=
3:
dętość/ á nic pyſznego niecżynili/ nic hárdźie/ nic okrutnie.
4:
Bo te wády z śiebie wygnawſzy/ choć rozne ſą máiętnośći lud=
5:
ſkie/ przedśię rowność vmysłow będźie záchowaná/ ktora
6:
ieſt napotrzebnieyſza do záchowánia pokoiu y zgody. Kto=
7:
rzi tey rownośći záchowáć niechcą/ naprzod iáwnie dawáią
8:
znáć/ że niechcą mieć ſpolnego oycá z temi/ ktorych zá bráćią
9:
mieć niechcą. Bo to być niemoże/ áby ten w powinnośći brá=
10:
terſkiey niemiał chćieć zoſtáć z tym/ z ktorym ſię do iednego oy=
11:
cá przyznawa. Potym też ſámi ſobie z ſtawáią ſię Proroki/
12:
że ktemu przyidźie/ iż ktorzi niechcą być z drugiemi rowno/ ći
13:
bywáią poniżeni. Bo to wyrokiem ſyná Bożego ieſt poſtá=
Luk. 14. wirſz 11.

14:
nowiono/ áby kto ſię powyżſza/ był vniżon: á kto ſię vniża był
15:
powyżſzon. To mamy dobrze znáć/ y głęboko do ſercá pokłá
16:
dáć/ á iáko Boſkie roſkazánie roſpomináć/ y do tego wſzytkie
17:
náſze ſpráwy obrácáć. A przeto nikim gárdźić niemamy: káżde=
18:
go dobrą chęćią y powinnośćiámi záwżdy náſzemi vſzánowáć:
19:
ſzcżęśliwe y przećiwne rzecży ſkromnie znáſzáć: rády vcżćiwey
20:
á z cnotą złącżoney záwżdy ſię trzymáć: á powodzenia od
21:
Bogá wſzechmocnego prośić y cżekáć: przed ktorego ſtolicą
22:
ſtánąć/ á iemu licżbę ze wſzytkich náſzych ſpraw/ mow/ y my=
23:
śli dáć pewnie muśimy. A to niechay będźie doſyć o Obycżá=
24:
ioch/ ktore ácż wſzem ludźiom należą/ ále nawięcey tym ktorzi
25:
ná vrzędźiech ſą: nie iżbym o tem więcey mowić niemogł (gdyż
26:
ſzeroki plác ku mowieniu/ y Filozofowie o tem bárzo ſzeroce
27:
piſáli)/ álem ia tylko o onych rzecżách był vmyślił rozmowić/
28:
ktore ſię naywięcey przed ocżymá ludzkiemi wiercą.
29:
Ktorych dochodząc/ choćia doſzedłem/ choćiam też niedoſzedł/
30:
mam tę nádźieię/ że ludźie dobrzi pracy moiey gánić
31:
niebędą/ iáko tego/ ktorybym Rzecżypoſpolitey rad
32:
pomogł/ á ztąd żadnego pożytku ſobie nie=
33:
náganiam. Przeto drugie
34:
rzecży odpráwuymy.
M iijAndrzeiá


strona: 69v

1:
Andrzeiá Frycżá Modrzew=
2:
skiego o popráwie Rzecżypoſpolitey/ Kśięgi
3:
wtore. O Práwach/ to ieſt/ O vſtáwách
4:
Státutowych.
5:
Rozdźiał pirwſzy.
6:
Práwá lub Státuty dla złych vſtáwione.
7:
IAko wiele ná dobrych obycżáioch nale=
8:
ży/ á iáko y poſpolite y káżdego z oſobná rzecży
9:
nimi ſię záwieráią/ á bez nich/ áni lud poſpolity
10:
posłuſzny być może/ áni Przełożeni dobrze roſká=
11:
zowáć mogą/ w pirwſzych Kśięgách doſyć doſtá=
12:
tecżnie/ ile ſię nam zda/ vkazáliſmy. Teraz záś o Vſtáwách
13:
wedle ktorychby ſądy odpráwowano/ nápiſáć vmyśliliſmy.
14:
Lecż ono źrzetelna rzecż ieſt/ iż gdyby ſtátecżne wychowánie/
15:
wſtyd/ dobroć/ cnotliwe á święte obycżáie w ktorey Rzecży=
16:
poſpolitey moc miáły/ tedyby tám Státutow lub praw nie=
17:
trzebá: bo vſtaw nie piſzą ludźiom dobrym/ ktorzi z ſkromno=
18:
śći á z obycżáiu/ nie z boiáźni/ poſłuſzni ſą pocźćiwośći. Lecż
19:
táká ieſt w ludźioch przewrotność/ niewſtydliwość/ y źle cży=
20:
nienia ſwowolność/ iż trzebá bárzo twárdych praw/ ktoremi
21:
by roſtącemu złemu zábiegano/ wylewáiącey z brzegow ſwey
22:
woli zapory zákłádano/ á ná wynarzáiące ſię zuchwálſtwo
23:
wędźidłá kłádźiono. A ponieważ ták ieſt/ tedyć y to zá tem
24:
iść muśi: że mnoſtwo á ſrogość praw w káżdey Rzecżypoſpo=
25:
litey/ ieſt wielkim znákiem złego wychowánia ludzkiego/ nie=
26:
ſzcżęśliwego przyrodzenia y złośći vſtáwicżnie roſtącey: Kto=
27:
rem gdy vrząd zábieżeć chce/ muśi z więtſzą pilnośćią práwá ſtá=
28:
nowić/ y kaźni niepochwili/ cżem dáley więtſze záoſtrzáć.
29:
Mowmy przeto/ iákie máią być práwá/ y co znich zá pożytek.
30:
Rozdźiał wtory.
31:
Praw á obycżáiow rozność. Práwá bárzo ſą ważne/ dla przycżyny prze
32:
ktorą poſtánowione/ á wſzákoż y dla zwierzchnośći vrzędu.
33:
PRaw y obycżáiow zda ſię być tenże ſpo=
34:
ſob: Bo práwa roſkázuią mieć dobre obycżáie/
35:
á złych zábraniáią. Ale do praw przydáne by=
36:
wáią zapłáty y karánia/ áby nimi ludźie bywáli
37:
zátrzimowáni w powinnośći ich/ ktorzi z dobrey
woli


strona: 70

Kśięgi wtore.70
1:
woli ſwey máło bacżenia máią ná dobre á słuſzne rzecży. Są
2:
tedy obycżáie iákoby źrzodłá á pocżątki/ z ktorych práwá ćiec y
3:
płynąć máią. Lecż te práwá máią ſię ná iákiey przy=
4:
cżynie ſádźić. Bo o niey ták wſzytcy rozumieią/ że ieſt duſzą
5:
praw álbo vſtaw. Przez tę obycżáyni ludźie od grzeſzenia by=
6:
wáią odſtráſzeni/ y w powinnośći zátrzymáni/ więcey niż ka=
7:
rániem ábo iákiemi zapłátámi. A to ieſt naprzednieyſza po=
8:
winność Praw/ áby nietylko kaźni okázowáły grzeſzącemu/ ále
9:
by też to w ludźi wmawiáły że ſię niegodźi grzeſzyć. Co ieſliże kto
10:
rych praw żadna ſię przycżyná pokázáć niemoże/ (bo wiela rze=
11:
cży przycżyny zákryte ſą/ á niektore zgołá przycżyn niemáią)
12:
wſzákże ták trzebá cżynić/ żeby rozumowi niebyły przećiwne:
13:
á tákowe tylko dla zwierzchnośći vrzędu máią być ważne.
14:
Lecż ile być może/ trzebá ſię o to ſtáráć/ áby nietylko zwierz=
15:
chność vrzędu/ ále też przycżyná/ ieſli nie potrzebna/ tedy w=
16:
żdy táka ktoraby ſię pochwálić mogłá/ zacnośći Praw broni=
17:
łá y onę zdobiłá. Bo dla te go rozum z łáſki Bożey ieſt ludźiom
18:
dan/ áby był wodzem y miſtrzem żyćia ludzkiego/ y wſzytkich
19:
ſpraw: á ktorzi go ná ſtronę zárzucáią/ ći niegodni áby ie lu=
20:
dźmi zwano. bo to zárzucáią/ cżem cżłowiek drugie źwierzę=
21:
tá przechodźi. A iáko promieńmi słonecżnemi wſzytko bywa
22:
oświecono/ á ſzpetne rzecży od pięknych bywáią rozeznáne: ták
23:
rozumem rády ludzkie/ powieść y wſzytkie ſpráwy/ ieſli ſą vcż=
24:
ćiwe ábo ſproſne/ bywáią doznáne.
25:
Rozdźiał trzeći.
26:
1. Praw ten ma być wárunek/ áby wſzytko ku vcżćiwośći á poſpolitemu poży=
27:
tkowi ſtánowiono/ ták/ áby iednákie zapłáty cnotom/ á záśię też iednákie ka=
28:
ránia złośćiam vſtáwione były. 2. A żadne wolnośći/ niemáią być ták wiel=
29:
ce ważone/ áby kto broniąc ſię nimi miał karánia vchodźić/ ábo nieiednákość
30:
karánia odnośić. Bo prawdźiwa wolność/ należy w powśćiągániu złych
31:
mysli y wyſtępkow/ nie w ſwowolnośći broienia co ſię komu podoba/ áni
32:
w lekceyſzem karániu wyſtępnych. 3. Iesliże dla iednákiego wyſtępku ro=
33:
zność karánia ma być zachowaná/ tedy ma być obrácána nie ná roſpuſzcżenie
34:
wodze złośćiam/ ále ná hámowánie. A przetoż mocarze/ śláchtá/ y oſoby
35:
ná vrzędźiech będące/ máią być ćiężey karáni/ niżli vboſtwo/ chłopſtwo/ y
36:
ludźie od vrzędow wolni: á ieſzcże ćiężey ći/ ktorzi przećiwko vrzędowi grzeſzą/
37:
niżli ći ktorzi przećiwko proſtem oſobam.
38:
NIech przeto pirwſze ſtáránie Zakono=
1

39:
dawce to będźie/ áby w poſtánowieniu Praw/
40:
nic nieodſtępował od rozumu álbo od báczżość/
41:
a iżby wſzytkie práwá/ (co y ſam rozum roſká=
42:
zuie) ták do vcżćiwośći/ iáko też do poſpolitego
M iiijpożytku


strona: 70v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
pożytku obrácał. Bo iáko to lekárſtwo bywa chwalone/ kto=
2:
re ábo wſzytkiemu ćiáłu pomaga/ ábo ieſli tylko iedney cżęśći/
3:
tedy ią ták vzdrawia/ że drugiey nic niezáſzkodźi: ták też y to
4:
práwo ma być pochwalone/ ktore iednákie cnoty iednákiemi
5:
zapłátámi nágradza/ á niemocam y wyſtępkom iednakiem/ ie=
6:
dnákie lekárſtwá/ y iednákie karánia ſtanowi. Bo/ á kto
7:
rad tákiego lekárſtwá vżywa/ coby od wątroby gorącość od=
8:
ganiáło/ á do żołądká źimno przywodźiło? mam zá to że żaden.
9:
Bo gdźie żołądek ieſt źimny/ tám żadne trawienie pokármow
10:
niemoże być: á ztąd y wątrobá y inſze cżłonki náruſzone będą.
11:
Iákoż tedy to Práwo może być chwalone/ ktore nieiednáko
12:
wſzytkiey Rzecżypoſpolitey ieſt pożytecżne: ktore iednákie cno=
13:
ty/ nieiednákiemi zapłátámi nágradza: áni teyże złośći/ ktorey
14:
ſię rozni iednáko dopuſzcżáią/ nieiednákiem karániem karze/
15:
ále iednym názbyt folguiąc/ roſpuſzcża wodze do wyſtępkow/
16:
á ná drugie ſrogie karánie ſtánowiąc/ odeymuje im moc bro=
17:
nić ſię od krzywdy? Bo mowię (dáiąc ná przykład) o práwie/
18:
ktorem ná iedny bárzo ſrogie/ á ná drugie bárzo lekkie ka=
19:
ránie zá mężoboyſtwo ieſt poſtánowione. Ale co o iednem
20:
práwie rzecżono/ to ſię y o drugich im podobnych niechay rozu=
21:
mie. Tráfiło ſię w niektorem Powiećie/ iż dwá cżłowieki/
22:
ieden proſtego ſtanu/ á drugi ślácheckiego/ obá bogáći/ y ro=
23:
ley mieli doſyć/ ći ſrodze zránili iednego cżłowieká/ ácż nieták
24:
bogátego iáko ſámi/ ále przedśię śláchćicá. Onego ránione=
25:
go wźięto do Bálwierzá/ ále iż niektore rány były w nim
26:
śmiertelne/ przeto w mieśiąc ábo we dwá vmárł. Ci kto=
27:
rzi go z ſtrony powinnośći przyiaćielſkiey náwiedzáli/ ábo też
28:
y ći ktorzi ná oglądánie ran od vrzędu przysłáni byli/ pytáli/
29:
ktoremuby z onych dwu co go bili/ więtſzą w tem winę dawał?
30:
Odpowiedźiał/ że śláchćic ſwáru y bitwy pocżątkiem był/
31:
ále bijąc/ obá mu zá rowno byli ćiężcy: iż zgołá niewiedźiał
32:
od ktorego znich ſzkodliwſze rány podiął. Tedy oni pytáiąc
33:
dokucżáli mowiąc: iż o rány obá oni co bili máią być karáni/
34:
ále ieſliby z tych ran śmierć przyſzłá/ tedy ieden z nich tylko
35:
o głowę ma być obwinion. Bo dwá o iedno zámordowánie/
36:
wedle náſzych praw/ niemogą być ná gárdle karáni. Ná to
37:
on rániony odpowiedźiał/ że o ſwem zdrowiu zwątpił/ ále ná
38:
ſumnieniu ſwem/ ktore wrychle ma ſądu Bożego doznáć/ niemo=
39:
że tego v śiebie pewnie poſtánowić/ ná ktoregoby winá o mor=
40:
derſtwo kłádźioná być miáłá/ gdyż od tych ran/ ktore obá ied=
41:
náko zádáli/ zchodźi z tego świátá. Skoro tedy on ránny
42:
vmárł/ wnet pocżęto ſzukáć onego proſtego ſtanu cżłowieká/
43:
á gdy poſtáwion przed Sędźią/ winę mu dano/ á potym iy śćię=
to. Bo


strona: 71

Kśięgi wtore.71
1:
to. Bo Státut ieſt/ iż cżłowiek proſtego ſtanu/ ieſliby ślá=
2:
chćicá (ktoryby przycżyny z śiebie náśćia niedał) zábił álbo o=
3:
chromił/ álbo ſrodze ránił/ da gárdło. To tedy ieſt karánie/
4:
ktore proſtego ſtanu mężoboycá zá wyſtępek iuż podiął. Lecż
5:
on śláchćic ieſzcże żyw/ y mieſzka miedzy ludźmi. Powiedá=
6:
ią/ że z ośiádłośći ma być do Sędźiego pozwan/ á wedle po=
7:
ſtępku práwá Polſkiego/ álbo zá rány/ álbo zá głowę/ pie=
8:
niężną winą ma być karan Izali/ dla Bogá/ tá ſpráwá nie
9:
ieſt tákowa/ ktora dwu Rzecżypoſpolitych potrzebuie/ dla
10:
tych dwoygá rodzáiu ludźi? á ták dáleko od śiebie oddalo=
11:
nych/ iż z iedney do drugiey przyſtęp żadny niemoże być: że też
12:
iedná od drugiey pomocy niepotrzebuie: ták/ że ſię ich obywátele
13:
miedzy ſobą áni poymuią/ áni ſię znáią: Ná oſtátek/ że też áni
14:
wody/ áni powietrza/ áni słońcá niemáią ſpolnego. Bo to
15:
co ieſt v nas w obycżáiu/ iż oboi ludźie mieſzkáiąc w iedney
16:
Rzecżypoſpolitey/ dla iedney przycżyny/ iedne śćináią/ á dru=
17:
gim folguią/ áza nie poſzło ná dźiw? Nie trzebá ſię w tey
18:
Rzecżypoſpolitey/ w ktorey tákie práwá pánuią/ ſpodźiewáć
19:
onego końcá/ ku ktoremu ludzkie zgromádzenia bywáią/ áby
20:
wſzytcy obywátele ſpokoynie á ſzcżęśliwie żyć mogli: w ktorey
21:
tenże ieſt żywotá twego y śmierći twey Pan/ á ty boiąc ſię
22:
śmierći/ muśiſz ſzkody y ſromoty álbo łáiánie od niego ćierpieć.
23:
w teyże Rzecżypoſpolitey iemu ieſt żárt/ á iákoby igrzyſko/ zá=
24:
bić ćiebie/ á tobie to zá głowny wyſtępek pocżytáią/ ieſli go zá=
25:
bijeſz/ ábo rániſz. Aleſmy o tem indźie mowili/ y ieſzcże będźiemy.
26:
To tylko tu powiem/ że to ieſt właſny wárunek praw/ y o=
2

27:
pátrzenie/ áby obywátele cnotliwie żyli: á iżby w karániu zło=
28:
śći/ żadnego bacżenia ná oſoby niebyło. Bo/ (iż ſię pirwſze=
29:
go przykłádu trzymáć będę) práwá/ ſą iákoby lekárſtwo/ w
30:
ktorego dawániu/ żaden biegły Lekarz ná oſoby niema bacże=
31:
nia/ doſyć iemu ieſt/ poznáć niemoc ktora chorego trapi/ ále
32:
ná to bacżenia niema/ ieſli Pan/ cżyli chłop: ieſli śláchćić/
33:
cżyli nieśláchćic ieſt ten ktory lecżenia potrzebuie. Tymże
34:
ſpoſobem práwá niech ſię w ſobie máią/ áby wyſtępki winnych
35:
iednákim obycżáiem karáły: á iżby iednáko o pożytku/ o poko=
36:
iu/ y o zdrowiu wſzytkich rádźiły. Lecż do ſpráwienia tey rze=
37:
cży/ niemoże być żadna ſnádnieyſza drogá/ iedno/ ieſli práwá
38:
ku temu końcowi ſię będą śćiągały/ ktory roſkázuie to drugim
Mátth. 2. wirſz 12.

39:
cżynić/ cobyſmy rádźi widźieli áby nam cżyniono: Bo to ieſt
40:
náuká/ ktora iákoby z niebá zſtąpiwſzy/ przylnęłá do náſzego
41:
przyrodzenia: y od CHRISTVSA Zbáwićielá náſzego temi
42:
słowy wyłożona/ ku polepſzeniu żywotá náſzego y ſpraw ná=
43:
ſzych. Bo iż niektorzi chcą/ áby w ſtánowieniu praw/ mia
M vno ba=


strona: 71v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
no bacżenie ná ich zasługi ábo niewiem iaką wolność/ Boże
2:
day to/ áby dobrze rozumieli co mowią. Bo przez zasługi
3:
one rzecży máią być rozumiáne/ ktoremi cżyiá cnotá/ ábo mę=
4:
ſtwo bywa obiáśnione w cżynieniu dobrze ábo ſámey Rzecży=
5:
poſpolitey/ ábo rzecżam pewnych oſob. Tákowe zasługi/
6:
nietylko áby niemiáły być ná bacżeniu v tego ktory práwá ſtá=
7:
nowi/ álebych to rad widźiał/ áby ie co nawiętſzemi zapłátá=
8:
mi nágradzano y zdobiono. Ale ieſli kto zasługámi być ro=
9:
zumie mężoboyſtwo niesłuſznie vcżynione/ á iżby go dla tego
10:
lżey káráć miano/ że ieſt śláchćic y zacnego rodu/ ći názbyt źle
11:
vżywáią bárzo dobrego ártykułu/ ćiągnąc go od cnoty do nie=
12:
cnot/ á od zacnych ſpraw do ſwey kátowniey. A co o wol=
13:
nośći mowią/ záprawdę prawdźiwa wolność nie należy w=
14:
ſwowolnośći cżynienia co ſię podoba/ áni w zbytniey foldze
15:
praw przećiwko tym/ ktorzi ſię głownych wyſtępkow dopuśći=
16:
li: ále należy w pohámowániu ślepych á vpornych y ſkwápli=
17:
wych popędliwośći ſerdecżnych/ á w rządzeniu rozumu/ we=
18:
dle ktorego náuki/ naylepſze á nayświętobliwſze ieſt żyćie ná
19:
świećie. Ktemu też należy w prawdźiwey kárnośći/ w row=
20:
nem práwá opiſániu/ w iednákim poſtępku iednákich ſpraw o=
21:
krom wſzelákiego ná oſoby bacżenia/ á w rownośći ſądzenia/
22:
ſkázowánia/ y práwá wykonánia. A ktorzi ſą ſrożſzy Páno=
23:
wie/ nád popędliwośći ſerdecżne? Ktore w ludźiach nád kto
24:
remi ſię zmocniły/ á moc ſwą wźięły/ y myśl y rozſądek wą=
25:
tłą/ zwyćiążáią y przewracáią? Zaden nieieſt więtſzym nie=
26:
wolnikiem/ iáko ten kto nieporządnym pánom służy/ choćia bo=
27:
gáctwem y zacnośćią ieſt zacny. A záśię/ á ktora więtſza
28:
wolność może być pomyśloná nád tę/ nie być pod ich pánowá=
29:
niem? Znieś mi kto ztą wolnośćią owy pány/ co ſię zſwey wol=
30:
nośći chlubią/ ktorey wiele ich nieinácżey vżywáią/ iedno iá=
31:
ko konie bez wędźidł y munſztukow bijąc ná ſię/ zębámi y kopy=
32:
támi ſpolne ſobie rány zádawáiąc/ iż potym ku żadnemu Rze=
33:
cżypoſpolitey pożytkowi być niemogą. Ale cożby tym koniom
34:
pożytecżnieyſzego było/ iedno pohámowáć ie wędźidły/ áby
35:
ták y ſobie y drugim źle niecżynili? A ieźdźcowi záśię co po=
36:
żytecżnieyſzego/ iedno twárdy munſztuk w gębę temu dźikiemu
37:
źwierzowi wpráwiwſzy/ powrácáć go wedle ſwoiey woli?
38:
Nierozumieć tego bydło/ á przetoż też ſobie te go nieżycży. Ale
39:
ludźiom máiącym rozum/ nic milſzego y roſkoſznieyſzego niemiá=
40:
łoby być/ iáko munſztukiem praw hámowáć pożądliwośći/ á
41:
iáko kárety dobrym koniem ſpráwy ſwe tocżyć: Możeć ſię
42:
to zdáć pętem ábo zwiąſkámi iákiemi: ále záprawdę tákowe ſą/
43:
że nas od vporu/ ſwowolnośći/ y okrućieńſtwá/ y od inſzych
wad


strona: 72

Kśięgi wtore.
1:
wad hámuią: á wiodą nas do mądrośći/ ſkromnośći/ ſkłon=
2:
nośći/ y do inſzych wſzelákich cnot. Niech żaden niemnima/
3:
áby Bog niemiał w ſobie wolności/ prze to iż niemoże grze=
4:
ſzyć: ták też/ żaden ſię niechay nie mnima dla tego być niewol=
5:
nym/ iż práwá y karánia ſrogość odeymuie mu ſwowoleńſtwo
6:
grzeſzenia. Boć oná ieſt bárzo ſproſna/ á narodowi ludzkie=
7:
mu ſzkodliwa wolność/ gdy kto popuśći wodze niesłuſznem po=
8:
żądliwośćiam/ ná cudze rzecży cżyha/ zdradza/ odprzyśięga/
9:
gwałtem bierze/ wiele rzecży ſwowolnie nád zdrowiem y má=
10:
iętnośćią vbogich ludkow broi: á tego y tym podobnych rze=
11:
cży wiele nábroiwſzy/ chlubi ſię rodem y maiętnośćią ſwą/ zá
12:
ktorych rzecży zasłoną álbo bárzo legko bywa karan/ álbo
13:
wſzelákiego karánia vchodźi: wedle onego wirſzá/
14:
Iura neget ſibi nata, nihil non arroget armis. To ieſt/
15:
Powie żeśię nie iemu práwá vrodźiły/
16:
Wſtytko zbroią przywłaſzcży ſobie ten Pan miły.
17:
Co ieſli ſię kto inſzy cżego przećiwko niemu dopuśćił/ tego ſię
18:
domaga/ áby to było bárzo ſrodze karano. Ktoż tedy nieba=
19:
cży/ że tá wolność zwielką ludu proſtego á niemężnego niewo=
20:
lą ieſt złącżona? Lecż y niewola y wolność zbytnia prze=
21:
mierzła ieſt: iáko záś oboiá rzecż mierna/ y do długośći trwáła
22:
ieſt/ y do mnimánia v ludźi bárzo dobra. Tę ſpráwę dawá=
23:
ią Hiſtorikowie/ iż iáko Perſkie Pánowánie dla niewoli/ ták
24:
Atheńſkie dla zbytney wolnośći zginęło. V nas poſpolity
25:
cżłowiek niewolſtwem nád miárę ieſt vćiążon: á śláchtá zá=
26:
ſię názbyt zwielkiey wolnośći buia. Cżegoż ſię tedy dobre=
27:
go mamy ſpodźiewáć/ ztego rzecży ſobie bárzo przećiwnych v=
28:
żywánia ábo przywłaſzcżánia? Niech v śiebie rozważy ká=
29:
żdy kto chce/ obycżáie tych ludźi/ v ktorych w ſercu/ przywile=
30:
ie y tituły świebody moc wźięły. Wiele ich ktorzi znienawi=
31:
śći ludźi/ á drudzy z przyrodzoney ſerdecżney okrutnośći/ nie=
32:
ktorzi ácż z przyrodzenia dobrzi y ſkromni/ ále towárzyſtwem
33:
złych ludźi záráżeni/ wiele złego wyrządzáią ludźiom podley=
34:
ſzego ſtanu: cnoćie ich iáwnie zayrząc/ á ſprawy ich dobrze v=
35:
cżynione/ niepobożnie ſromocąc y ſzpecąc. A o onych co mam
36:
mowić/ ktorzi ſwowolnie mężoboyſtwá broią? átoli od te=
37:
go ártikułu ſą pobudzeni/ ktore y krzywdy y mężoboyſtwá le=
38:
kucżko karząc/ przekłáda bogáte nád vbogie/ śláchtę nád miei=
39:
ſki y chłopſki ſtan: to ieſt/ ludźi nád pſy/ iáko więc poſpolićie
40:
tey wolnośći obronićielowie/ y rozumieią y mawiáią. Ile
41:
tedy ieſt śláchćicow/ tyle ieſt nád podleyſzym ſtanem Krolow:
42:
y owſzem ile możnieyſzych/ tyle nád chudźinámi Krolow. Bo
43:
żaden Krol/ y owſzem żaden tyran niemoże mieć więtſzey mo=
cy/ ie=


strona: 72v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
cy/ iedno nád żywotem y śmierćią cżyią: ktorą moc/ iż przez
2:
náſze prawá ieſt záwikłáne daná możnieyſzym/ tedy to ná in=
3:
ſzem mieyſcu ſzerzey okażemy. Nic tedy nieieſt Rzecżypo=
4:
ſpolitey ſzkodliwſzego/ iáko praw á karánia rozność/ wedle
5:
roznośći wyſtępuiących. Bo iednym y iednákim głoſem prá=
6:
wo ma do wſzytkich mowić: iednym á iednákim pánowániem
7:
má wſzytkim pánowáć/ ták w roſkázowániu iáko wzábraniá=
8:
niu: iednym á iednákim ſpoſobem o pożytkoch/ y o trudno=
9:
śćiách/ y krzywdách wſzytkich wobec ſtánowić y rádźić trzebá.
10:
A ktorzi tákiem práwam służą/ ći zá prawdźiwie wolne máią
11:
być rozumiáni: iáko on/ ktory áby długo mogł być wolnym/ prá=
12:
gnął tego áby był niewolnikiem praw. Lecż owá wolność/ w
13:
ktorey ſię zámyka zápálcżywa chęć wſzytko cżynić cokolwiek ſię
14:
podoba/ ledwie w ktorem nagrubſzem narodźie mieyſce ma:
15:
nietylko áby miáłá być godna Rzecżypoſpolitey dobrze poſtá=
16:
nowioney. Niektore práwá ſą ták poſtánowione/ iż pożyt=
17:
kom wielkich Pánow służą/ á chudźinę niewolſtwem trapią/
18:
ktora wnich iáko w śieći więźnie/ á mocarze przerywáią ie iá=
19:
ko páięcżynę. Bo iż iuż puſzcżam ná ſtronę práwo o mężo=
20:
boycách/ á co po owych odwłokách/ ktore bez przycżyny słu=
21:
ſzney bywáią po pozwiech cżynione? Ná co owo práwo/
22:
ktore niekaże imáć ludźi choćia złocżyńcow/ iże wiele ośiadło=
23:
śći máią? Iákoby ztákiemi byłá ſpráwá o máiętność ich/ nie o
24:
złocżyńſtwo ktorego ſię dopuśćili. Te rzecży y drugie im po=
25:
dobne/ o ktorych ná inſzych mieyſcách mowić będźiemy/ ieſli go
26:
dne ſą nazwiſká praw/ niech ſądzą mądrzi.
27:
Co ieſliże iednemiż práwy Rzecżpoſpolita ma być rządzoná/
3

28:
tedy też iednákim karániem wyſtępni máią być karáni. Bo nie=
29:
wiem coby więcey nieprzyſtáło práwam/ iáko owá rozność
30:
karánia/ zá tenże wyſtępek ktorego ſię roznych ſtanow ludźie do
31:
puſzcżáią: gdyż/ ieſliby ſię do żywego dośiąc miáło/ ćiężeyby
32:
mieli być karáni ći/ co ná zacnych vrzędźiech będąc grzeſzą/ ni=
33:
żłi ludźie podleyſzego ſtanu. Plato roſkázuie/ obywátelá
34:
Rzecżypoſpolitey ſrożey karáć o złodźieyſtwo/ niż niewolniká
35:
ábo przychodniá: iż on będąc w porządney Rzecżypoſpolitey
36:
wyćwicżony/ ták ſię wielkiego wyſtępku dopuśćił: á ći podo=
37:
bno nieták dobrze będąc do cnoty wyćwicżeni/ ſkłonnieyſzy ſą
38:
ku wyſtąpieniu. Iáko dáleko ćiężey máią być karáni ći/ kto=
39:
rzi chcą być widźiáni/ że ſię ták vrodźili/ wychowáli/ tákiemi
40:
ſię ná ſercu y ná ćiele zſtali/ áby we wſzem nád inſze mieli/ niż
41:
owi/ ktorym ná wſzytkim zchodźi/ ták z ſtrony duſze iáko ćiá=
42:
łá y máiętnośći? Ale inácżey v náſzych/ ktorzi mnimáią żeby
43:
dla tego mieli być mniey karáni zá káżdy wyſtępek/ że ſą śláche=
ckiego


strona: 73

Kśięgi wtore.73
1:
kiego ſtanu. Iákoby to iych śláchectwo vrosło z ſwowo=
2:
leńſtwá grzeſzenia/ á zniekaránia wyſtępkow. Lecż by to nie=
3:
było okázowánie prawdźiwego śláchectwá/ ále nieiákiey zmázy
4:
á zarázy wſzytkiey źiemie/ ktora áby od náſzych gránic dáleko
5:
byłá odegnána/ káżdy prawdźiwy śláchćic/ ileby możnośći ie=
6:
go zſtawáło/ miałby ſię ſtáráć. A przeto ieſliżeby iáką ro=
7:
zność karánia ſtánowić miano/ tedyby ćiężey ći mieli być kará=
8:
ni/ ktorzi ſą ná wyſokich vrzędźiech/ niż podleyſzego ſtanu lu=
9:
dźie: ſrożey bogáći/ niżli vbodzy: ſrożey śláchćicy/ niżli miey=
10:
ſkiego ábo chłopſkiego ſtanu: ſrożey ći co ſą ná vrzędźiech/ ni=
11:
żli ći co bez vrzędu. Bo oni będąc y rozumem y bogáctwy od
12:
Bogá lepiey obdárzeni/ więcey przycżyn máią ktore ie od wy=
13:
ſtępkow odwodzą: á przeto ich wyſtępek ćiężſzy ieſt. A ácż=
14:
kolwiek to ieſt doſyć niemáła przycżyná do vſtáwienia ſrożſze=
15:
go karánia: wſzákże też y tá do tego przyſtępuie/ iż im ieſt więt=
16:
ſzy ábo zacnieyſzy ten kto grzeſzy/ tym y wyſtępek iego ieſt iá=
17:
wnieyſzy/ y więcey náśládowcow poſpolićie miewa. A lu=
18:
dźi podłych iż nieznácżny żywot bywa/ przeto też wyſtępki ich
19:
nieznácżne/ á do náśládowánia drugim nie ták ná wſparze.
20:
Ták tedy mym zdániem to mieyſce ma być zámknione/ áby ná
21:
wſzytkie w iedney Rzecżypoſpolitey mieſzkáiące/ gdy ſię iedná=
22:
kiego wyſtępku dopuſzcżą/ iednákie karánie było ſtánowione.
23:
Co ieſliby iáka rozność karánia o iednáki wyſtępek vſtáwiona
24:
być miáłá/ tedy ma być obrácána nie ná rozmnażánie ſwowol=
25:
nośći możnieyſzych/ ále ná odegnánie krzywd od vbogich ludźi.
26:
Bo ponieważ tá ieſt powinność praw/ zábiegáć krzywdam:
27:
tedyć nieinácżey temu doſyć vcżynią/ iedno gdy ćiężey będą ká=
28:
ráć onych co vbogim krzywdę cżynią/ niżli tych co bogátym.
29:
Bo możnieyſzim nieták ſnádnie kto może krzywdę vcżynić/ iáko
30:
chudźinie: á przetoż te krzywdy ktore im bywáią cżynione ćię=
31:
żey máią być karáne/ niżli te co możnieyſzim. Lecż onę rozność
32:
że zá proſtego ſtanu cżłowieká dáć dźieśięć grzywien/ á zá
33:
śláchćicá ſto grzywien ábo gárdło/ okrućieńſtwo iákieś wymy=
34:
śliło nie mądry Zakonodawcá. á przetoż z porządney Rzecży=
35:
poſpolitey ma być wyrzuconá/ y z pámięći ludzkiey wykorze=
36:
nioná. Widzę że y onę rozność wiele ich chwali/ gdy ná dru=
37:
gie/ ktorych ſwowolność trudno pohámowáć/ ſrożſze karánie
38:
vſtáwiáią: á ná drugie lżeyſze/ ktorzi łácno w powinnośći mo=
39:
gą być zátrzymáni. Tákowa rozność y obycżáiem zá práwo
40:
wźiętym/ y práwem piſánym bywa pochwalona. Sámá też
41:
to rzecż świádcży/ że ludźie wyſokiego ſtanu/ á ná iákim wiel=
42:
kim vrzędźie poſádzeni/ więcey ſię obruſzáią/ gdy by obacżyli/
43:
áno ich dobremv mnimániu kto co vwłacża/ niżli podły lud á mo=
Ntłoch:


strona: 73v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
tłoch: ktorzi/ kiedyby nád nimi śmierć/ ábo tárás/ ábo iákie
2:
ſrogie karánie niewiśiáło/ lećieliby oślep ná wſzelákie złośći.
3:
Lecż owey roznośći/ zá ktorą wielką ſwowolność idźie/ z kto=
4:
rey wiele ich porwáni bywáią do grzechu/ iáka ſię w ártykule
5:
o mężoboycách okázuie/ á kto mądry niebędźie gánił? Záś á kto
6:
by zrozumnych tego nie chwalił/ gdyby ono/ co fortuná ludziom
7:
vięłá/ práwá lub ſtátutá iym nágradzáły/ á krzywdyby ſie v=
8:
bogiemu cżłowiekowi vcżynioney ćiężey mśćiły/ niż gdyby ią
9:
bogátemu vcżyniono: ieſliby oſoby ná vrzędźie będące ćiężey ká
10:
rano/ niżli te ktore vrzędow niemáią/ ćiężey śláchćicá ni=
11:
żli chłopá? Y to mi ſię podoba/ áby też ten był ſrożey karan/
12:
ktory przećiwko vrzędowey oſobie wyſtąpi/ niżli kto przećiw=
13:
ko proſtey.
14:
Rozdżiał cżwarty.
15:
Inſze przeſtrogi ábo wárunki praw.
16:
TE przycżyny roznośći karánia wyiąw=
17:
ſzy/ niewiem ieſli ktora inſza ma być przyiętá.
18:
Lecż práwá máią káżdego w powinnośći iego
19:
zátrzymáwáć: drogę do ſzkodzenia ludźiom zá=
20:
grádzáć: śmiáłość złych hámowáć: niewinność
21:
káżdego bezpiecżną ze wſzech ſtron cżynić: rádźić o tem iákoby
22:
dobrzi ludźie w pokoiu á w zacnośći ſwey zachowáni byli:
23:
ſwary/ niezgody y roznice/ ile mogą/ wygłádzáć/ á ſpokoyne
24:
Rzecżypoſpolitey poſtánowienie vmácniáć y bronić go.
25:
Rozdźiał piąty.
26:
Rozność á rozdźiał praw.
27:
DO tego przyſzło/ że iuż o roznośći praw
28:
mowić mamy. A może żaden odemnie niecże=
29:
káć/ iákoby od vſtawce praw/ doſtátecżnego o=
30:
piſánia praw. nie ieſt rzecż moiey możnośći: á
31:
potrzebuie cżáſu y pilnośći więcey. Zda mi ſię
32:
że doſyć vcżynię powinnośći mey/ ieſli drogę do niektorych
33:
praw vkażę/ ábo też niektorych praw dotknę. Ządałbym tego/
34:
áby ći/ ktorzi rozumem/ náuką/ y doświadcżeniem rzecży wie=
35:
le mogą/ do ták wielkiey rzecży chęći przyłożyli: gdyż wtem po
36:
rządne Rzecżypoſpolitey poſtánowienie naywięcey należy.
37:
A ták wſzytkie práwá/ iedne z przyrodzenia vrosły/ drugie
obycżáy=


strona: 74

Kśięgi wtore.74
1:
obycżáymi y vſtáwámi ludzkiemi ſą vchwalone/ niektore też
2:
ſą Boſkie. O Boſkich teraz mowić niebędźiemy. Te prá=
3:
wá ktore z przyrodzenia vrosły/ Filozofowie pilnie wyłożyli/
4:
ktorzi o cnotách y powinnośćiách piſáli. A do tych oboich
5:
praw y przyrodzonych y Bożych/ vſtáwy roznych narodow ie=
6:
ſli máią być vchwalone/ trzebá áby do nich co nabliżey przyſtę=
7:
powáły. Bo im dáley od nich będą rozne iáko od ſwoich źrzo
8:
deł/ tem ie mniey zá godne imienia praw będą rozumieć.
9:
Rozdźiał ſzoſty.
10:
Vſtáwy álbo Práwá o Vrzędźie.
11:
NAprzod tedy práwá niech będą ſtáno=
12:
wione o zlecániu vrzędow/ komu/ á dla ktorych
13:
przycżyn máią być zlecáne. Ná cnotę á náukę na=
14:
pirwey trzebá bacżenie mieć: á do cżego ſię kto
15:
zgodźi. Ci ktorzi w rzecżách rycerſkich ſą bie=
16:
gli niech Woiewodztwy bywáią vcżćieni: bo oni/ wedle ná=
17:
ſzych obycżáiow/ ſą wodzmi ná woynie/ káżdy ſwego powiátu.
18:
Ktorzi w práwie ſą ćwicżeni/ niechay będą ſędźiámi. Ná
19:
ſtároſtwá Powiátow y zamkow/ niechay bywáią obieráni tá=
20:
cy ludźie/ ktorziby pokoy domowy mnożyć/ á ſpráwiedliwość
21:
miedzy ludźmi záchowáć mogli. Ktorzi ná wotowánie oſtrą
22:
rozrywkę máią/ ći do Senatu/ to ieſt/ miedzy pány rádne máią
23:
być prziymowáni. Aleć záprawdę trzebá ſię przypátrowáć o=
24:
bycżáiom tego kto ma być obieran: ieſli ieſzcże niebędąc ná vrzę
25:
dźie vmiał posłuſznym być/ ieſli ſądowi doſyć cżynił/ ieſli vrząd
26:
w vcżćiwośći miał. Kto tych cnot w ſobie niema/ słába ná=
27:
dźieiá o niem áby mogł dobrze roſkázowáć. Bo kto chce dobrze
28:
roſkázowáć/ trzebá áby ſam wprzod dobrze posłuſzny był.
29:
Ktorzi ábo ſámi przez ſię/ ábo przez kogo inſzego proſzą/ ći
30:
ná vrzędy niechay niebędą przyimowáni/ bo ſię zda/ iákoby ći/
31:
nie dla Rzecżypoſpolitey/ ále ſámi dla śiebie vrzędu ſię doma=
32:
gáli. Dobrze záprawdę Hadrian Ceſarz niektoremu cżło=
33:
wiekowi co przed tem bywał Hetmánem/ gdy prośił áby mu
34:
ſię wedle práwá odpowiedáć godźiło/ odpiſał/ Iż nieieſt o=
35:
bycżay áby o to proſzono/ ále pozwaláią tego: dawáiąc znáć/
36:
iż wiele rzecży ieſt/ ktore vcżćiwie mogą być pozwolone/ á przed
37:
ſię nie ieſt rzecż vcżćiwa o nie prośić. Bo co ſię o iednem rze=
38:
kło/ toż ſię y o drugich ma rozumieć.
39:
A ieſliże Vrzędy niemáią być tym dawáne/ ktorzi ſię ich v=
40:
pornie domagáią/ iáko dáleko więcey tym ktorzi ie kupuią?
41:
Bo bez tego być niemoże/ áby ći ktorzi cżego hándlem ábo oby=
N ijcżáiem


strona: 74v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
cżáiem kupieckim cżego doſtáli/ nie mieli ſobie z tego pożytku
2:
cżynić. Są też ći ktorzi zwierzchnemu Pánu/ ábo Krolo=
3:
wi nic niedawáią/ ále przedśię dawáią tym ktorzi zá nim i pro=
4:
ſzą/ áby tym ſnádniey doſtáli. Ale y ći w tákowemże wyſko=
5:
ku máią być policżeni. Bo poſpolićie to bywa/ iż wcżem kto
6:
ſzkodę podiął/ w temże záśię ſzuka nagrody. Lecż
7:
zgołá wſzelákie vrzędow dopieránie/ ma być práwy hámowá=
8:
ne y zabronione. bo widźimy/ iż iáko ſrogi tyran trapi tego/ w
9:
kim moc wźięło: iáko go pędźi ku cżynieniu y podeymowániu
10:
wiela rzecży nikcżemnych ſproſnych y nieprzyſtoynych/ áby wżdy
11:
kiedy doſzedł tego cżego żąda. Piękneby ſpieránie miedzy
12:
obywátelmi było o cnotę á o dowćip: áby ći ktorzi zacnego
13:
rodu ſą wſzeláką pilnośćią do tego ſię gárnęli/ żeby od podley
14:
ſzego ſtanu ludźi/ iáſnośćią cnoty/ y vcżćiwych ſpraw niebyli zá=
15:
tárći: á ktorzi ſię przodkow ſwych zacnośćią niemogą ozdobić/
16:
ći ſię niech ſtáráią/ áby ſię właſną ſwoią cnotą zdobili y za=
17:
cnemi cżynili: á káżdemu ſię dobrze záchowywáli/ ták káżde=
18:
mu zoſobná/ iáko y wſzytkim w obec iáwnie. Domagá=
19:
nie tedy vrzędow ma być práwem zákazáne: á cnoćie doświá=
20:
dcżoney/ dowćipowi y zacnym vcżynkom vrzędy máią być da=
21:
wáne. O cżem w pirwſzych kśięgach więceiem piſał.
22:
To też ieſt rzecż potrzebna/ áby nikomu w żadnem Powie=
4

23:
ćie vrzędu niedawano/ iedno temv ktoryby tam miał ośiádłość:
24:
áby niebył niedbáłym w ſwoiem vrzędźie/ ieſliby gdźie indźie
25:
miał mieſzkáć/ á vrzędowi ſwemu gdźie indźie doſyć cżynić.
26:
A to ſię ma rozumieć nietylko o tych vrzędnikoch/ ktorzi ſądy
27:
ſpráwuią/ ále też y o tych/ ktorzi máią moc roſkázowánia. V
28:
nas wiele ich ieſt/ ktorzi z łáſki Krolewſkiey wielkich vrzędow
29:
doſtąpili/ w tych powiećiech w ktorych niemáią ośiádłośći.
30:
Ci ácżkolwiek muſzą być ćierpiáni w ich vrzędźie/ ále przedſię
31:
namieſtniki ſwe niechby mieli tákie/ ktorziby w onem powie=
32:
ćie ośiádłość mieli. Bo ktore ná to z inſzych powiátow
33:
biorą/ ći rádźi bárzo łupią: iáko ći/ ktorzi nie miedzy ſwemi
34:
roſkázuią: ále y o tem myślą/ iákoby ſię ztámtąd wynieśli/ y o
35:
to nic niedbáią/ iákie mnimánie po ſobie zoſtáwią v tych/ kto=
36:
rych żadnym powinowáctwem obowiązánych niemáią. Cże=
37:
go ácż inſze kráiny doznáły/ ále naywięcey tá Pruſka źiemiá/
38:
ktora teraz ieſt pod Kśiążęćiem/ przed dawnemi cżáſy dozná=
39:
łá: gdy tám przed tem Krzyżacy pánowáli. Bo zpośrodku
40:
Germániey poſyłano do Prus Grofy Rzeſkie: ktorzi miedzy
41:
ludźmi nie ſwemi okrutnie á ſrodze pánowáli. To też ieſt
42:
zdrádzánie praw/ ieſliby kto tylko ſtáianie roli/ ábo iáką nie=
43:
wielką máiętnoſtkę kupił w ktorem powiećie/ áby tám vrzędu
doſtał.


strona: 75

Kśięgi wtore.75
1:
doſtał. A ták/ trzebá to mieć ná bacżeniu/ áby żaden nietrzy=
2:
mał vrzędu w powiećie/ iedno ktoby tám niemáłą cżęść ośiá=
3:
dłośći miał/ y tám nacżęśćiey mieſzkał/ á od powiátu one=
4:
go ná długi cżás odieżdżáć niemuśiał: wyiąwſzyby ktory Po=
5:
wiát potrzebował godnego vrzędniká/ á w ſwoimby go po=
6:
wiećie mieć niemogł/ áżby go z inſzego powiátu doſtáwáć mu=
7:
śiał. A wſzákże niema być gánion obycżay Hiſzpáńſki/
8:
ktory iż ſię w wielu powiećiech Hiſzpáńſkiey źiemie záchowuie/
9:
powiedźiał Petrus Royſius Maureus mąż sławny/ ktory dla o=
10:
ſobliwey náuki y biegłośći w práwie/ od Krolá był Referen=
11:
darzem vcżynion. Ten (mowię) tám ieſt obycżay/ áby ża=
12:
den w tem powiećie nieſądźił/ w ktorem ſię vrodźił. Bo po=
13:
nieważ krewność/ powinowáctwo/ przyiaźń/ y nieprzyiaźń/
14:
ábo miedzy żywemi zácżęta/ ábo od ſtarſzych iákoby przez ręce
15:
wźięta/ wiele ludźi od prawdźiwey drogi odwodźi: rychley
16:
ſędźia będźie miedzy temi ſpráwiedliwie ſądźił/ miedzy ktore=
17:
mi áni przyiáźni áni nieprzyiáźni żadney niebędźie miał. A
18:
przetoż nie bez przycżyny zacnego Mázowieckiego kśięſtwá
19:
Posłowie/ ná iednem ſeymie żądáli/ áby iych prze cudzoźiem=
20:
com á nie oney źiemie obywátelom ku rozſądzeniu były zleco=
21:
ne. Ieſliby ten obycżay był przyięt/ tedyby też trzebá zámie=
22:
rzyć cżás/ pokiby ktory ſędźią ná vrzędźie miał być/ áby ſkońcży=
23:
wſzy wedle cżáſu vrząd ſwoy/ do domu ſię wroćić mogł. O=
24:
no też práwy Rzymſkiemi opátrzono/ áby tákowi ſędźiowie
25:
złożywſzy vrząd z śiebie/ ná onem mieyſcu pięćdźieśiąt dni mie=
26:
ſzkáli: áby przez ten cżás był słuſzny opyt/ ieſli kogo niesłuſznie
27:
ſkazáli/ żeby wedle ſpoſobu wyſtępku byli karáni/ á ieſli co nie=
28:
ſpráwiedliwie wźięli áby we cżwor naſob wroćili/ áby on co
29:
zniego co nieſpráwiedliwie złupiono dwie cżęśći wźiął/ á dru=
30:
gie dwie cżęśći do poſpolitego ſkárbu obrocono.
31:
Doſyć iednemv ná iednem vrzędźie: á ieſliby ich więcey miał/ te
5

32:
dyby wżdy niechay niebyły ſobie przećiwne. Bo á iákoż kto ie=
33:
den może mieć vrząd w roznych powiećiech/ gdyż rázem ná
34:
dwu mieſcách być niemoże? lecż to ieſt powinna rzecż áby káż=
35:
dy powiát miał záwżdy ſwego vrzędniká przitomnego.
36:
Ale naprzod niż co trzebá opiſáć ſpoſob obieránia Krolá:
6

37:
kto ma być obran/ od kogo/ á iákim ſpoſobem. W Zakonie Bo
5. Moiż. 17. W worſzu 15.

38:
żym ták nápiſano: Ieſli vmyślićie ſobie obráć Krolá obycżá=
39:
iem inſzych narodow pogránicżnych/ tegoż obierzćie/ ktorego
40:
wam Bog obierze/ to ieſt/ z wáſzey krwie: bo ſię wam niego=
41:
dźi przekłádáć nád ſobą cżłowieká poſtronnego á cudzoźiemcá.
42:
Z tych słow możemy obácżyć/ że Bog/ ktory inſzych vrzędni=
43:
kow obieránie ludowi porucżył/ obieránie Krolá ſobie tylko
N iijſáme=


strona: 75v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ſámemu záchował. Bo Krolewſka możność łácno ſię obráca
2:
w tyráńſtwo/ niebędźieli porucżoná cżłowiekowi doſkonáłey
3:
cnoty. A przetoż chćiał Pan Bog/ áby on lud pirwey Kśią=
4:
żętá á ſędźiowie ſądźili. A potym gdy ſię Krolá vpornie do=
5:
magáli/ dał go im z gniewem/ mowiąc do Sámuelá ich rzecż
6:
forytuiącego: Vsłuchay ludu proſzącego: boć nie ćiebie/ ále
1. Krol. 8 wirſz 7.

7:
mnie odrzucáią/ áby niebyli pod moim Kroleſtwem. Bo
8:
ácżkolwiek możność Krolewſka nie ledá podobieńſtwem ieſt
9:
tu ná źiemi możnośći Bożey/ ale iż oná ieſt zupełna á naywyż=
10:
ſza/ przeto dla niekárnośći łácno ſię w roſpuſtność vdawa.
11:
A ták zda ſię iákoby tu Bog dawał znáć/ że tá władność Kro=
12:
lewſka/ więcey zá vpornym domagániem byłá otrzymána/ ni=
13:
żli słuſznym ſpoſobem vproſzona. Roſkazał też áby iey ni=
14:
komu/ niedołożywſzy ſię iego/ niedawano. Ktemu y to przy=
15:
dał/ áby iey cudzoźiemcowi niedawano: iż tákowi ludźie nie
16:
ták bywáią ſkłonni do drugich narodow iáko do ſwych. A
17:
ták mądrze ſobie záiſte w tey mierze Fráncuzowie poſtąpili/ y
18:
niektorzi drudzy narodowie/ iż kilko domow ſtárożytnieyſzych
19:
obrano/ z ktorych/ gdy Krolewſkiego potomká nie zſtánie/ o=
20:
bieráią Krolá. Bo tym ſpoſobem y poſtronnym roznych na=
21:
rodow zágradza ſię drogá dopieráć ſię pánowánia/ y ſwoi o=
22:
bywátele máią nieiákie gránice/ z ktorych niewykracżáią oko=
23:
ło obieránia Krolá. A nie zdrogiby to było/ gdyby w obierániu
24:
Krolá tych ſpoſobow vżywano/ ktorych w obierániu Biſku=
25:
pow v nas vżywáią. Ktemu/ chcąc Bog przycżyny tyráńſtwá
26:
odćiąć/ kazał áby bogáctwá Krolewſkie były mierne/ mowiąc:
27:
Krol niechay niema wiele koni/ áni wielu żon/ ábo śrebrá y
28:
złotá. Ponieważ też okrom oſobliwey pomocy Bożey żaden
29:
tey możnośći dobrze vżywáć niemoże/ przeto roſkázuie Bog/
30:
áby zakon iego záwżdy przed ocżymá miał/ o niem w nocy y
5. Moi. 17. wirſz 18.

31:
we dnie rozmyśláiąc/ áby ſię przećiwko ludźiom ſwoiem har=
32:
dźie niebeſtwił/ á iżby z kárnośći/ áni ná práwo áni ná lewo
33:
nieuſtąpił. Przetoż około obieránia Krolá niechay będźie
34:
práwne poſtánowienie: á ktemu y ktora ieſt iego powinność/
35:
tákże o żenie iego/ y o wienie/ ná ktorych dźierżáwách ma być o=
36:
znácżone: y o ſynow iego wychowániu niechay pilne poſtáno=
37:
wienie będźie/ ktorziby potym k dźiedźictwu oycowſkiemv przyść
38:
chćieli. Biádá źiemi/ iáko Prorok Boży powieda/ ktorey
Koheleth 10. W wirſzu 16.

39:
Krol dźiećię. A ná temći nic/ ieſli láty ieſt dźiećię/ cżyli oby=
40:
cżáymi. Przeto niech práwá będą poſtánowione/ o wycho=
41:
wániu ſynow Krolewſkich: á mámki y miſtrzowie/ y w náuce
42:
towárzyſze/ tákże y w igrániu/ zá rádą Senatorſką niechay im
43:
będą przydáni. á ludźie wſzetecżni/ kuropłochowie/ pijánice/ y
pochlebcy/


strona: 76

Kśięgi wtore.76
1:
pochlebcy niech przy nich niebywáią: żeby/ iáko ieden vcżony
2:
powiedźiał/ onego młodego panięćiá/ iákoby poſpolitego źrzo=
3:
dłá/ z ktorego wſzytcy pić muſzą/ niezáráźili iádem ſwoim/
4:
zkądby ſię potym niezlicżone mnoſtwo ludźi zárażáło.
5:
Niech też będą práwem zágránicżone powinnośći wſzytkich
7

6:
vrzędnikow/ w coby ſię mieli w dáwáć/ poki/ á iáko. Aby ná
7:
káżdy rok iáwnie z vrzędu trzymánego licżbę cżynili: ktemu też
8:
karánie ſrogie/ ieſliby w cżem ná onem vrzędźie wyſtąpili/ ma
9:
być poſtánowienie. Wcżem też záwieram práwo o wrá=
10:
cániu pieniędzy ábo podatkow nieſpráwiedliwie wźiętych.
11:
To o tych niechay będźie doſyć ktorzi władność w ręku máią.
12:
Rozdźiał śiodmy.
13:
Práwá o roznośći oſob vrzędow niemáiących.
14:
POtem o bezurzędowych oſobách piſáć trze
15:
ba/ y o ich rozmáitośći: z ktorych iedni ſą ſobie
16:
wolni á pod drugiego práwem: y co to zá práwo
17:
tákie: á iáko bywa álbo nábyte/ álbo wzruſzone.
18:
Tu też będźie o władzy Oycowſkiey/ y Páń=
19:
ſkiey: ktorą máią/ Oćiec nád ſynem/ á Pan nád niewolni=
20:
kiem/ y nád kmiećiem/ y nád káżdym cżłowiekiem pod iego mo=
21:
cą będącym: potym też y o tey władnośći/ ktorą mąż ma nád
22:
żoną. A ták máią być práwá poſtánowione o weſelách mał=
23:
żeńſkich/ o rozwodźiech/ o ná wolność puſzcżeniu/ y o wyzwo=
24:
leniu z mocy oycowſkiey. Potym o śirotách/ y o opiekuniech.
25:
Ktemu/ o roznośći proſtego á ślácheckiego ſtanu/ ták tego
26:
ktorzi máią wrodzone śláchectwo/ iáko też tego ktorzi dáro=
27:
wáne. Ktorzi zacni ſą cnotą/ á wielkiemi przećiwko Rze=
Cnotá cżyni ślachćica z Kmiećiá.

28:
cżypoſpolitey zasługámi sławni/ ći choćiaby nie ślácheckiego
29:
rodu byli/ zá śláchćice máią być pocżytáni. Bo ſámá rzecż/
30:
choćiaby ludźie niechćieli/ śláchćicámi ie cżyni. A przećiwko
31:
przyrodzonemu w rzecżách poſtępkowi walcżyć/ ieſt rzecż ludźi
32:
ſzalonych y złych: o cżem ná inſzem mieyſcu ſzerzey mowić będę.
33:
Oná mieſzániná śláchćicow z rycerzmi/ niewiem ieſli ma być
34:
gánioná. Bo záprawdę rycerze nie rodzą ſię/ ácżkolwiek ſię
35:
śláchćicy rodzą. A iáko inſza rzecż ieſt być ludźmi vcżo=
36:
nemi/ á inſza być ſynmi ludźi vcżonych: ták inſza rzecż ieſt być
37:
rycerzem/ á być ſynem rycerzowym. Rycerſka doſtoyność
38:
bywa nábywána/ cżęśćią zasługámi przećiw Rzecżypoſpoli=
39:
tey/ cżęśćią też pewnemi ceremonijámi: o ktorych onę przypo
40:
wieść poſpolićie wſpomináią/ lepſzy Ricerz niż Pánoſzá/ kto=
N iiijremi


strona: 76v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
remi słowy pokázuie ſię/ że zacnieyſzy ieſt ſtan rycerzá niż pro=
2:
ſtego śláchćicá. Tákową doſtoyność dawáią Krolowie też
3:
y tym/ ktorzi ſię śláchćicámi vrodźili: nie ieſt to tedy iedná rzecż/
4:
vrodźić ſię śláchćicem/ á być rycerſkiego ſtanu. Práwá wie=
5:
le pozwaláią rycerzowi/ cżego niepozwaláią inſzym ludźiom.
6:
A ták ma być vſtáwioná rozność miedzy rycerzem/ á miedzy
7:
śláchćicem: á niema być tytuł rycerſtwá przywłaſzcżan tym/
8:
ktorzi go nigdy niezásłużyli.
9:
Rozdźiał oſmy.
10:
Práwá o pánowániu ábo dźierżáwie/ y o roznośći rzecży.
11:
IVż náſtępuie oná roſpráwá o páno=
12:
wániu/ y o roznośći rzecży. Rozmáite przeto
13:
wylicźáią ſpoſoby/ ktoremi doſtawáią pánowá=
14:
nia/ cżęśćią obcych narodow/ cżęśćią też ſwoimi
15:
źiemſkiemi práwy w obycżay w nieśione y przy=
16:
ięte. á ktemu/ iedne ſą/ ktoremi wſzytkiego w obec doſtawá=
17:
ią/ á drugie/ ktoremi káżdey rzecży z oſobná. Miedzy pirwſze=
18:
mi ſpoſoby/ wylicżáią dochodzenie dźiedźictwA ábo teſtámen=
19:
tem/ ábo też bez teſtámentu nam odumártego: miedzy pośle=
20:
dnimi ſą/ práwo mnoſtwem dźierżawiec po ſobie náſtępu=
21:
iących vgruntowáne/ dawność odpiſánie/ teſtámentem/ poru=
22:
cżeniem ná teſtámenćie do wiernych rąk/ áby to komu inſzemu
23:
dano. Támże też bywa rzecż/ o ich gruntownem práwie/ y o
24:
trzymániu pożytkow: ono pirwſze práwo miewáią Pánowie/
25:
ktorych ieſt właſny grunt/ ábo ktorzi lennem práwem co od=
26:
dawáią: á to máią ći co ſię pod obronę cżyię vćiekáią/ á ná ich
27:
źiemi do cżáſu ábo zá posługámi ábo zá iákimi inſzemi vmowá=
28:
mi śiedzą. Te práwá y inſze ku tem należące/ bárzo ſzyroce
29:
ludźie w práwie vcżeni roſpráwuią.
30:
Rozdźiał dźiewiąty.
31:
O Kontrákćiech y obligácyiách ábo obowiązkách.
32:
POtym niechay idą práwá o kontrákćiech
33:
ábo vmowách/ z ktorych obowiązki roſtą: ktory
34:
poſtępek práwa bárzo ſię dáleko śćiąga. Bo le=
35:
dwieby ſię ktora miedzy ludźmi ſpráwá náleść
36:
mogłá/ ktoraby ſię niezámykáłá/ kupnem/ prze=
37:
dáżą/ odmiáną/ dárowizną/ naymem/ viednániem śiebie ná
co/ obie=


strona: 77

Kśięgi wtore.77
1:
co/ obiecániem cżego/ rękoiemſtwem/ pożycżką/ dániem do
2:
wiernych rąk/ zaſtáwą/ y inſzemi tym podobnemi.
3:
Rozdźiał dźieśiąty.
4:
Práwá o krzywdách ktore bywáią vcżynione ſłowy/ ábo rzecżą: 1. Stá=
5:
ráć ſię o to trzebá/ áby drobnego ſtanu ludźie/ im naywięcey może być/
6:
bezpiecżni byli od krzywd: á iżby káżdemu wolno było ſkárżyć ná tych/
7:
ktorzi komu krzywdę vcżynili. 2. Práwá máią być ſpiſane przećiwko
8:
tym co łáią/ ſromocą y biją. 3. Przećiwko gwałtownikom/ cudzo=
9:
łożnikom/ y złodźieiom. 4. Tákże przećiwko mężoboycam. 5. Prze=
10:
ćiwko onym co przećiwko máieſtatowi wyſtępuią. 6. Ná Lichwia=
11:
rze/ y vrzędy łápáiące.
12:
O Krzywdách też ma być vcżyniono poſtá=
13:
nowienie/ o tych ktore y słowy y rzecżą bywáią
14:
cżynione: Bo wſzytkie wedle ſpoſobu wyſtępku á=
15:
bo wyſtępuiących/ ſzkodámi/ ſromotámi/ więźie=
16:
niem/ wywołániem z źiemie/ niewolſtwem ábo
17:
śmierćią máią być karáne.
18:
A o tem ma być pilne ſtáránie/ áby podłego ſtanu ludźie od
1

19:
krzywd co naywięcey byli bezpiecżni. Wiele śláchty y bogá=
20:
tych oſob lecą do cżynienia krzywd ludźiom podłym á vbogim.
21:
ći/ ieſliby ie winą pieniężną karano/ nic ſię niepolepſzáią: prze=
22:
to niechby ábo ná długi cżás więźieniem/ ábo iáką zelżywo=
23:
śćią karáni byli. Niech żaden nie ma zá to/ áby ktory cżłowiek by
24:
naubożſzy miał być táki/ żeby krzywdę niezemſzcżoną á nieſka=
25:
ráną miał ſkromnie znosić. Co ácż ná cżás táić muśi: wſzák=
26:
że ſię trzebá obáwiáć/ áby ſię oná waśń záſtárzáła kiedykolwiek
27:
ku ſzkodźie Rzecżypoſpolitey niewywárłá: zwłaſzcżá iż wſzy=
28:
tek ten vbogich ludźi narod/ dla wzgárdy ſwey á niekárno=
29:
śći/ bacży to/ że ieſt ná krzywdy wyſtáwiony. A przeto trze=
30:
bá o tem rádźić/ iákoby dla niekaránych krzywd/ waśń á gniew
31:
vbogich ludźi nierosł á niezáſtárzywał ſię: á ktemu/ áby cżem
32:
kto bogátſzy ábo zacnieyſzy ieſt/ tem ſrożſzymi/ ábo wżdy ſprá=
33:
wiedliwſzemi á powinnemi kaźniámi od cżynienia krzywd był
34:
odſtráſzon. Solon Sálámińſki gdy go ſpytano/ ktorymby
35:
ſpoſobem to być mogło/ áby co namniey krzywd miedzy ludź=
36:
mi było/ powiedźiał: Ieſli ći/ ktorzi żadney krzywdy nieućier
37:
pieli/ ták będą żáłoſni/ iáko ći ktorzi vćierpieli. Zdrowa to
38:
záprawdę odpowiedź/ á mądrego vſtawce praw godna. Bo
39:
iż ták przyrodzenie ſpráwiło/ że żaden cżłowiek ſam ieden mieſz
40:
káć niemoże: by też y naywiętſzy doſtátek wſzytkich rzecży miał:
41:
przeto też ták bywa/ iż ná tem ſpolnego mieſzkánia towárzy=
42:
ſtwie/ á ná vżycżániu rozmow/ rad/ y rátunkow/ iáko cżłonki
N vw iednem


strona: 77v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
w iednem Rzecżypoſpolitey ćiele/ wſzytcy rádźi przeſtawamy.
2:
Ktoż tedy zá to niema/ iż gdy ktory cżłonek tego ćiáłá bywa
3:
obráżon/ że y on ſam obráżon będźie? Ktoż tego niebacży/ iż
4:
zá vcżynieniem gwałtu iednemu obywátelowi/ dźieie ſię gwałt
5:
práwam wſzytkiey Rzecżypoſpolitey służącem? Ták tedy So= lon Sálámińſki rozumiał/ żeby tym ſpoſobem ludźie byli od=
7:
ſtráſzeni y zátrzymáni od cżynienia krzywd/ gdyby káżdemu
8:
było wolno ſkárżyć ná ſwego winowáycę/ á práwem znim o
9:
ſwą krzywdę cżynić. Bo on wſzytkie ludźi w iedney Rzecży=
10:
poſpolitey mieſzkáiące/ przyzwycżáiał do tego/ áby ſię wſzytcy
11:
z dobrego powodzenia ſąśiádá ſwego weſelili/ á ze złego ſmę=
12:
ćili y fráſowáli. A teraz gdy komu krzywdę vcżynią
13:
á wſzytcy o to nic niedbáią/ áni ſię im to ſercá tknie/ niektorzi
14:
ſię też z oney nędze weſelą/ tedy zbytnia niekárność wiele ich
15:
cżyni gorſzemi/ á do cżynienia krzywd śmielſzemi. Ale mie=
16:
dzy wſzytkiemi rzecżámi naywięcey godźi ſię/ áby my/ ktorzi
17:
ieſteſmy niebieſką náuką nápoieni/ rozmyśláliſmy w ſercu przy=
18:
kazánie miſtrzá náſzego: ktore nam roſkázuie/ ábyſmy drugim
19:
tego niecżynili/ cżego niechcemy áby nam cżyniono. Ták ſię
Dźieie áp. 15. W wirſzu 29.

20:
tedy drugim záchowaymy/ iáko chcemy żeby ſię też y oni nam
21:
záchowáli. Ieſlić ſię zda ćięſzka rzecż ćierpieć od drugiego
22:
krzywdę/ á ten ktoryć ią vcżynił zdać ſię być złośćiwy: toż też
23:
y o ſobie rozumiey/ że y ty/ ieſlibyś kiedy komu krzywdę cżynił/
24:
ieſteś y złośćiwy y godźien ábyś karánie zá to odniosł. To
25:
przykazánie ieſli ſię głęboko w korzeni w ſercá náſze/ może nas
26:
odſtráſzyć od cżynienia krzywd.
27:
Sromocenia ktoremi wſzytek ſtan ktorykolwiek ſromocon
2

28:
bywa/ ćiężſze bywáią/ niż ktore ſię dźieią priwatom: ktore
29:
ieſli będą nápiſáne/ tedy máią być zá ſromotne kśiąſzki po=
30:
cżytáne. iáko onych/ ktorzi niedawno pioro nie w enkau=
31:
śćie ále w iádowitey trućiźnie macżáiąc/ iáwnie nápiſáli/ że
32:
chłopſka krew nigdy nie ieſt życżliwą śláchćie. Niech przeto
33:
y tego Státutem zábronią/ y przećiw wſzelákiemu ſromoce=
34:
niu/ łáiániu/ zbiciu/ ośiecżeniu/ y wſzelákiemu oſzpeceniu co=
35:
bykolwiek gwałt cżyiemu żywotowi przynośiło/ niech ná to bę=
36:
dą ártykuły ſpiſáne.
37:
Káżdy gwałt niesłuſzny/ ták rzecżam iáko oſobam ktorem
3

38:
wyrządzony/ niewiem ieſliby inſzym karániem ſpráwiedliw=
39:
ſzym/ niż gárdłem mogł być ſkarány. Cudzołoſtwá/ zło=
40:
dźieyſtwá/ krzywoprzyśięſtwá/ tákie ſą wyſtępki/ o ktorych
41:
káżdy rozumieć muśi/ że ſrogiego karánia godne. Wſzákże
42:
zwykłe karánie zá złodźieyſtwá zda ſię być nieiáko vmiárkowá
43:
nia godne/ áby ći co máłą rzecż vkrádną niebyli ná gárdle ka=
ráni.


strona: 78

Kśięgi wtore.78
1:
ráni. Wedle ſtárodawnych Rzymſkich praw/ iáwne złodźie=
Inſtit. de obli. quae ex del. naſcuntur.

2:
ie karano nágrodzeniem we cżwor naſob/ á nie iáwne w dwoy
3:
naſob: záś Boſkie práwá/ wedle rożnośći rzecży vkrádźionych/
4:
iedne złodzieie wrácániem w pięćior naſob/ drugie we cżwor
5:
naſob/ á inſze we dwoy karały. Ktorzi niemieli cżem płáćić/
6:
te álbo w niewolą dawano onym v ktorych co wźięli: álbo
7:
onym bywáli záprzedáni/ ktorzi z tákich hándlow vmieią
8:
cżynić pożytek. Aleby kto rzekł/ że to byłá rzecż okrućieńſtwá
9:
pełná/ ludźmi hándlowáć. Prawdá ieſt/ ále też to niemniey=
10:
ſza/ o rzecży docżeśne gárdło cżłowiekowi wźiąć. Lecż prá=
2, Moiż. 22. W wirſzu 3.

11:
wo Boże iáſny wyrok cżyni: Ieſli złodźiey niema cżem oddáć/
12:
niech będźie przedan. Bo tym ſpoſobem ſzkodá bywáłá ná=
13:
gradzána/ ábo oddániem we dwoy naſob/ ábo dániem w nie=
14:
wolą/ ábo záprzedániem złodźieiá. A dźiś/ y temu ſię nic
15:
niewroći komu co wezmą: y złodźieiow przedśię niemniey niż
16:
przed tem bywáło. A przedśię y Rzecżpoſpolita pożytkow
17:
zbywa/ ktoreby ztych ná śmierć ſkazánych być mogły/ ábo ná
18:
woynách/ ábo ná domowych robotách: y złodźieie przedśię nic
19:
ſię niepolepſzywſzy wnet bywáią wieſzeni: á podobnoby ſię po=
20:
lepſzyli kiedyby im żywotá przedłużono. Teraz po wſzyt=
21:
kiem Chrześćiáńſtwie złodźieie ſzubienicą karzą/ ktore karánie
22:
iż Fryderyk trzeći Rzymſki Ceſarz naprzod wymyślił/ pewną
23:
ſpráwę mamy/ á potym ie przodkowie náſzi w tey Rzecżypo=
24:
ſpolitey wźięli w obycżay. Ale to záprawdę dźiwna/ iż oni
25:
ktorzi zániedbawſzy pożytku ktory ábo z zapłáty/ ábo z przy=
26:
ſądzenia złodźieiá/ im przychodźił/ ná głowne karánie pozwo=
27:
lili: ćiż záśię odrzućiwſzy ná ſtronę ártykuł przećiw mężoboy=
28:
cam/ áby gárdłem karáni byli/ mogli ſię do tego nákłonić/ áby
29:
z zábijánia przyiaćioł ſwoich/ cżynili ſobie pożytek. Iákoby
30:
tego mnimánia byli/ że więcey máią być ważone rzecży docże=
31:
śne/ niż zdrowie ludzkie/ á więcey im ginęło krádźieniem rze=
32:
cży/ niżli zábijániem przyiaćioł.
33:
A iż gárdłem káráć mężoboyſtwo ieſt naprzyſtoynieyſza/ y
4

34:
zgadza ſię z Boſkim/ ludzkim y przyrodzonym práwem/ oká=
35:
załem to ia cżterzmi orácyámi wydánemi/ támże zá rázem vka=
36:
załem rozność karánia/ wedle roznośći przycżyn meżoboyſtwá.
37:
Kto cżłowieká zábił/ tedy to ábo vmyślnie vcżynił: iáko ten/
38:
ktory tym vmysłem zdomu wyſzedł/ y dla tegoż temu kogo v=
39:
myślił zábić/ ábo ná drodze záſtąpił/ ábo ſzukał wſzelákich
40:
drog iákoby go zábić mogł. ábo też to vcżynił nie vmyślnie/ ále
41:
z iákiey nagłey przycżyny: iáko ſię przydawa w zwádách y ro=
42:
zmowách ſpolnych miedzy temi wſzcżętych/ zktorych żaden dru=
43:
giego w nienawiśći pirwey niemiał. Trzeći obycżay zábijá=
nia ieſt/


strona: 78v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
nia ieſt/ gdy kto chcąc ſię obronić zábije. Iáko gdy kto kogo
2:
goni/ á do tákiego iy mieyſcá zápędźi z ktorego by inácżey vść
3:
niemogł chybáby zábił goniącego: Tákie zábićie zda ſię być po=
4:
niewolne. Cżwarty ſpoſob meżoboyſtwá ieſt przygodny/ kto=
5:
ry ſię z iákiey nagłey przygody á ſkwápliwie przytrefia/ imo
6:
wolą y myśl tego kto ſię tego dopuſzcża. Pirwſze mężoboy=
7:
ſtwo názowmy rozmyślne y vmyślne/ drugie nagłe/ trzećie
8:
potrzebne/ cżwarte niebácżne á przygodne. Dwoie pirw=
9:
ſze gárdło zásługuie/ ále dwoie poślednie nie: Lecż żadne ztych
10:
nigdy niebyło pieniądzmi karáne. Ocżem iżem bárzo wiele
11:
świádectw w orácyách położył/ przeto teraz niech będźie do=
12:
ſyć trochę dotknąć z piſmá świętego/ ktore ſię ták od słowá do
13:
słowá w ſobie máią w cżwartych kśięg: v Moiżeſzá. w Roz=
14:
dźiale 35. Od tego ktory ieſt winien krwie/ niebierzćie za=
15:
płáty/ ále wnet śmierćią niech vmrze. W pirwſzych też v te=
16:
goż. w rozdźiale 9. Ktoby krew ludzką przelał/ y iego też krew
17:
niech będźie przelána. Co Chriſtus ták powiedźiał: Wſzyt=
18:
cy ktorzi miecżem biją/ od miecżá zginą: v Matth. 26. Záś
19:
we 2. v Moiżeſzá 21. Kto cżłowieká ták vderzy iżby vmarł/
20:
niech będźie zámordowan. Lecż temu kto by nań niecży=
21:
hał/ ále go dał Bog w ręce iego/ poſtánowię mieyſce do kto=
22:
rego ma vćiec. To mężoboyſtwo z przygody á nie vmyślnie
23:
zbroione/ ſzyrzey wypiſáne ieſt W piątych Moiżeſzowych kśię=
24:
gach/ temi słowy: Ktoby niebácżnie bliźnego zábił/ ktore=
5 Moiſz 19. Wirſz 4. y 5.

25:
go przed tem w nienawiśći niemiał: iáko gdyby kto iechawſzy
26:
po drwá do láſá/ ćiąłby w drzewo podrębuiąc ie/ á śiekierá
27:
ſpadſzy z toporzyſká pádłáby ná bliźnego/ y zabiłá by iy/ ten
28:
do ktoregokolwiek miáſtecżká ná to obránego/ niech vćiecże/
29:
á gárdło ſwe opátrzy: by záśię ten kto ſię chce krwie mśćić/ po=
30:
ki go ieſzcże zápálcżywość nieminęłá/ goniąc mężoboycę/ ieſli=
31:
by dáleka byłá drogá/ niepoimał go/ á gárdłá niezbáwił: kto=
32:
ry iednák śmierći niezásłużył/ przeto iż niemiał w nienawi=
33:
śći cżłowieká ktory ieſt zábit. dla tegoż niechay będą obráne y
34:
odłącżone pewne miáſtá vćiecżki. Lecż o tem ktoby kogo zá=
35:
bił broniąc ſię/ ile wiem/ niemáſz nic dokłádnie w piśmie świę=
36:
tem: ále práwo przyrodzone vcży/ y ia o tem w orácyj moiey
37:
ktorą názwałem Laſkim/ doſtátecżnie wypiſałem/ że gwałt
38:
gwałtem odeprzeć godźi ſię. A ktoby (mowi Bog dáley 2. Mo=
39:
iżeſz: 21.) vmyślnie bliźnego ſwego zábił/ tego y od ołtarzá me=
40:
go oderwieſz aby vmárł. A przeto/ choćiaby kto bronią dre=
41:
wniáną/ choćia żelázną/ ábo kámieniem ręcżnym/ ábo ręką bli=
42:
źnego nieprzyiaćielſkie bił/ ták iżby vmárł/ tedy ten co bije/
43:
zá mężoboycę ma być policżon y ná gárdle ſkaran: niech niema
táki ża=


strona: 79

Kśięgi wtore.
1:
táki żadnego portu/ áni żadney vćiecżki do tych miaſt/ ktore ſą
2:
ná to tylko tym pozwolone/ ktorziby bliźnego nieobácżnie zá=
3:
bili. Bo to w cżwartych kśięg: Moiżeſzowych doſtátecżnie
4:
wypiſano/ w Rozdźiale 35. ktory rozdźiał Bog zámknął te=
5:
mi słowy: Niebierzćie zapłáty/ áni zá gárdło od mężoboyce/
4. Moiż. 35. W wirſzu 31. 32. 33.rć.

6:
ktoryby ſię tego dopuśćił: áni zá to áby ſię mężoboycá do do=
7:
mu wroćił/ pirwey niżliby nawyżſzy offiárnik vmárł/ z miey=
8:
ſcá vćiecżki do ktorego ſię ſchronił: Nie plugawćie źiemie
9:
w ktorey mieſzkaćie. Bo przelaniem krwie źiemiá ſię plugá=
10:
wi: á niemoże być odekrwie ná niey rozlaney ocżyśćioná/ iedno
11:
przez krew tego ktory ią przelał. Nieplugáwćie prze=
12:
to źiemie w ktorey mieſzkaćie/ w ktorey pośrzodku y ia mieſz=
13:
kam. Bo ia ieſtem Pan/ ktory mieſzkam w pośrzodku was/
14:
o ſynowie Izráelowi. A ták to zá mocną á twárdą rzecż
15:
chćiał mieć Bog/ co roſkazał o ocżyśćieniu krwie krwią/ iż/ cho
16:
ćiaby też niewiedźiano kto zábił/ przedſie roſkazał/ áby miáſto/
17:
ktoreby nabliżey było onego mieyſcá gdźie trupá náleźiono/ zá=
18:
biło ćielicę/ dla vbłagánia Bogá. Wiele ieſt inſzych świádectw
19:
w piśmie świętem o karániu morderzow. Ale káżdego ka=
20:
ránia przycżyná ma być oná/ áby złych ludźi śmiáłość/ á ſzkodze
21:
nia możność powśćiągáłá/ á od grzeſzenia odſtraſzáłá. Gdyż
22:
tedy zá máły grzech on wyſtępek wſzytcy máią/ y niepráwie zá
23:
godny wiárowánia ſądzą/ ktory może pieniądzmi odkupić: te=
24:
dyć práwo/ ktore roſkázuie mężoboyſtwo pieniądzmi odkupić/
25:
niema być pocżytáne zá práwo/ ále zá Rzecżypoſpolitey zmázę/
26:
á przyrodzenia ludzkiego ſkázę. Bo á kto może doſtátecżnie po=
27:
wiedźieć/ iáko wiele złego ztey ſkázy vrosło? ktora żáłoſne odſzcże
28:
pieńſtwo y ſzkodliwy brak wniosłá do Rzecżypoſpol. á ktora
29:
popędliwośćiam złych ludźi záwżdy dodawa śmiáłośći: ktora
30:
ſpokoyne á niewinne ná niebezpiecżność iákoby ná rześ wyda=
31:
wa: ktora poſpolitey śláchty śmiáłość zmocniłá: ktora ſrogie
32:
niewolſtwo ná ludźi proſtego ſtanu włożyłá: ktora záwżdy miá
33:
łá w ſobie naśienie zdrády/ niezgody/ zwády/ y woyny wnę=
34:
trzney. L. Neracius, (iáko powieda Marius Salamonius zacny pra=
35:
wnik) gdy tego nie mogł śćirpieć/ że wedle dwunaśći tablic v
36:
ſtáwy/ káżdą krzywdę piąćią á dwudźieſtą grzywien miedźi
37:
opráwowano/ wźiąwſzy worek pieniędzy/ kazał słudze nieść
38:
zá ſobą/ á ſam kogo podkał, káżdego bił: á káżdemu kogo vbił/
39:
pięć y dwádźieśćiá grzywien miedźiánych pieniędzy záraz dáć
40:
kazał. Ste go przeſtrzeżeni ſędźiowie ono práwo o ſzácowániu
41:
krzywd odmienili. Ieſt v nas wiele bogacżow/ ktorzi náślá=
42:
duią Nerácyuſá osławiáiąc práwo Polſkie: Ktorzi ile ſet
43:
grzywien mogą miec/ tyle śláchćicow: ile dźieśiątkow/ tyle
Ochłopow


strona: 79v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
chłopow zábić śmieią: á niektorim nic nieieſt poſpolitſzego/
2:
iáko myślić o zábićiu tego kogo nienawidzą. A wżdy ieſzcże
3:
áż do tego cżáſu żądny Sędźia/ żadny Hetman/ żadni Sena=
4:
torowie/ nie ziáwili ſię v nas/ ktorziby ſię do tego ſtátecżnie
5:
przycżynili/ iákoby winę słuſzną zá mężoboyſtwo vſtáwili.
6:
Záprawdę pieniężny cżłowiek nieboi ſię żadney winy/ ktorą
7:
pieniądzmi odkupić może. Lecż waśni ſwoiey vcżynić doſyć/
8:
áza nie milſza złemu cżłowiekowi/ niżli wielką ſummę pienię=
9:
dzy ſtráćić? Ale to niektorzi fárbuią/ wywodząc ſrogość ka=
10:
źni Polſkiey: że ná rok do táráſu mężoboyce ſadzáią. Lecż cży=
11:
li mnimaſz/ żeby Bog słuſznieyſze karánie zá ktore inſze wyſtę=
12:
pki vſtáwić chćiał/ niż zá mężoboyſtwo? Nietylko niewinnego
13:
cżłowieká zábićie kazał gárdłem káráć/ ále też y nawinnieyſzego:
14:
á ták dálece/ iż o Kaimie ktory brátá zábił/ gdy ſie wielce ſtrwo=
15:
żył/ á dla tego też od káżdego ſie zámordowánia bał/ Bog táki
16:
wyrok vcżynił: Ieſliby kto Kaimá zábił/ śiedm kroć ćiężey
1. Moiż. 4. W wirſzu 15.

17:
niech będźie ſkaran. A ktoreż to ieſt karánie w śiedm kroć? cży
18:
li ktore inſze niżli ná gárdle? Lecż ná to oná vſtáwá wiecżna
19:
narodowi ludzkiemu ieſt zniebá daná/ áby płácono głowę gło
20:
wą. Ktoraż to wżdy ieſt kaźń ieſli nie ná gárdle śiedmioráka?
21:
áby Kaimow morderz/ gdyby mogł być siedm kroć zábit/ był
22:
śiedm kroć zábit. Co ieſliby mogło być wymyślone iákie ćięż=
23:
ſze karánie niżli na gárdle/ iáko ſą Polſkie głowcżyzny z dorocż
24:
nym śiedzeniem złącżone/ koniecżnie by ie był Bog vſtáwił. Ale
25:
to pewna/ że o śmierći tuż ſtoiacey pomyślenie ſercá by naby=
26:
ſtrzeyſze od złych vcżynkow odwodźi: á bezpiecżność od śmier=
27:
ći z nádćieią vchodzenia inſzego karánia/ ábo táráſowego ábo
28:
pieniężnego/ złe ſercá pobudza do złocżyńſtwá. O iáko wie=
29:
le ieſt ludźi pobitych zá náſzey pámięći/ w domu y ná vlicách/
30:
w mieśćie y ná polu/ ná świętych y nie świętych mieyſcách?
31:
A ktoryż był ztych morderzow/ ktoryby ſię niewymknął z tego
32:
śiedzenia dorocżnego? Lecż niech ták będźie/ żeby był ieden
33:
miedzy ták wielem ſet ich/ ktory wyśiedźiał rok ná dnie w plu=
34:
gáſtwách w wieży/ iákąż potym śmierćią on vmárł? Aza dla
35:
tey Polſkiey kaźni doſtátecżnego podięćia był wolen od ka=
36:
ránia mężoboycam od Bogá poſtánowionego? Tákći ſię zda:
37:
ieſliby to więźienie ſrożſze było niż ná gárdle karánie. A nuż y
38:
ſam zábit/ ázaſię niedawa znáć by iákim zniebá znákiem Páń=
39:
ſtwu Sármátſkiemu/ że nie ſtoią te więźienia zá wyſtępek mę=
40:
żoboycy? A zaż nieſpráwiedliwſza rzecż byłá/ áby
41:
vrząd tego (ktorego miedzy ták wielem ſet powiedźiałem być
42:
iednego) ſkarał karániem práwu Bożemv przyſtoynym/ niżli áby
43:
miał przyść w ręce zábijce: ktorego też ſámego/ że toż nie=
ſzcżęśćie


strona: 80

Kśięgi wtore.80
1:
ſzcżęśćie cżeka/ Bog ſam powiedźiał? Niebądźmyż przeto
2:
mędrſzi niżli on Bog/ ktory oną mądrośćią ktorą ſtworzył wſzy
3:
tkie rzecży/ tąż ie w cáłośći záchowáć chce. Ale nuſz teraz:
4:
niech to dorocżne śiedzenie będźie ſrożſze niż karánie ná gár=
5:
dle/ ále to zá głowę śláchecką: á zá głowę chłopſką co? Bo
6:
tá tylko pieniądzmi bywa pomſzcżoná/ á dáleko mnieyſzemi ni=
7:
żli głowá śláchecka: ták iż choćiaby ſię w nagrodźie śláchec=
8:
kiey głowy zdáło być co słuſznego/ ále w nagrodźie głowy chło=
9:
pſkiey ieſt wielka niepráwość. A przetoż y nierownośćią ſum=
10:
my/ y zániechániem więźienia dźieie ſię wielka rozność około
11:
ſzácowánia głow ludzkich. Lecż Bog ſam vſtáwuiąc mężo=
12:
boycam ná gárdle karánie/ zárázem y przycżynę przydał/ mo=
13:
wiąc: Bo ná wyobráżenie Boże ieſt cżłowiek vcżynion: á prze=
1. Moyż: 9. W wirſzu 6.

14:
to/ kto krew ludzką przeleie/ tego też krew muśi być przela=
15:
ná. Coż przeto/ áza ludźie poſpolići nie ná wyobráżenie Bo=
16:
że ſtworzeni ſą/ ktorych gárdło mnieyſzą ſummą pieniędzy płá=
17:
cą? Niechby doſyć było proſtym ná tem/ że choćiaby cnotli=
18:
wi/ y dobremi náukámi ozdobieni byli/ áby niemogli trzymáć
19:
przednieyſzych vrzędow: niechby ná tem doſyć/ że tę legkość
20:
ćierpią/ niechay im niebędźie przydáná tá wielka á ze wſzech na=
21:
ſrożſza nędzá/ áby ich gárdłá tą trochą pieniędzy były płácone.
22:
Záprawdęć Rzecżpoſpolita ſámá tylko śláchtą kwitnąć nie=
23:
może. Bo á ktoż będźie dodawał żywnośći/ y nam/ y bydłu/
24:
ieſli żadnego oracżá niebędźie? Ktoż nam dodáwáć będźie o=
25:
dźienia y vbioru/ ieſli niebędźie rzemieśnikow? Ktoż rzecży
26:
potrzebne będźie przywoźił/ ieſli żadnego kupcá niebędźie?
27:
Ktoż ná oſtátek będźie śláchćicem/ ieſli żadnego chłopá niebę=
28:
dźie? Coż to tedy złego zá okrutność ieſt/ iż bez ktorych ſię
29:
posługi obyść niemożemy/ tych gárdło ták lekce ważymy? A
30:
le y wyżſzey zgániłem rozność karánia zá tenże wyſtępek od ro=
31:
znych vcżyniony. Nie mniey też y to ma być gániono/ że mę=
32:
żoboycá vłápiony/ poki cżterzy á dwádźieśćia godźin od vcży=
33:
nienia mężoboyſtwá nieminie/ gárdłem ma być karan: á kiedy
34:
ten cżás minie/ tedy iuż niema być gárdłem karan. Co bowiem?
35:
áza więcey w ten cżás trzebá káráć złocżyńce/ poki ieſt ſerce
36:
świeżą krzywdą obráżone/ niżli kiedy ieſt vſpokoione? Ale
37:
Plato, y znim wiele przednieyſzych Filozofow powieda/ że to
38:
niemoże być ſpráwiedliwie: y ták ſię im zda/ że y Pan poki ſię
39:
gniewa ná sługę wyſtępnego niema go káráć. A ná ono co
40:
rzecżemy/ że Theodoſius Rzymſki Ceſarz/ zá namową Ambro=
41:
żego Biſkupá Medyoláńſkiego/ vcżynił tę vſtáwę/ áby karánie
42:
złocżyńcow áż przez trzydźieśći dni odwłocżono? Bo gdy
43:
Theodoſius rozgniewawſzy ſię ná Theſsálonikiány/ kazał ich
O ijpobić


strona: 80v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
pobić więcey niż przyſtało/ niemogł wytrwáć Ambroży mąż ś:
O tem piſze Theodoretus lib. 5. cap. 18. y Sozomenus lib. 7. cap. 24.

2:
muśiał to mieć zá złe/ y vmyślił Theodoziuſowi rzecży świętych
3:
y weśćia do Kośćiołá zábronić: á niepirwey go do Zboru y
4:
ceremoniy świętych przypuśćił/ áż znaki pokáiánia iáwnie o=
5:
kazał/ á wſzytko co ná mężoboyce vſtánowiono, wypełnił: y aż
6:
táki ártykuł do vſtaw w piſał/ áby ná potym żaden roſkazánia
7:
iego o karániu złocżyńcow niesłuchał/ áżby minęło trzydźieśći
8:
dni. Niech ſię mi káżdy przypátrzy twarzy y poſtáwie gnie=
9:
wáiących ſię. Gębá ſię im odmie/ twarz ſkrzywi/ ocży ſię bli=
10:
ſzcżą/ ięzyk ſię záiąka/ słowá mowią záwikłáne á ſzaloney po=
11:
pędliwośći pełne/ cokolwiek w rękę wezmą/ to w oręże odmie=
12:
niáią. Te znáki łácno vkázuią/ iákie ieſt ſerce ludźi zágnie=
13:
wánych. Zadnego v nich mieyſcá niema roſtropność/ áni
14:
rádá/ áni rozum. Vcżynił to tedy Ambroży cżłowiek vcżo=
15:
ny y biegły/ rozumieiąc/ iż nietrzebá gniewowi przytomnemu
16:
wodze popuſzcżáć/ ále trzebá inſzego cżáſu do karánia cżekáć/
17:
gdyſię owe záburzenia ſerdecżne vſpokoią/ roſpalenie krwie vgá
18:
śnie/ á mieyſce będźie rozumowi/ roſtropnośći/ y dobrey rá=
19:
dźie: iáko Ariſtoteles oſobnie ná to powiedźiał/ że myśl ſpo=
20:
koyna á żadnego wzruſzenia ná ſię niemáiąca/ zſtawa ſię bácżna.
21:
Záś one cżterzy y dwádźieśćiá godźin/ á co inſzego ſpráwuią/
22:
iedno zápálcżywość do chęći pomſty wzruſzáią/ á nadętość v=
23:
mysłu doſyć wyniosłą przez ſię prędkośćią rozmnażáią. Po=
24:
wieda Cicero, iż tego trzebá żądáć/ áby ktorzi w Rzecżypoſpo=
25:
litey ſą przełożeni/ podobni práwam byli/ ktore do karánia nie
26:
gniewem/ ále ſpráwiedliwośćią bywáią przywiedźione. Lecż
27:
te godźiny niechcą nas mieć sługámi ſpráwiedliwośći/ ále zá=
28:
pálcżywośći/ nie rozumu áni roſtropnośći/ ále żalu/ niewładá
29:
nia ſobą/ y ſzaleńſtwá. A przedśię ſą ktorzi tákie ſzaleńſtwo
30:
zdobią przezwiſkiem męſtwá: zowąc ony mężnemi/ y wiel=
31:
kiego ſercá ludźmi/ ktorzi ſię ſwey ábo przyiaćioł ſwoich krzy=
32:
wdy nátychmiaſt mſzcżą. co iż ieſt rzecż pełna márnośći y pro=
33:
żnośći/ okazałem to w pirwſzych kśięgách. A ono co ieſt/ co
34:
o cżáśie ktory po dwudźieſtu cżterzech godźinách náſtępuie przy
35:
dawáią? iuż pri bez karánia być niema/ ieſliby kto mężoboycę
36:
poimawſzy zábił. átoli ſię to wſzytko dobrze klij. iużći będźie do
37:
brze. Cżás on przyſzedł/ ktorego toż mężoboyſtwo co pirwey dla
38:
cżáſu vrocżyſtych godźin głowne było/ to iuż w ten cżás nie=
39:
głowne. Cże mv ták rzecżeſz? iż oná ſzalona zápálcżywość á gniew
40:
nieiáko ſię vſpokoił. Iuż ieſt nieiákie mieyſce rozumowi: ſą ná
41:
pominácże/ co nas do łáſkáwſzey chęći wiodą. Niechże tedy bę
42:
dźie z onego głownego wyſtępku/ niegłowny: gdyby nam był
tylko


strona: 81

Kśięgi wtore.81
1:
tylko pożytecżny. O opácżny rozſądku/ iáko wielką maſz ſwa=
2:
wolą w ludźioch/ ktorzi wzgárdźiwſzy Boże y wiela narodow
3:
práwá/ ták wiele ſobie przypiſuią/ że zbytniem o ſię ſtárániem
4:
nie wſtydáią ſię wpádáć w tákie ſproſne á nieprzyſtoyne rzecży/
5:
ktore y niegodne ſą dłużſzego gánienia/ y od káżdego iáśnie by=
6:
wáią obacżone. Prawdźiwie ono powiedźiano/ że prawdá
7:
ma być proſta. A ponieważ w tem práwie/ o ktorem mowi=
8:
my/ ták ſię wiele roznośći zámyka/ y oſob zá ieden wyſtępek ie=
9:
dnákim obycżáiem od roznych vcżyniony/ nie iednáko płácą=
10:
cych/ y godźin á cżáſow ku poimániu poſtánowionych: coż in=
11:
ſzego mamy myślić o tych ktorzi to práwo ſtánowili/ iedno to/
12:
że y zá prawdą nieſzli/ á ktemu/ że od cżáſow by od koſtek rzuce=
13:
nia/ to ieſt iáko ſie tráfiło/ á nie od pewnych przycżyn/ do ták wie
14:
la ſproſnośći wymyślenia byli rządzeni? Bo opuśćiwſzy ro=
15:
zum/ wzgárdźiwſzy práwo Boże y przyrodzone/ co innego ſię
16:
zoſtawa/ iedno że ſię przygodam á ládá cżemu muśimy dáć
17:
rządźić? Przydawáią y to/ że ktoby cżłowieká nieodpowie=
18:
dnie bez przycżyny zábił/ zſtawa ſię bezecnym: á ieſliby mu pir=
19:
wey odpowiedźiał/ tedy iuż bezecnośći vchodźi. Coż tedy?
20:
ábo oná odpowiedź wyſtępek cżyni mnieyſzym? áza máło słow
21:
okázuiących cżyią wielką niecnotę/ ktore iednáko bywáią kará=
22:
ne/ iáko y ſam wyſtępek kiedyby ſię go dopuśćili? Kto cżyie=
23:
mu domowi ogniem odpowieda/ ſkoro będźie poiman á prá=
24:
wem pokonan/ wnet bywa ná gárdle karan/ choćiaby też one=
25:
go domu nigdy nie ſpalił. Cżemuż tymże obycżáiem ten nie=
26:
bywa karan/ ktory komu odpowieda ná gárdło/ choćiaby go
27:
też nie zábił? W tem práwie ná mężoboyce vcżynionem/ nie=
28:
máſz nic ták oſtrożnego/ coby ſię nie przećiwiło rozumowi/ prá=
29:
wu Bożemu y ludzkiemu. Lecż to wſzytko ſię mowi/ iákoby
30:
groch ná śćiánę miotał: nic niedbamy ná ták cżęſte vſkar=
31:
żánia: żywiemy w wielkiem bezpiecżeńſtwie: nic nas nieruſza
32:
vtrapienie poſpolitego cżłowieká/ ná ktorego to práwo nay=
33:
więcey vſtánowione ieſt: nic nas nieruſza krew ludźi niesłuſznie
34:
pobitych/ ktora záwżdy woła do niebá/ á płácżem niewypo=
35:
wiedźiánym prośi pomſty/ y ná mężoboyce/ y ná te/ ktorzi tego
36:
práwá bronią/ ktore podawa miecż mężoboycam zá pieniądze
37:
wręce. Dla cżego więcey trzebá obáwáć nagłego iákiego
38:
gwałtu z niebá/ áby iáka gwałtowna burzá nieſpádłá zniebá:
39:
á nas wſzytkich/ y domow/ y narodow/ á ná oſtátek y ſámego
40:
imieniá Polſkiego zgruntu niewywroćiłá y niepotárłá. Iać
41:
to mowię iákoby wątpiąc o polepſzeniu/ wſzákże przedśię nie
42:
iuż dla tego vſtánę wpowinnośći moiey. á ták podźmy do dru=
43:
gich rzecży.
O iijWiele


strona: 81v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
Wiele ich ieſt/ ktorzi cżęśćią słowy/ cżęśćią też inſzym ſpo=
5

2:
ſobem obrażáią Páná y Rzecżpoſpolitą/ co zową obráżeniem
3:
máieſtatu. o tem przeto muſzę nieco powiedźieć. A wiele ſię
4:
zá náſzego cżáſu o tem y v práwá y w ſenaćie mieſzáło/ o cżem
5:
przodkowie náſzi (iáko powiedáią) niesłycháli: Przeto trze=
6:
bá o tem co pewnego poſtánowić: iákoby to miáło być ográni=
7:
cżono/ y iákiem karániem ma być karano. Theodoſius Ceſarz
C. Si quis im peratori maledixeric. L. vnica.

8:
tych co o niem zle mowili/ nietylko nie pocżytał zá obrażáiące
9:
máieſtat iego/ ále niechćiał áby zá to co przykrego ábo złego
10:
cierpieć mieli: y owſzem ieſli iy kto z płochośći łáiał/ tego on
11:
ſobie niemiał nizacż: á ieſli z głupſtwá vcżynił/ tedy go żá=
12:
łował: ieſli z iákiey krzywdy/ tedy to odpuſzcżał. Ceſárſkie
13:
záprawdę/ y máieſtatu pełne zdánie: ktorem ſię dawa znáć/
14:
że ludzie ná wielkich doſtoynośćiách będący wiele krzywd má=
15:
ią przebácżáć/ á wiela ludzi wiele złorzecżenia ſkromnie zno=
16:
śić. iáko o Alexándrze Mácedońſkiem powiedáią/ że mowił:
17:
Krolewſka to rzecż/ gdy co dobrze vcżyniſz/ łáiánie odnieść.
18:
Bo to nieprzynośi zwierzchnemu Panu/ áni Rzecżypoſpolitey
19:
pożytku/ gdyby lud poſpolity y przednieyſzi Pánowie zwycżá=
20:
ili ſię nie mowić/ áni rozumieć/ iedno coby ſię ich Pánu podo=
21:
báło. Zwierzętámi by niememi táki niech rządźił/ nie ludźmi
22:
rozumnymi/ ktoby chćiał áby ſie poddáni iego do tego zwy=
23:
cżáili. Ieſliś Pan/ ábo to cżyniſz co tobie nieprzyſtoi/ ábo
24:
tego co ná twoy vrząd należy zániedbawaſz/ winuyże ſię ſam/
25:
ieſli wedle tego iákoś zásłużył ludźie o tobie mowią: ieſli ſię
26:
w vrzędźie ſwem nieſpotykaſz y z ſtrony żywotá twego niewy=
27:
ſtępuieſz/ á przedśię nie inácżey o tobie mowią/ iedno iáko gdy
C. ad legem Iuliam. L. eti am ex alijs.

28:
byś wiele wyſtąpił/ á wſzákże ſpániáłego mężá rzecż ieſt/ á
29:
práwie Krolewſkiego ſercá/ iako on mowi/ źle słynąć/ gdy do=
30:
brze vcżyniſz: á zá nic niemáiąc mow poſpolſtwá/ o wſzelákiey
31:
wielmożnośći y godnośći że w męſtwie á zacnych ſpráwách
32:
należą rozumieć. A ták ieſli ná wyrok Theodozyuſow zezwo
33:
lić chcemy/ záiſte nie káżdy wyſtępek ktorego ſię przećiwko Pá=
34:
nu dopuſzcżáią/ nie káżde słowo/ nie káżdy vcżynek/ będźie wy=
35:
ſtępkiem przećiw máieſtatowi. Alexander też Ceſarz widząc
36:
że máło co wyſzych cżáſow przed nim wiele ludźi dla ledá po=
37:
deźrzenia/ iakoby przećiw máieſtatowi wyſtępne karano/ wol=
38:
nieyſze práwo ná ten wyſtępek vcżynił/ á niechćiał żeby ſię ták
39:
ſzeroko iáko przed tem śćiągáło/ y wiele rzecży ktore tákowym
40:
wyſtępkiem zwano, rozwiązał/ chcącá áby zá iego wieku więcey
41:
niebyły. A ták y my niemamy ſię tego dopuſzcżáć/ ábyſmy
42:
mieli przycżyny tego wyſtępku rozſzerzáć: gdyż oni ſámi/ od
43:
ktorycheſmy tego wyſtępku kſztałt wźięli/ ſkroćili go/ á lżey=
ſzym v=


strona: 82

Kśięgi wtore.82
1:
ſzym vcżynili. Wiele o tem Herennius y Modeſtinus vcżą. Bo
al legem Iuliam, maieſtatis.

2:
y ná oſobę trzebá mieć wzgląd/ ieſli to mogłá vcżynić/ y ieſli co
3:
przed tem tákiego vcżyniłá/ ieſli byłá zupełnego rozumv: á nie iuż/ ie=
4:
ſli ſię ięzyk wcżem ſkiełznie káráć: o ktorych rzecżach y o wielu
5:
inſzych tym podobnych w práwách Rzymſkich ieſt nápiſano.
6:
Lecż my wypiſzmy pirwey co to ieſt máieſtat/ żebyſmy dobrze
7:
rozſądźili/ komu obráżenie máieſtatu zádano być może. Má=
8:
ieſtat tedy ieſt wielmożność á doſtoyność Rzecżypoſpolitey y
9:
Krolewſka/ y tych ktorzi słuſznie á przyſtoynie Rzecżpoſpo=
10:
litą rządzą/ pochodzącą z mnimánia zacnośći/ á należąca w
11:
ſądźiech y władzy roſkázowánia. Bo wſzelka vrzędu doſtoy=
12:
ność do tego ſię ćiągnie/ áby práwem á roſkázowániem Rzecż=
13:
poſpolitą rządźił. Kto tedy onę zwierzchność mieſza/ ábo ſą=
14:
dy gwałći/ á kto ábo przekaża abo odeymuie vrzędowi możność
15:
cżynienia co ná iego powinność należy/ ten/ iż to przećiwko
16:
Rzecżypoſpolitey cżyni/ niech będźie zá wyſtępnego przećiw
17:
máieſtatowi oſądzon. Krotko mowiąc/ ten mi ſię zda być wi=
18:
nien obráżenia máieſtatu/ kto przećiwko Pánu/ ábo przećiw=
19:
ko Vrzędowi/ ábo Rzecżypoſpolitey/ ábo przećiwko temu/
20:
ktoremu cżęść iáka Rzecżypoſpolitey porucżoná ieſt/ vcżynił co
21:
złą zdrádą/ zámieſzániem/ záburzeniem iáwnym/ y iakokol=
22:
wiek nieprzyiaćielſkie/ áby co tákiego dumał/ ſkądby terá=
23:
znieyſzego Rzecżypoſpolitey poſtánowienia/ ábo zwątlenie/
24:
ábo náchylenie/ ábo ku gorſzemu odmiáná vrość mogłá. Ale
C. ad legem Iuliam maieſtatis. L. Quiſquis.

25:
to zpraw Rzymſkich łácniey poznáć może: ktore ſkázuią/ że
26:
karánie tákiego wyſtępku/ od tego ktoryby nieprzyiaćielſkie ſer=
27:
ce przećiwko Rzecżypoſpolitey ábo przećiwko Krolowi wźiął/
28:
też do dźieći y potomkow/ choćiaby nic tákiego niezásłużyli ma
29:
ſię śćiągáć/ ták/ że y dźiedźictwá ná nie ſpádáć niemáią. To
30:
niech będźie doſyć o máieſtaćie.
31:
Lecż y owo známienite ſą krzywdy/ ktoremi lichwiarze/ łá=
6

32:
komcy/ á vrzędow łápácże Rzecżpoſpolitą trapią. Stáro=
33:
dawni Rzymiánie ſrodzey karáli lichwiarzá/ niżli złodźieiá/ á
34:
vſtáwili byli to práwo/ áby złodźieiá wroceniem we dwoy na=
35:
ſob/ á lichwiarzá we cżwor karano. Práwá też Papieſkie ro=
36:
ſkázuią/ áby iego teſtáment nic nieważył/ ieſli pirwey niewro=
37:
ći lichwy niesłuſznie wźiętey. Tem tedy rzecżam práwem ma
38:
być zábiegano/ á zbytnie y przymnażánia bogactw/ y łápánia
39:
vrzędow/ pożądliwośći máią być hámowáne. Co ſię łácno
40:
ſpráwi/ ieſliby łápácże vrzędow przygáną iáką karano/ á bo=
41:
gáctwá gdyby w mnieyſzey wadze były. Bo widźimy iáko w
42:
wielkiey vcżćiwośći ſą bogacże: Tym więtſzą mądrość przy=
43:
piſuią y męſtwo: tym pirwſze mieyſcá wſzytcy dawáią: ći
O iiijnie nie=


strona: 82v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
nic niemowią/ nic niecżynią/ cżegoby wnetże poſpolićie nie=
2:
wysławiano. Y tákći oni ſtopniámi ſwemi złotemi y śre=
3:
brnemi/ cżelnieyſzych vrzędow doſtępowáć chcą: do ktorych/
4:
ieſli im dopuſzcżą przyſtąpić/ to ſię wnet koſztownym obićiem
5:
drogą ſzátą/ śrebrem/ złotem/ y mnoſtwem domownikow/ to
6:
ieſt/ ſkutkámi bogactw/ ponieważ ſpráwámi dowćipu y ná=
7:
uki niemogą/ popiſuią. Záprawdę gdźie táka chęć/ ábo ná=
8:
bywánia ábo okázowánia bogactw rośćie/ tám męſtwo/ ćwi=
9:
cżenie rycerſkie osłábieć/ á mężnych y leniwych/ dowćipnych y
10:
nikcżemnych rozność zginąć muśi. Pożądánie też vrzędow
11:
y doſtoynośći zgánione ieſt wyżſzey. A przetoż y to práwem
12:
ma być zábroniono/ y wſzytcy do ſkromnego á miernego żyćia
13:
kárnośći máią być przyćiągnieni.
14:
Rozdźiał iedenaſty.
15:
Práwá przećiwko wſzelákiem zbytkom.
16:
PRzeto y około cżynienia koſztow práwá
17:
niech będą vſtáwione: á wſzeláki zbytek/ w iedze=
18:
niu/ pićiu/ y w ſzátách niech będźie zábronion:
19:
málowánia nieucżćiwe/ pieśni wſzetecżne/ we=
20:
ſpołek y ztemi ktorzi ie cżynią/ niech będą zmiaſt
21:
wyrzucone. o cżem ſię w pirwſzych kśięgách mowiło. Prze=
22:
ćiwko pijáńſtwu też cokolwiek niech będźie poſtánowiono/ kto=
23:
re gdźie pánuie/ tám męſtwo ginie/ á zbytnie ſpánie/ y rozmá=
24:
ite niemocy ſię mnożą. Dla tegoż Máchomet/ iáko był cżło=
25:
wiek do wybacżenia niebezpiecżnośći bárzo dowćipny y oſtry/
26:
widząc ſwoie Turki z przyrodzenia być miękkie/ á do pićia chę
27:
tne/ zgołá im zákazał pić winá: rozumieiąc to/ że vżywánie ie=
28:
go wielką im ſzkodę przynieść miáło. Wſpomina Aryſtote=Ariſtoteles Politic. 3. les ſtárą vſtáwę Pittákowę/ áby pijáni/ ieſli komu náłáiáli/ á=
30:
bo kogo vbili/ ábo ſię iednák nieprzyſtoynie záchowáli/ ćiężey
31:
byli karáni/ niż gdyby to trzeźwi vcżynili. Bo ponieważ wię=
32:
cey ich ieſt/ ktorzi pijáni będąc ludźiom złość cżynią/ niż tych
33:
co trzeźwo: przeto rozumiał to być zpożytkiem Rzecżypoſpo=
34:
litey/ gdy ćiężey pijáne karano/ iáko ku wyſtępkowi ſkłonniey=
35:
ſze/ niżli trzeźwie. A my záś/ dla wymowki pijáńſtwá/ lżey
36:
karzemy ſwowoleńſtwo pijánych: choćia y pijańſtwo ſámo
37:
przez ſię godne ieſt karánia/ y mátką ieſt niezlicżonych złośći.
38:
A ztąd ſię to zámyka/ że to Rzecżypoſpolitey ieſt rzecż bárzo po=
39:
żytecżna/ áby zákazano wnoſzenia wſzytkich rzecży/ ktore do
40:
zbytku przynależą: iáko ſą waby do nierządney pożądliwośći/
41:
y wſzelákie one przyſmáki ktore obżárſtwo wzniecáią.

strona: 83

Kśięgi wtore.83
1:
Rozdźiał dwánaſty.
2:
Práwá ná prożnuiące.
3:
NIewiem iesli práwo iákie ma być vſtá=
4:
wione przećiwko ludźiom prożnuiącym á leni=
5:
wym/ ktorziſię namniey nieſtáráią o to/ żeby ſię á=
6:
bo Rzecżypoſpolitey/ ábo ludźiom przysłużyli.
1. Moſz. 3. wirſz 19. 2. Thesſál. 3. wirſz 10.

7:
Záiſte głos Boży poſtánowił/ áby káżdy w pra=
8:
cy á poćie chlebá pożywał: á ktoby nie robił/ áby też táki
9:
nie iadł. A ták wſzytcy leniwcy y trądowie/ ábo z miaſt niech
10:
będą wygnáni/ ábo iáką inſzą kaźnią karáni: ći do vrzędow
11:
ábo do poſpolitych iákich ſpraw/ áby żadnym ſpoſobem nie=
12:
byli przypuſzcżáni. Bo dowćipowi dobrych zayrzą/ cudzego
13:
pożądáią/ á o nowe rzecży záwżdy ſię ſtáráią. Y toby niezdro=
14:
gi było/ kiedyby káżdy obywátel ná káżdy rok ſtáwił ſię przed
15:
vrzędem/ dawáiąc o ſobie ſpráwę: ktorąby ſię kto náuką bá=
16:
wił: zcżegoby cżynił nakład y ná potrzeby y ná hoyność. Zá=
17:
prawdę tym obycżáiem wielaby ſię ludźi zbytkom zábieżáło: á
18:
wſzytcy od ſproſnego prożnowánia byliby oderwáni do vcżći=
19:
wych ſpraw. Wiele ieſt śláchćicow/ ácż ſię náyduią y niekto=
20:
rzi inſzi tákowi/ ktorzi y nakłády więtſze cżynić y sług wię=
21:
cey chowáć zwykli niżli ich máiętność znośi. zktoremi záśię
22:
sługámi/ ábo ná cżyie dobrá ná zdrádźie cżyháią/ ábo ſię mężo=
23:
boyſtwá iákiego dopuſzcżáią. Tych obycżáiow wieleby vſtá=
24:
ło/ kiedyby káżdy licżbę muśiał cżynić y z cżáſu ſtrawionego/ y
25:
zrzecży od śiebie vcżynionych. A ná kogoby ſię dowiedźiano/
26:
że ſię w tem obłudnie obchodźi/ ábo niepobożnym rzemiosłem
27:
ſię báwi/ ábo nieprzyſtoynie żywie/ áby słuſznymi kaźniámi był
28:
karan/ á przedſięby do rzecży vcżćiwych był przymuſzon/ ábo z=
29:
Rzecżypoſpolitey wygnan. Co áby ſię ſnádniey ſpráwić mo=
30:
gło/ zda mi ſię żeby było niepomáłu pożytecżne rozdánie vrzę=
31:
dow/ iákie był Moiżeſz/ zá rádą Iethronową/ vcżynił. Ten bo=
2. Moſz. 18. wirſz 21.

32:
wim lud Izráelſki niezmiernie rozmnożony/ ták iy rozdźielił/ iż
33:
dźieśiąći goſpodarzom dał iednego Dźieśiątniká: piąći Dźie=
34:
śiątnikom/ dał Pięćdźieśiątniká: dwiemá Pięćdźieśiątnikom
35:
dał Setnika: dźieśiąći ſetnikom dał Tyśiącżniká/ áby nád ni=
36:
mi ſtárſzym był. A Tyśiącżnicy Hetmánowi/ Hetmánowie
37:
lepak y z inſzemi Vrzędniki/ naywyżſzemu Rzecżypoſpolitey
38:
ſprawcy posłuſzni byli. A to rozdánie vrzędow ten pożytek
39:
przynośiło/ iż y przednieyſzy Rzecżypoſpolitey ſprawcá nie=
40:
wiele ſię prácował zá tákim vrzędow miedzy wiele oſob po=
O vdźiele=


strona: 83v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
dźieleniem: y rządzenie wſzytkiego ludu dáleko ſnádniey przy=
2:
chodźiło/ gdy káżdey oſoby żyćie przełożony iego rychley y le=
3:
piey wiedźieć mogł: y wyſtępki łácno obácżyć y káráć możono:
4:
á proznuiący dáleko zá gránice łácniey byli wyganiáni. A
5:
ieſli drobnieyſzi vrzędnicy wcżem niedbále ſobie pocżynáli/ te=
6:
dy ſtárſzi niedbáłość ich ſtrofowáli y nápráwiáli. Tákie v=
7:
rzędow rozdawánie/ ábo wżdy temu iákokolwiek podobne/
8:
mogłoby z wielkim pożytkiem y w náſzey Rzecżypoſpolitey być
9:
záchowáne.
10:
Rozdźiał trzynaſty.
11:
O vwiárowániu pożogi/ y o gáſzeniu.
12:
A Iż tu o wielu rzecżach roſpráwuiemy/
13:
nie ták podobno trudnych á táiemnych/ iáko po=
14:
trzebnych: przeto niechay niebędźie zdrożno/ o v=
15:
wiárowániu y gaſzeniu pożogi poſpolite náuki
16:
tu położyć: á vcżynić znich tákowe vſtáwy.
17:
Aby budowánie niepodeymowáło ſzkody od ogniá/ káżdy
18:
mieſzcżánin niech ſię ſtára o to/ áby piece/ kominy/ ogniſká/ y
19:
wſzytkie mieyſcá do palenia ogniá vcżynione/ były gliną/ y in=
20:
ſzemi rzecżámi dobrze obwárowáne.
21:
Kominy niech będą nád wierzchy domow wyżſzey wywie=
22:
dźione: áby iſkry znich wylatáiące dáchom nieſzkodźiły.
23:
Ognie od pirwſzego dniá Máiá/ áż do pirwſzego dniá Wrze=
24:
śniá/ ſkoro po zachodźie słońcá/ áby w żadnem domu niebyły
25:
cżynione.
26:
Siáno/ słomá/ y tákie páźdźierze/ áby w mieśćie bliſko tych
27:
mieysc gdźie ognie cżynią/ á zwłaſzcżá ná piętrach wyſokich/
28:
nie były chowáne.
29:
Skoro ſię gdźie dom żáżże/ Goſpodarz ábo ktory domow=
30:
nik/ niech wnet zdomu wybieży: á ogień obwoływa. Ieſli
31:
tego nieucżyni/ gárdłem niech będźie karan.
32:
Skoro zádzwonią/ wſzytcy mieſzcżánie niech ſię zbieżą do
33:
gáſzenia ogniá.
34:
Káżdy goſpodarz v domu ſwego/ niech ma drábinę y oſękę
35:
ábo hak ná długim drągu/ do rozrywánia domow.
36:
Niech ma prześćierádło ábo chuſtę ná długiey tycży/ ktorą=
37:
by rozmocżywſzy ogień gáſzono: Ktemu/ niech ma śiekierę/
38:
wiádro/ y fáſy lub ſtáwnice przed domem pełne wody.
39:
Ale iż y nacżynie y mnoſtwo ludźi bez rządu nic niebywa
40:
pożytecżne/ przeto domy mieyſkie porządkiem niech będą ſpi=
ſane:


strona: 84

Kśięgi wtore.84
1:
ſáne: á wſzytcy mieſzcżánie niech będą ná cżterzy/ ábo więcey/
2:
ábo też mniey/ cżęśći rozdźieleni.
3:
Każda záś cżęść niech z pośrodku śiebie/ obiera ſtárſzego ná
4:
rok/ á to tegoż dniá/ ktorego inſze vrzędniki dorocżne obieráią.
5:
Stárſzi obráni niech naprzod przyśięgę vcżynią/ że w mie=
6:
śćie/ w bronieniu od ogniá/ y od káżdey inſzey nieſzcżęśliwey
7:
przygody/ będą wierni y pilni.
8:
Ciż ſtárſzi niech znáią káżdego ztych ktorzi pod ich zwierz=
9:
chnośćią ſą: do domow ich przynamniey cżterzy kroć przez rok
10:
niech náglądáią: áby obacżyli ieſli przećiwko ogniowi ſą do=
11:
brze obwárowáne/ á ieſli nacżynia do gáſzenia potrzebne má=
12:
ią. Poki ten vrząd dźierżą/ niech nigdźie nieodieżdzą/ chybá
13:
zoſtáwiwſzy ná ſwe mieyſce kogo/ coby zá nie onemu vrzędowi
14:
doſyć cżynił. Gdyby ſię gdźie zápaliło/ ábo iáka inſza przygo=
15:
dá przypádłá/ ći ſtárſzi z ludźmi ſwemi niech wnet przybędą: á
16:
co trzebá cżynią. A ktoby przy ſwym ſtárſzym niebył/ ábo w
17:
powinnośći ſwey leniwy był/ niech tákie vrzędowi opowie.
18:
Oná cżęść miáſtá w ktorey ſię zápaliło/ niech drábiny przy=
19:
ſtáwiáią/ hakámi rozrywáią/ y chuſtámi mokremi gáſzą. A
20:
z domow inſzych cżęśći miaſtá/ niech dwá przychodzą/ ieden z=
21:
śiekierą/ á drugi z wiádrem.
22:
Ktorzi będą pogotowiu z końmi woźić nacżynie pełne wo=
23:
dy/ ći od wiáder/ śiekiery y inſzego nacżynia niech będą wolni:
24:
iáko ſą piwowarowie/ furmáni/ y drudzy máiący konie.
25:
Ieſliby kto cżego ztych rzecży powinnych nieucżynił/ tedy
26:
gdy iy iego ſtárſzi opowie vrzędowi/ niech będźie ſkaran zá
27:
winę grzywną groſzy/ á ktoby przyść omieſzkał ábo zániedbał/
28:
niech trzy grzywny zápłáći.
29:
Stárſzy ieſliby vrzędowi ſwemu doſyć niecżynił/ niech bę=
30:
dźie zá krzywoprzyśiężcę mian/ y z miáſtá wygnan/ á máię=
31:
tność iego do ſkárbu mieyſkiego niech będźie obroconá.
32:
Te niechay będą práwá o pożodze: ktorem ia miłośierdźiem
33:
ruſzony nápiſał. bo widzę k wierze niepodobne leniſtwo y nie=
34:
dbálſtwo/ nietylko poſpolitego ludu/ ále też y zacnych ludźi/
35:
około przeſtrzegánia y gáſzenia pożogi. A dla tego też/ rzadko
36:
ſię v nas ogień vkaże/ ktorymby cáła vlicá/ á cżáſem y cáłe
37:
miáſto niezgorzáło.
38:
Rozdźiał cżternaſty.
39:
Práwá o poſtępkách y dowodźiech práwnych: o dylácyách/ y dnioch práwu należących:
40:
MAią też być Práwá ſpiſáne o odwłokách
41:
práwnych/ o poſtępkách y dowodźiech ſądowych/ o
wſzelá=


strona: 84v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
wſzelákiem ſpoſobie práwowánia/ y o dniách práwu należą=
2:
cych. Odwłoki/ ktorych w náſzych ſądźiech vżywáią/ bárzo
3:
ſą przykre tym ludźiom ktorzi krzywdę ćierpią/ ále tym co ią
4:
cżynią/ bárzo miłe. Niech przeto vſtawce praw máią to ná
5:
bacżeniu/ co máią o tem ſtánowić. Rozne práwá ábo ſprawy/
6:
nie máią być mieſzáne: áby ſpráwy ktorą ſię śćiąga ná oſobę/
7:
nie mieſzano ztą/ ktora ſię śćiąga ná rzecż/ áni też głowne znie=
8:
głownemi. Kto ſię złocżyńſtwá dopuśćił/ nań ſię śćiąga ſprá
9:
wá iáko ná perſonę. Ieſli ieſt iáki cżłowiek słábey wiáry/ ma
10:
być od vrzędu poyman: y w więźieniu ták długo ma być/ áż ábo
11:
da rękoiemſtwo po ſobie że doſtoi práwá/ á Rzecżypoſpolitey
12:
y obráżoney ſtronie doſyć vcżyni: ábo áż ſię iego ſpráwá ſądow=
13:
nym poſtępkiem ſkońcży: bo też to może być/ że w tey mierze le=
14:
dwie ná rękoiemſtwo może być dano/ ále ná máiętość nic: iá=
15:
ko ſię trafia o cudzołoſtwá/ gwałty pánieńſkie/ y inſze tym po=
16:
dobne wyſtępki. Bo á ná coż w tákowych ſprawách potrze=
17:
bá ſię chłubić máiętnośćią twą choćia wielka/ áby ſię dla niey
18:
vrzędowi nie miáło godzić ćiebie poymáć? Náſzedł kto ná
19:
twoy dom/ zgwałćił twoię corkę pánnę: zábił Oycá twego/
20:
brátá ábo ſyná: á ten złocżyńcá ieſt ślácheckiego ſtanu/ bogá=
21:
ty/ v ludźi ma łáſkę: pozowieſz go: náznácży mu Sędźia rok/
22:
odkłádáią iy dla wiela przycżyn/ á zá długi cżás nieſądzą.
23:
A on przez ten cżás zbroiwſzy zły vcżynek/ chodźi gdźie chce/
24:
sługi y życżliwe towárzyſze ſobie iedna: á przećiwko tobie ták
25:
ſię ſpráwuie/ iż krzywo ná ćię pátrzy/ łáiąc y grożąc tobie/ chcąc
26:
ćię chodem y wſzytką poſtáwą vſtráſzyć/ á ſerce twe zwątlić.
27:
Záwżdy miecż przy boku/ łotráſow ná to náiętych máiąc oko=
28:
ło śiebie doſyć/ chodźi z śiekierkámi/ z miecżmi y ſtrzałámi: zni=
29:
mi do ſądu chodźi/ y ná bieśiády/ y do Kośćiołá. Ieſli zto=
30:
bą ná iednem mieyſcu ieſt/ wyżſzego ſię mieyſcá przed tobą do=
31:
maga. Ieſli iedną drogą ztobą idźie/ chce ćię mnoſtwem słu=
32:
żebnikow ſwych przechodźić. Ieſli ſię ztobą ná drodze ſpot=
33:
ka/ tedy ábo z drogi zſtąpić/ ábo znim o żywot ręką cżynić
34:
muśiſz. Coż tedy woliſz: cżyli áby ten złocżyńcá ták ſię wol=
35:
no wáłęſał/ á záwżdy nád głową twą wiśiał: cżyli rádniey á=
36:
by z więźienia wyſzedſzy ſpráwował ſię? Ale rzecżeſz/ że tę
37:
wolność ma śláchecki ſtan/ á ty też dla tego to ćierpiſz/ żebyś
38:
też y ſam/ ieſlibyś ſię cżego tákiego dopuśćił/ z tákiey wolnośći
39:
weſelić ſię mogł. A wierę? A ztądże tá ćierpliwość: y tá przy=
40:
cżyná tey známienitey wolnośći/ ktorey y złocżyńcá teraz vży=
41:
wa/ y ty ná potym vżywać ſię iey ſpodźiewaſz? Lecż zwá=
42:
mi ktorzi iedney chęći ieſteśćie/ nielza o tem y dowodnie mo=
43:
wić: ktorzi nienawiſne á niebezpiecżnośći pełne rzecży ćierpli=
wie zno=


strona: 85

Kśięgi wtore.85
1:
wie znośićie/ prze to/ że ſię też ſámi w tem być ſpodźiewaćie.
2:
Ale znośićie cżęſtokroć zwielkim wáſzym złem. Bo widźi/
3:
widźi on Bog/ złośćiwey tey ćierpliwośći wáſzey złosćiwe
4:
przycżyny: á przetoż w te doły pirwey was wtrącą/ niżliby=
5:
śćie wy drugie wtrąćić mieli. O nędzny ſtanie Rzecżypo=
6:
ſpolitey náſzey/ wktorey y ći co vcżynili krzywdę/ y ći co ią
7:
odnieśli/ y ći co od niey ſą dáleko/ tęż iednáką niekárność od=
8:
noſzą/ ábo w nádźieię ſproſnego pożytku/ ábo dla tey bárzo nie=
9:
przyſtoyney wolnośći: y to ſwowoleńſtwo ćierpią/ zá ktorem
10:
niebezpiecżnośći/ nędze/ y zábijánia ſproſne/ idą. Lecż wy
11:
ktorzi y zdrowie oycżyzny naywięcey miłuiećie/ y prawdźiwey
12:
wolnośći ſpoſob wiećie/ obácżćie to zemną/ co to ma do tego/
13:
zbroiwſzy mężoboyſtwo chłubić ſię śláchectwem y wielką máię=
14:
tnosćią? Niech máią mieyſce máiętnośći twoie/ gdy idźie o
15:
gránice álbo o dochodzenie ktorey rzecży. Ale co one máią
16:
do bićia/ do ran/ do ochromienia/ do zámordowánia ktore=
17:
goś ſię ty dopuśćił? A choćiabyś też y namniey winien niebył:
18:
wſzákże niepráwie niesłuſzna rzecż będźie niewinnego do cżáſu/
19:
pokiby ſię o tem dowiedźiano/ poimawſzy potrzymáć/ niżli win
20:
nego zrąk vpuśćić/ ábo nieſkaránemu dáć gdźie chce chodźić: á
21:
to by Rzecżypoſpolitey niech było odpuſzcżono/ w ktorey ſię
22:
wſzytkie rzecży ludźi vrzędow niemáiących zámykáią. Bo co
23:
niektorzi powiedáią/ iż cnoćie ślácheckiey ma być ták wiele po=
24:
zwolono/ áby im wierzono/ że oni okrom poimánia ſtáwią ſię
25:
do ſądu/ y wſzytkiemv co práwo naydźie doſtoią: ále iż ſię to iná=
26:
cżey náyduie zwykłemi obycżáymi może ſię pokázáć. Bo tá od
27:
táráſá wolność/ nie śláchetnośći rodzáiu/ áni cnoćie/ ále má=
28:
iętnośćiam bywa wyrządzoná: gdyż choćiaby ſię kto śláchći=
29:
cem vrodźił/ á niema ośiádłośći/ imáią iy/ gdy mu o złocżyń=
30:
ſtwo winę dádzą: á ktory ma ośiádłość iáką/ niebywa poiman:
31:
choćia oná máiętność zá to/ áby zniey rzecż/ o ktorą grá idźie/
32:
mogłá być nágrodzoná. A dźiwna rzecż ieſt/ że oni ktorzi to
33:
práwem obwárowáli/ áby żaden śláchćic ośiádły niebył iman/
34:
że też tego nieobwárowáli/ áby było bacżenie ná máiętność/ ie=
35:
ſli ſię zniey może nágrodźić ſzkodá/ o ktorą winę dawáią. A
36:
ták należy to Rzecżypoſpolitey/ áby wſzytcy złocżyńcy/ od vrzę=
37:
du tego mieyſcá/ gdźie ſię zbrodnia zſtáłá wnet poimáni byli:
38:
á iżby wtem niemiano żadnego bacżenia/ áni ná śláchćicá áni
39:
ná chłopá/ iedno tym ſpoſobem/ iákom powiedział wyżſzey/
40:
gdym o roznośći karánia wſpomniał. A iż to ieſt rzecż nie=
41:
słuſzna/ áby niewinny y iednę godzinę trapion być miał/ prze=
42:
to trzebá o tem ſtáránie mieć/ áby ſpráwá tych ktorzi śiedzą w
43:
táráśie/ rychło ſię tocżyłá: á iżby ábo przekonány/ wnet był ka=
Pran/ abo


strona: 85v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ran/ ábo ieſli ma być wolen/ áby długim więźieniem niebył ſu=
2:
ſzon. Bo ták o tem vſtáwili Ceſárzowie Rzymſcy. Kto
3:
niewinnie będąc poyman/ muśi o ſobie ſpráwę dáwáć/ niech
4:
to odpuśći Rzecżypoſpolitey/ że oná dowiaduiąc ſię o wyſtę=
5:
pku/ toż nád nim cżyni co y nád winnym: zktorymby niemo=
6:
głá być ták ſnádnie ſpráwiedliwość vcżynioná/ gdyby niebył
7:
poyman: A niechſię ćieſzy przykłádem Chriſtuſá Páná náſzego/
8:
ktory będąc naniewinnieyſzy/ poiman był od roty żołnierzow/
9:
y ſpráwował ſię w rzecży ktora ſzłá o głowę: á nádźieię pokłá=
10:
dał w niewinnośći ſwoiey/ iż do tego przyść miáło/ że zá Bo=
11:
ſką pomocą/ iego niewinność miáłá ſię okázáć. To też káżdy
12:
wie: iż nie tárás cżyni ſromotę/ ále wyſtępek. A iżby nie ká=
13:
żdy mogł ſwowolnie á nieſpráwiedliwie donáſzáć kogo do ſę=
14:
dźiego/ ábo komu wcżem winę dáwáć/ ma być vſtáwiono ka=
15:
ránie ná tákowe. Bo niesłuſzna rzecż/ áby ſię ten wnicżem
16:
niemiał bać o ſię/ kto kogo złośćiwie w niebezpiecżność wda=
17:
wa. A záśię niemáſz nic słuſznieyſzego/ iáko áby ten/ ktory
18:
ſię waży przywieść kogo w niebezpiecżność o máiętność/ o ży=
19:
wot/ y o dobrą sławę/ rozumiał/ że też y iego máiętność i zdro=
20:
wie/ y dobre mnimánie ieſt w niebezpiecżeńſtwie. Záiſte y
21:
práwo Boże ná tákich poſtánowiło/ áby ták byli karáni/ iáko
22:
mieli być karáni ći/ co im winę dáli.
23:
Rozdźiał piętnaſty.
24:
O przyśiędze/ o przeſłuchániu świádkow: á o tych ktorzi ſię vpornie práwuią.
25:
A Ponieważ miedzy inſzemi ſpoſoby dowo=
26:
dow licżą też y przyśięgę/ bez ktorey wiele wa=
27:
żnych ſpraw niemoże być odpráwiono: przeto o
28:
iey świątobliwośći trzebá pilno vſtáwę vcżynić.
29:
Ow też obycżay/ że świádkowie przyśięgáią o
30:
cżem niewiedzą/ iáko bywa ná gránicách y v ſądow/ ma być
31:
odrzuczon. Bo poſpolićie puſzcżáią do przyśięgi ony/ ktorzi
32:
żadney wiádomośći niemáią o tem o co tám idźie: ktorzi má=
33:
ią ſię zá niewinne/ gdy widzą áno ten ktorego ſię ſpráwá tocży
34:
pierwey przyśięga. Cżemuby rácżey nieprzeſtawano ná przy=
35:
śiędze tego ſámego/ ktorego ſpráwá idźie: ábo cżemuby nieo=
36:
brano ludźi ſtatecżnych/ ábo krewnych/ ábo ſąśiádow iego/
37:
ktorziby przy nim/ gdy przyśięga/ byli: á ieſliby ſię zdáło/ áby
38:
też przyśięgli/ iż wierzą/ że on prawdźiwie przyśiągł. Swię=
39:
tobliwy záprawdę ieſt on obycżay ſądu duchownego około prze=
40:
słuchánia świádkow. Káżdego ktory ſię do przyśięgi bierze/
oſobno


strona: 86

Kśięgi wtore.86
1:
oſobno Piſarz przyśięgły przesłuchawa. Przekłáda mu moc
2:
y zacność przyśięgi. Pyta ktoregoby był nabożeńſtwá. Tá=
3:
kim pytániem dochodźi ſumnienia y obycżáiow onego świád=
4:
ká/ godźienli tego áby iego świádectwu wiárę dano/ cżyli nie.
5:
Potym go pytáią/ ieſliże tę rzecż o ktorey świádcżyć ma/ wi=
6:
dźiał/ cżyli iedno słyſzał? Ieſli go kto náucżył iáko ma świád=
7:
cżyć/ á ieſli ſię z drugiemi świadkámi o onem świádectwie rá=
8:
dźił. Káżdą z oſobná okolicżność pilnie roſtrząſáią/ mieyſce/
9:
cżás/ oſobę/ y inſze tym podobne rzecży. Dozwaláią ſprze=
10:
cżnikowi mowić co mu ſię zda/ y o ſámych perſonách świád=
11:
kow/ y o ſpráwie. Sądy Polſkie/ ile wiem/ niemáią tákich
12:
prob. Bo ći ktore przywodzą ná świádectwo/ mnimáią że
13:
im nic do tego wiedźieć/ ieſli tá rzecż/ o ktorą idźie/ ták ſię w=
14:
ſobie ma/ cżyli inácżey. Máią zá to/ że onę rzecż nie źle od=
15:
práwuią/ gdy widzą/ że on przy kim przyśięgáią pirwey przy=
16:
śięga. Záprawdę do przyśięgi á dawánia świádectwá/ lu=
17:
dźie ſtátecżni/ świádomych obycżáiow/ y mądrzi/ máią być
18:
wzywáni. ktorziby widźieli/ że powinną cżeść Bogu wyrzą=
19:
dzáią/ gdy go ná świádectwo przyzywáią/ á prawdźie świá=
20:
dectwo wydawáią. Co ſię iednák dźiś opácżnym obycżáiem cżę
21:
ſto kroć v nas dźieie. Bo ktorzi wedle zwycżáiu ná to bywáią
22:
przyzywáni/ cżáſem bywáią nieznáiomi/ náięći/ w wielu rze=
23:
cżach ſzpetnych podeyrzeni/ á tylko niebezecni. W ktorych nic
24:
więcey niepátrzą/ iedno áby były ślácheckiego rodu: á przetoż
25:
vſtawcá praw ma tego doyrzeć. Ná káznodzieie też to na=
26:
leży/ ktorzi iáwnie ludzi vcżą w kośćielech/ ważność y świą=
27:
tobliwość przyśięgi przekłádáć: á ludzi nápomináć/ áby ſię v=
28:
cżyli/ ile mogą/ prawdę podpieráć: á dla prawdy y Bogá świá=
29:
dkiem przyzywáć/ y wſzytkich ludzi nieprzyiaśń nośić. Po=
30:
mnię gdy dwá zmowiwſzy ſię ná trzećiego/ práwowáli ſię z=
31:
ſobą. A gdy obżáłowánemu ſkazano przyśięgę/ ſtroná po=
32:
wodowa vcżyniłá mu łáſkę/ przeſtawáiąc ná chęći á ná woli
33:
iego/ ktorą on twarzą/ mową/ klęknieniem/ y wſzytką poſtá=
34:
wą dawał znáć/ iákoby do przyśięgi gotow: á ták ſędzia v=
35:
cżynił go wolnym. Ale ſię tá rzecż obłudnie á ná ſmowie mie=
36:
dzy ſtronámi tocżyłá: Bo oná wſzytká napáść/ z vcżynienia
37:
wolnym obżáłowánego/ obáliłá ſię ná trzećiego/ ná ktorego
38:
to było vkowano. Było w tem ſądzie wiele rzecży nieſprá=
39:
wiedliwych: Sędźiego oſzukano: ktory ácż podobno o oney
40:
zdrádzie mogł nieco wiedzieć/ wſzákże inácżey przedśię nie=
41:
mogł ſądzić/ iedno iáko było rzecż przypráwiono. Obżáło=
42:
wány namniey ſię niemiał zá krzywoprzyśiężcę: iż poklękną=
43:
wſzy/ słowy nieprzyśiągł: iákoby to tylko słowy krzywoprzy=
P ijſięſtwá


strona: 86v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ſięſtwá ſię dopuſzcżáno/ á nie oná wſzytká poſtáwá/ ktorą lu=
2:
dźie nieinácżey v śiebie pocżytáią/ iedno iákoby też słowy we=
3:
dle roty wydánemi przyśiągł. A powodowa ſtroná w iáką
4:
złośći przepáść wpadłá? Trudno to wſzytko wypowiedźieć.
5:
Ale krotko powiedáiąc/ ták to ma być rozumiano. Cokol=
6:
wiek ſię dźieie/ bądź słowy/ bądź poſtáwą/ bądź mrugnieniem/
7:
bądź iákim inſzym ſpoſobem dla oſzukániá kogo/ że to wſzytko
8:
miedzy wády ma być pocżytano. Wſzytkie owe okázowánia
9:
nie dla nas/ ále dla tego o kogo idźie/ cżynimy. Bo żaden ſam
10:
dla śiebie nieprzyśięga/ ále dla drugiego. W ktorego áby w
11:
mowił/ że to prawdá co powieda/ wzywa Bogá ná świáde=
12:
ctwo/ ktorego też/ ieſli kłáma/ mśćićielem ná ſię przyzywa.
13:
Przeto nie wedle myśli twey słowá twoie y poſtáwá ma być
14:
wykłádaná/ ále wedle myśli tego komu k woli przyśięgaſz. ná
15:
wet każde oświadcżánie/ bądź słowy/ bądź poſtáwą bywa/
16:
ktore zwierzchnośćią Bożą zásłániáią/ ma być zá przyśięgę ro
17:
zumiano. Ktore oświádcżenie ieſli bywa dla oſzukánia kogo/
18:
á niezgadza ſię z vmysłem/ ieſt kłamſtwo á krzywoprzyśięſtwo.
19:
Ktorzi ſię krzywoprzyśięſtwá nielękáią/ ći o Bogu niepráwie
20:
dobrze rozumieią: á niewierzą áby Bog o rzecży ludzkie dbał/
21:
y áby ſię niezbożnośći mśćić miał. Tę dumę vcżyćielowie sło=
22:
wá Bożego mieliby z ludzkich ſerc wykorzeniáć. Roznośći
23:
też przyśięgi máią być zpilnośćią opiſáne. Bo ácż káżde tá=
24:
kie twierdzenie z ſumnieniem bywa/ przykłádáiąc do tego Bo=
25:
gá y świádkiem y mśćićielem: á wſzákże niekáżde ku iednemu
26:
końcowi náznácżone ieſt. Kto nieſpráwiedliwie przyśięga/
27:
á coż inſzego świádcży/ iedno iż nie przez zdrádę/ ábo fortyl iá=
28:
ki wygránia abo oſzukánia/ wdawa ſię w práwo z drugim: ále
29:
pod świádectwem ſumnienia ſwego/ zá to ma/ że to ieſt rzecż
30:
ſpráwiedliwa co cżyni y mowi? Izali iuż ten co ták przyſię
31:
ga/ wſzytkę ſpráwę wypráwił? Záprawdę nie to ſię zámyka
32:
w roćie oney przyśięgi. Bo kto mowi/ że ná żadnego vmy=
33:
ślnie fáłſzywie winy niekładźie/ nie iuż wnet zárázem dowiodł
34:
tego/ że ma być Pánem tey rzecży o ktorą idźie. Bo inſzemi
35:
drogámi trzebá iść do odięćia ſwey właſnośći/ niżli ocżyśćić
36:
ſie/ że fortelem nie idźieſz. Mowmyż przeto dáley o przy=
37:
cżynách fáłſzywey przyśięgi. Ieſt to rzecż wielce niesłuſzna/
38:
y złościwa/ poćiągáć do práwá onego kogo wieſz być niewin=
39:
nym oney rzecży/ w ktoreyby mu winę dawał. A wiele ludźi
Fortele dźiśieyſze.

40:
ma to w obycżáiu/ iż gdy ie kto pozowie/ tedy y oni wiele poz=
41:
wow dawáią ná przećiwniká/ tylko dla tego/ áby mnoſtwem
42:
praw ſwoich zátłumili go/ á od práwá odſtráſzyli. A prze=
43:
toż ktorzi ſię vpornie práwuią/ máią być ćięſzko karáni. Kto
ieſt po=


strona: 87

Kśięgi wtore.87
1:
ieſt podeyrzány w tákiem vporze/ ábo rácżey przewrotnośći/
2:
ten zá żądániem ſtrony przećiwney niech przyśięże ná to/ iáko
3:
ſzcżerze á dobrem ſumnieniem wſtępuie w práwo: ieſli ſię bę=
4:
dźie zbraniał/ niech wrzecży ſwey vpada. Lecż káráć winą te=
5:
go/ ktoby ſię domagał tákiey álbo iákiey inákſzey przyśięgi/ ál=
6:
bo by ią dla tey przycżyny vcżynił/ niegodźi ſię: chybá by ſię to
7:
potym iáśnie okazáło/ że fáłſzywie á przećiwko ſumnieniu ſwe=
8:
mu przyśiągł. Bo kto prawdźiwą á świętobliwą przyśięgę
9:
cżyni/ cżeść Bogu wyrządza/ ktory ſam tylko ieſt świádkiem
10:
myśli náſzych á rzecży táiemnych/ y ſrogim ieſt mśćićielem krzy=
11:
woprzyśięſtwá. Ow też obycżay/ ktorego poſpolićie żołnie=
12:
rze vżywáią/ prziśięgáć przez słońce ábo gwiazdy/ zgánion ieſt
13:
głoſem Bożym/ gdy ták mowi: Páná Bogá twego będźieſz ſię
5. Moiż. 8. W wirſzu 13.

14:
bać/ y iemu ſámemu będźieſz służyć: á przez imię iego będźieſz
15:
przyśięgał. A to niech będźie y o przyśiędze/ y o innych rze=
16:
cżach/ ácż krotko/ ále podobno/ ile bacżę potrzebnie/ cżęśćią dla
17:
popráwy/ cżęśćią też dla vſtáwienia praw.
18:
Rozdźiał ſzeſnaſty.
19:
O Sędźioch y o Sądźiech.
20:
A Ponieważ proznoby práwá były ſtáno=
21:
wione/ kiedyby niebyli ći coby wedle nich ſądźili:
22:
przeto w Rzecżachpoſpolitych ſą poſtánoweni
23:
ſędźiowie słudzy praw/ ktorzi trzebá áby byli
24:
mądrzi y dobrzi ludźie/ ktorziby ſię nieuchyláli
25:
áni ná tę áni ná owę ſtronę/ ále ná práwá y ná słuſzność ocży
26:
obrácáli. Co ieſliże nic nie ieſt nikcżemnieyſzego nád cżłowie=
27:
ká nieumieiętnego/ á nád dokucżliwego nic gorſzego/ tedyć to dá=
28:
leko więcey ma być gániono w ſędźioch: ktorzi wątpliwe rze=
29:
cży wykłádáć/ á záś zkrzywych proſte cżynić powinni:
30:
Niech przeto ſędźiowie tácy będą/ żeby wtych práwách ktore=
31:
mi ſędźić máią/ wielką biegłość mieli. Boby to śmiechowi=
32:
ſko/ żeby kto wpráwie duchownem/ álbo świetſkiem/ álbo też
33:
iákiem inſzem miał być Sędźią/ á práwáby tego nieumiał: gdyż
34:
áni ślepy o fárbach/ áni głuchy o roznośći dźwiękow rozſądku
35:
dáwáć może. Niech ktemu będą tácy/ żeby ie nie mierźiącż=
36:
ká/ nie gniew/ nie miłość/ nie miłośierdźie/ áni żadna przewro
37:
tna chęć/ ále tylko ſámá prawdá do słuchánia y rozſądzánia
38:
ſpraw ćiągnęłá: áby żadnych dárow niebráli: ná zálecenie zá
39:
kim vcżynione niedbáli: tylko ná ſámę ſpráwiedliwość á ná o=
40:
nego naſpráwiedliwſzego ſędźiego Bogá bacżenie mieli. A
P iijnaprze=


strona: 87v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
naprzednieyſza ſędźiego powinność ieſt/ ſpráwę oboiey ſtrony
2:
powodowey y obżáłowáney/ doſtátecżnie wyrozumieć. Bo
3:
to być niemoże/ y przyrodzenie tego nie nieśie/ żeby kto mogł
4:
one rzecży dobrze ſkázáć/ z ktorych ábo oboiey nieświádom/ á=
5:
bo tylko iedney świádom. Iedney ſtronie być przychylniey=
3

6:
ſzym niżli drugiey/ żadnym ſpoſobem ná ſędźiego nienależy: to
7:
ieſt/ ná tego ktoryby ſię zá pośrzedniká miedzy ktoremi miał:
8:
ále to rácżey należy ná pochlebcę/ á ná wykrętácżá ſpráwiedli=
9:
wośći. Y dla tegoż o Alexándrze Mácedońſkiem powiedá=
Otem cżytaj Plutárcha in Alexandro

10:
ią/ że miał w obycżáiu/ gdy iácy iedná ſtroná przyſzłá do nie=
11:
go ná żáłobę/ tedy tylko iednym vchem słuchał/ powiedáiąc/
12:
że drugie vcho ku słuchániu drugiey ſtronie chce cáłe zoſtáwić.
Areopágitowie byli w Athenách Sędźowie/ od Aryopagu vlice tak názywáni. Aryopagus lepak rozumie ſię z Greckiego Márſowa vlicá.

13:
Co też y w Areopágitách wielce chwalą/ ktorzi w ćiemnośći/
14:
nie ná świetle ſądy ſpráwowáli: áby dáli znáć/ że nie ná mo=
15:
wiące oſoby/ ále ná ſáme mowy bacżenie máią. Powodowey
4

16:
ſtronie niema ſędźia z przymuſzeniem poſtępku práwnego prze=
17:
piſowáć: ále iáko to w mocy iego ieſt pozwáć kogo y prośić
18:
nań práwá/ ták mu też niech wolno będźie/ tákim poſtępkiem
19:
przećiwko ſtronie iść/ iákim chce. A ktoryby ſędźia inácżey
20:
cżynił/ nieuydźie podeyrzenia/ że iednemu dobrze/ á drugiemu
21:
źle życży: nád co niemaſz nic nie przyſtoynieyſzego á mierźieńſzego
22:
w ſędźim. Niech będźie vſtáwione karánie ná powodową ſtro=
23:
nę/ ktora nieſpráwiedliwie á nie práwie wſtydliwie poſtępuie/
24:
ieſliże w rzecży ſwey vpádnie: co lepiey będźie/ niżli nád wolą
25:
ich ábo ſpráwę odmienić/ ábo iey inákſzy poſtępek zámierzyć/
26:
ábo ią zgołá zárzućić. Ná ſędźiego też to należy/ ſpory/ ile
5

27:
może tłumić/ á ſtrony/ choćia iuż wybacżywſzy ich ſpráwę/ do
28:
iednánia ćiągnąć: nie oznáymuiąc przed wyrokiem/ co o tem
29:
rozumie/ ábo co ná myśli ma. Ieſliże niemáſz nádźieie o ich
6

30:
zgodźie/ toż dopiero ſędźia/ śiedząc ná ſwey ſtolicy ſądowey/
31:
z powagą iáko naywiętſzą być może/ z świątobliwośćią y ſtáte=
32:
cżnośćią/ niech vcżyni táki wyrok/ żeby ſię onemu naywyżſzemu
33:
á ze wſzech naymożnieyſzemu Bogu podobáć mogł: ni iedney
34:
ſtronie niech niebędźie przychylnieyſzy/ á dla iedneyże rzecży/
35:
niech iednego kijem/ á drugiego słowkiem niekarze: ná ſámę
36:
tylko práwdę niech bacżenie ma: á tę ſobie niech rozumie bez=
37:
piecżną á ſnádną drogę być do onego świętych mieſzkánia.
38:
Lecż ieſli co inácżey/ niżli prawdá y ſpráwiedliwość nieśie/
39:
rzecże/ ábo vcżyni/ niech tego będźie pewien/ że roſkoſz ále ſnać
40:
nie długą odnieśie/ lecż vcżynek źle vcżyniony/ długo y wiecż=
41:
nie/ ták w tem iáko y w przyſzłem żywoćie przy ſobie mieć bę=
42:
dźie. Lecż niech przyda ſędźia wyroku ſwego vcżynione go przy=
7

43:
cżynę/ ktoreyby ſię trzymał. Bo nic niemáſz głupſzego/ nic
przewro=


strona: 88

Kśięgi wtore.88
1:
przewrotnieyſzego iáko wyrok vcżynić/ ktorego przycżyny
2:
ábo niewieſz ábo nierozumieſz. Co ieſli ią wieſz/ á widźiſz że
3:
ieſt słuſzna y ſpráwiedliwa/ nie maſz iey zámilcżeć: ábyś nie=
4:
tylko ſam ſobie doſyć vcżynił/ ále żeby też wſzytkim było iáwno/
5:
żeś y ſpoſob onego ſporu dobrze wyrozumiał/ y myśl twą do
6:
pewnego celu náproſtowáł. Ten też ktory ſtráći práwo
7:
ſkromniey ponieśie twoy wyrok/ gdy wyrozumie słuſzną przy=
8:
cżynę ſkazánia ſwego. Ktorey gdy niewie/ łácno ſię rzući do
9:
áppeláciy zwykłych/ to ieſt/ do ſędźiego wyżſzego. Sę=
8

10:
dźiowie duchownego práwá nigdy (ile wiem) niecżynią wy=
11:
roku/ iedno zkárty/ ná ktorey będźie pirwey nápiſány. ktorych
12:
niewiem cżemuby ſędźiowie świetſkiego práwá nie mieli ná=
13:
śládowáć. Bo ſię te rzecży zdádzą być lepiey rozmyślone y
14:
rozważone/ ktore z piſmá cżytáią: y niemoże być o tem wąt=
15:
pienie co ieſt zápiſano. Wiem o tem/ iż po wyroku niektorego
16:
ſędźiego/ wſpráwie ktora iákmiarz ſzłá o gárdło/ był wielki ſpor
17:
miedzy ſtronámi/ gdy obie chytrośćią ſwą ná ſwoy młyn wo=
18:
dę wiodąc chćieli piſárzowi dym w ocży puśćić/ wywrácáiąc
19:
mu on dekret. Piſarz ledwie onym ſprzecżnikom/ okrom o=
20:
bráżenia obu/ ábo wżdy iednego/ doſyć vcżynił/ y owſzem áni
21:
ledwie. bo obiemá cżegokolwiek niedoſtawáło/ á ſędźia iuż był
22:
odſzedł. Niebyłoby tey trudnośći/ gdyby ſędźia z kárty wyrok
23:
cżytał/ á piſárzowi nápiſany podał. Widźiałem też y to/ gdy
24:
ſędźia śiedząc ná ſwem ſądowem mieyſcu/ cżynił wyrok/ á kil=
25:
ko kroć vpomniony/ nieco przydawał/ nieco odmieniał. Do=
26:
brzeć przedśię: ále nużby to onemu/ co przypomniał/ ná pámięć
27:
było nieprzyſzło? ázaby ſędzia ná ſwey powinnośći bárzo nie=
28:
chramał? Sliſkie ſą myśli ludzkie: pámięć nietrwáła/ á w
29:
mnoſtwie ſpraw ledwie ſię ſamá cżuie. Przeto wſzytkie my=
30:
śli y poſtánowienia niebędąli piſmu/ iáko iákiemu ſtrożowi/ po=
31:
rucżone/ łácno zginą á z pámięći wynidą. Nie wſpominam
32:
tego/ iż ſámym piſániem á liter iákoby malowániem/ nie tylko
33:
pámięć ſię vmacnia/ ále też y ći co piſzą bywáią iákoby nápom=
34:
nieni/ ku dośćigániu wiela rzecży/ ktorychby ſámym tylko my=
35:
śli roztrząſániem/ ledwie ſnać záwietrzyć mogli. Niech
9

36:
ſię ſtrzegą dárow ſędźiowie/ iáko iedney trućizny. Y ma to
37:
być ſtátutem obwárowano/ áby żadnych dárow niebráli: bo ći
38:
ktorzi przedárowáni ſą/ máło nie záwżdy pſuią á wywrácáią
39:
ſądy: iáko ieden powiedział:
40:
Munera, crede mihi, placant hominesque, deosque. To ieſt/
Ouidius De arte a.

41:
Wierz mi wſzelákie dáry gdy ie hoynie dáią/
42:
Nie rzkąc ludzi/ ále też y Bogi błagáią:
43:
Lepiey dáleko słuſzne im dochody poſtánowić/ żeby ſię z ſą=
P iiijdow


strona: 88v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
dow nic nieſpodźiewáli/ cżemby mogli być pobudzeni/ ábo ná
2:
ſkazánie kogo nieſpráwiedliwie/ ábo ná wolnym vcżynienie.
3:
Ná zálecánia/ ktore zá ktorąkolwiek ſtroną bywáią/ Sędzia
4:
niech nic niedba. Nie wádziłoby y o to vſtáwę iáką vcżynić/
10

5:
áby żaden nieśmiał ſędźiemu zálecáć rzecży ktoreykolwiek ſtro=
6:
ny/ y ſam Krol ná oſtátek. y owſzem ten namniey: bo iego ieſt
7:
ták wielka zwierzchność/ iż łácno ſię wſzytcy nákłonią do tego
Rogando cogit. cimrogat potentior.

8:
co wiedzą że ſię Krolowi podoba. A ieſt o tem poſpolita po=
9:
wieść: Przymuſza niżſzego wyżſzy gdy go prośi. A ponie=
11

10:
waż niemáſz żadnego mocnieyſzego obowiązku/ ktoryby ludźi
11:
ćiągnął ku doſyć cżynieniu powinnośći/ iáko ieſt przyśięgá/ dla
12:
tego ſędźiowie máią być nią obowiązáni/ niż ná ten vrząd wſtą=
13:
pią. Ktoryby wiedząc á rozumieiąc nieſpráwiedliwie co o=
14:
ſądźił/ ktoryby też iákie dáry wźiął/ ten do Krolá y wſzytkiego
15:
ſeymu oſkárżony á práwem przekonány/ y z vrzędu ma być zło=
16:
żon/ y słuſznemi kaźniámi áż do vćięćia głowy ma być ſkaran.
17:
A káżdemu niech będźie wolno ná tákiego ſędźiego ſkárżyć. A
18:
iżby też y on niebył bez karánia/ ktoby abo zálecániem/ abo przez
19:
dáry vmysł ſędźiego zepſowáć ſię kuśił: niech tákże káżdemu
20:
będźie wolno tákiego pozwáć y do onego ſądu gdźie ná gárdle
21:
karzą. Oſobliwa ono kaźń/ ktorą Kámbiſes Perſki Krol
22:
Syſámnego pirwſzey cżęśći Azyey Stároſtę ſkarał. Bo gdy
Valerius Maximus de Seueritate. et Carion in Chronico.

23:
ſię dowiedźiał/ że przedárowány nieſpráwiedliwie ſkazał/ ka=
24:
zał ſkorę z iego ćiałá złupić/ y rośćiągnąć ia ná ſędźieckiey ſto=
25:
licy/ á ná mieyſce onego zabitego/ ſyná iego ſędźią vcżynił: tym
26:
ſpoſobem/ áby pátrząc ná onę oycowſką ſkorę/ ſtrzegł ſię/ żeby
27:
kiedy tákiegoż ſądu odnieść niemuśiał. Tákći on grubego na=
28:
rodu Krol/ okrutnym á nowym ſędźiego ſkarániem/ zábieżał
29:
temu/ áby ſię ná potym żaden ſędźia niedopuśćił przedárowáć.
30:
To też trzebá poſtánowić/ áby żaden rzecży ſwey ſędźią być nie
12

31:
śmiał. Bo ná káżdem ſądźie trzy oſoby máią być/ powodo=
32:
wa ſtroná/ obżáłowány/ á ſędźia. Bárzo tedy nieſpráwiedli=
33:
wie cżynią/ ktorzi o ſwą rzecż ludźi ſwemu pánowániu pod=
34:
dáne ſądzą. Nie ieſt to oná wolność/ ktora ieſt w vśćiech v
35:
káżdego: áni vmiárkowánie práwá/ przez ktore ſtoią dobrze
36:
poſtánowione Rzecżypoſpolite. ále ieſt okrutne niewolſtwo/
37:
że Pan przywłaſzcża ſobie moc nád żywotem y śmierćią sługi
38:
ſwego/ ſkázáć go ná śmierć/ ábo wolnym vcżynić. Tá nie=
39:
wola w Rzecżypoſpolitych Chrześćijáńſkich/ rozmáitemi Ce=
40:
ſárſkiemi práwy/ wyrzucona ieſt. á ták ieſliſmy Chrześćijá=
41:
nie/ tedy ią też od nas y od náſzych gránic zápądzmy. Boć
42:
iednák wſzytcy ludźie máią ſię z iákieykolwiek wolnośći we=
43:
ſelić: ponieważ wſzytcy ná wyobráżenie Boże ſtworzeni ſą/
wſzytcy


strona: 89

Kśięgi wtore.89
1:
wſzytcy od niemych źwierząt rozumem y wolą ſą rozni. Iáko
2:
dáleko więcey ludźie Chrześćijáńſcy od Chrześćijáńſkich pá=
3:
now z licżby niewolnikow máią być wyięći? Bo iedną zapłá=
4:
tą wſzytcy weſpołek y z pány kupieni ſą: iednychże Bożych tá=
5:
iemnic vcżeſtnikámi ſą. Acżkolwiek iáko inſzych rzecży/ ták
6:
też y wolnośći ſą niektore ſtopnie: á iáko Páweł powieda/
1. Kory: 15. W wirſzu 41.

7:
gwiazdá od gwiazdy rozna ieſt iáſnośćią. Ktorąż tedy wol=
8:
ność kmiećiowi twemu zoſtáwuieſz? Nie ieſt wolen od da=
9:
wánia dźieśięćin/ áni od płácenia cżyńſzow y poborow/ áni od
10:
roboty tobie powinney: niema żadney wolnośći ſtáráć ſię o v=
11:
rzędy/ ktorą ty wſzytkę maſz zupełną. Ktoraż ſię przeto wol=
12:
ność zoſtawa? Aza nie tá/ ktora w rownem opiſániu praw
13:
y ſądow zależy? Y kmiećie/ y inſze nieślácheckiego ſtanu lu=
14:
dźi/ poſpolićie śláchtá ma zá pſy. Ztądże one niecżyſtych lu=
15:
dźi mowy: Ktoby wieśniaká álbo chłopá zábił (bo ták káżde=
16:
go nieśláchćicá zową/ chocżby dáleko odewśi był) iákoby też
17:
pſá zábił. To głos wyrzázánia ięzyká godny/ ktory z niesłu=
18:
ſznego ſzácowánia mężoboyſtwá/ y nierownośći praw vrosł.
19:
Ieſliże tedy odeymuiemy kmiećiom wolność pozywánia pá=
20:
now do ſędziego/ odeymuiemy im wſzytkę wolność. Ieſli
21:
pánom dawamy moc ſędzić ie o rzecż ſwą/ niſzcżymy wſzytek
22:
ſpoſob ſpráwiedliwego ſądu: ktory iż trzech oſob potrzebuie/
23:
niebędzie ſpráwiedliwy/ gdźie tenże będzie ſędzią ktory powo=
24:
dową ſtroną. A przeto y kmiecie/ y wſzytcy poddáni/ od tá=
25:
kiego tyráńſtwá mieliby być wyſwobodzeni. Spráwiedli=
26:
wſzyby to był poſtępek ſądu/ kiedyby y pánu poddánego/ y pod=
27:
dánemu Páná/ do ſędźiego pozwáć ſię godźiło. Bo ledwie
28:
tákiego naydźieſz/ ktoby ſwą rzecż ſądząc niebył ſobie życżli=
29:
wſzy/ niż z kim ſie práwuie. A ieſli kto táki ieſt: wſzákże przed
30:
ſię ná káżdego należy/ nietylko ſię krzywdy wyſtrzegáć/ ále też
31:
podeyrzenia krzywdy. A ktorzi ná to niedbáią/ ći tego do=
32:
chodzą/ co przed tem o niewolnikoch nápiſano/ że iáko wiele
33:
máią poddánych/ ták wiele nieprzyiaćioł. Aleby kto rzekł/
34:
że tego teraz nieznáć: y owſzem day Boże áby nigdy do tego nie
35:
przyſzło/ żeby ſię to okazáło. Aleć to ná mądre należy/ rádźić
36:
o przyſzłych rzecżach: á ná wątpliwe Rzecżypoſpolitey cżáſy
37:
przyiaćioły ſobie iednáć. Ieſzcże też y temu ſię trzebá pilnie
38:
przypátrzyć/ á o tem poſtánowienie vcżynić/ ieſiże iedni ſędźio=
39:
wie wſzytki ſpráwy ſędźić máią: cżyli ma być więcey rodzáiow
40:
ſędziow/ wedle roznośći ták ſpraw iáko y oſob? iáko ſię w nie
41:
ktorych powiećiech záchowuie/ iż iedni ſą ſędźiowie ktorzi ſą=
42:
dzą ſpráwy ludzi vrzędow niemáiących: inſzi poſpolite ſprá=
43:
wy ſądzą: zaś drudzy ſą co głowne wyſtępki ſądzą/ á kaźni ná
P vzłe ludźi


strona: 89v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
złe ludźi ſtánowią: drudzy záśię mieyſkie ſpráwy á potocżne
2:
ſądy odpráwuią: drudzy też ſą/ ktorzi zacnego á przednieyſze=
3:
go ſtanu ludźi/ á drudzy poſpolitego cżłowieká ſądzą. Ie=
4:
ſzcże też y około tego ma być vcżynione poſtánowienie/ ieſliże
5:
więcey ſędziow ma być niżli ieden/ w ſpráwách ábo wſzelakich
6:
ábo też tylko więtſzych/ iáko gdźie idźie o gárdło ábo o máię=
7:
tność cżyię: cżyliby ná iednym było doſyć/ ktoryby zwierzch=
8:
ność doſtátecżną miał/ do ktoregoby byli przydáni ludźie w=
9:
práwie vcżeni miáſto aſseſsorow/ wedle ktorychby zdánia ſą
10:
dźił? Nád to ieſzcże/ ieſliże ich będźie więcey máiąli być wſzyt=
11:
cy wiecżni/ cżyli tylko ieden iákoby obecny/ á drudzy loſem á=
12:
bo do pewnego cżáſu/ ábo do pewnych ſpraw obráni? Kte=
13:
mu też/ ieſliże iedni máią być/ cżyli rozni/ ktorziby ſpráwy/ ták
14:
ſwoich obywátelow/ iáko też przychodniow y cudzoźiemcow
15:
ſądźili? Ieſzcże ktemu/ poſtánowiąli wiele ſędźiow/ potrze=
16:
báli tego/ áby káżdy oſobno o káżdey rzecży głoſem zdánie ſwo=
17:
ie powiedał/ cżyli w niektorych rzecżách táiemnie zdánia ſwo=
18:
ie znośić/ á potem cżynić wyrok przyſtoi? Ná oſtátek/ y to
19:
trzebá poſtánowić/ od ktorych ſędźiow ma być ápellowano/ á
20:
od ktorych nie? Ktemu też/ ieſliże ſędźia/ od ktorego ápello=
21:
wano/ wyroku ſwego ktory vcżynił przed ſędźią do ktorego á=
22:
pellowano/ bronić ma ábo nie? Te rzecży/ y inſze tem podo=
23:
bne máią być pilnie obacżone/ á ſtátecżne poſtánowienie onich
24:
ma być vcżynione. Wto też trzebá ſtátecżnie weyrzeć/ ieſliże
14

25:
ſię ſędźiemu mimo ożáłowánie y odpory/ godźi zkąd inąd pra=
26:
wdy dochodźić. Bo cżęſtokroć ſpráwiedliwość rzecży/ ábo
27:
ſię zátái/ ábo bywa zátłumioná vbłądzeniem ktoreykolwiek ſtro
28:
ny/ ábo wykrętámi/ ktore więc ſędźia dobrze wie y zna. Kto=
29:
re gdyby ſię godźiło ſędźiemu wykłádáć/ łácnoby ſię vkazáłá
30:
drogá przychodzenia do prawdźiwego wyroku. Ieſliże ſię
31:
tylko ná powieśći obu ſtron ſádźić ma/ tedyć też cżęſtokroć nie
32:
ſpráwiedliwy wyrok/ choćia inácżey wie/ y ná dobrem to ba=
33:
cżeniu ma/ cżynić muśi. Godny pámięći ieſt on ſąd Sálomo=
34:
ná Krolá Izráelſkiego wielce mądrego/ ktory był o żywym dźie
1. Krolew. 3. wirſz. 25. y 26.

35:
ćięćiu miedzy dwiemá niewiáſtámi vcżynił. bo gdy ie obie ſwo=
36:
iem zwáły/ á ni iedná niemiáłá cżem przedśięwźięćia ſwego
37:
podeprzeć: powiedźiał iákoby ie miał ná dwoię rośćiąć/ á mie=
38:
dzy nie podźielić. A gdy iedná niewiáſtá ná to przyzwoliłá/
39:
á druga nieprzyzwoliłá: mowiąc/ że zchęćią cżęśći ſwey po=
40:
ſtąpi drugiey/ gdyby tylko dźiećięćiá nierośćinano: poznał Sá=
41:
lomon prawie máćierzyńſki głos ná rośćięćie niezezwaláiący/
42:
y przyſądźił iey żywe dźiećię. Wiele więc przy práwach wy=
43:
krętow bywa chytrośćią á złośćią ſtron wymyślonych/ gdy
ſię iedná


strona: 90

Kśięgi wtore.90
1:
ſię iedná przećiw drugiey/ iákoby ią ku ſzkodźie przypráwić/ ná=
2:
ſadza: ktorem ieſliby niezábieżano/ ſpráwiedliwość muśi być
3:
obráżoná. A ták/ ná mądre go ſędźiego iáko mnimam należy/ od=
4:
krywáć wſzytko/ coby ſpráwiedliwość ábo forytowáć ábo prze=
5:
káżáć mogło. Bo z tey przycżyny niebędźie ſię zdał ktorey=
6:
kolwiek ſtronie być przychylnym/ ále obrońcą ſpráwiedliwośći/
7:
ieſli o obu iednáko rádząc/ wſzytko będźie wykłádał/ coby po=
8:
magáło do otrzymánia ſpráwiedliwośći/ niemáiąc względu
9:
ná żadną oſobę. Záiſte on ſąd Sálamonow choćia nie zdo=
10:
wodow ſtron/ á wſzákże nie bez rozumu vcżynion: bo nie zlá=
11:
dá domysłu á vgádnienia poſzedł. Y owſzem/ ták wiele pe=
12:
wnego dowodu y rozumu w ſobie ma/ iż káżdy/ kto dobry roz=
13:
ſądek ma/ pochwálić go muśi. Ieſt zmiánká o niem w pi=
14:
śmie świętem: y w Dekretálnych liśćiech de praeſumptionibus, c. Afferte. Lecż gdźie niemáſz żadnego dogádywánia y przy=
16:
cżyny niewidźieć/ á wſzákże ſędzia zá pewne wie/ że tá rzecż i=
17:
nácżey ſię w ſobie ma/ niżli ktora ſtroná dowodźi/ powiadáią/
18:
że ten ſędzia/ ktory naywiętſzą ná ziemi moc ma/ á od ktore go do
19:
nikogo niemoże iść ápellácyia/ może wyrok vcżynić wedle tey
20:
pewney ſwey wiádomośći/ z ktorego licżbę tylko ſámemu Bo=
21:
gu winien dáć: ále ſię to inſzym ſędziam nie godzi. Lecż by
22:
ſię y o tem trzebá pilno dowiedowáć. Niewiem ieſli on oby
15

23:
cżay trzebá gánić/ że barzo rzadko ſądy bywáią. Bo zá tem
24:
práwá długo ſię przewłocżą/ nakłády zbytnie bywáią cżynione.
25:
Spráwy ábo kauzy/ rozmáitemi á iákmiarz niezlicżonemi li=
26:
mitácyiámi dni ſądowi służących/ więcey niż ſámemi rze=
27:
cżámi bywáią vwikłáne/ zátrudnione/ y ku wywikłániu nie=
28:
podobne vcżynione/ zácżem nieieden zwątpiwſzy o poſtępku
29:
one porzuca. Ano w káżdem powiećie/ ná pewnych miey=
30:
ſcách/ mieliby ſędziowie záwżdy ná ſądźiech śiedzieć/ á kiedy=
31:
by iedno/ y ilekroć trzebá/ káżdemu ſpráwiedliwość cżynić/ ká=
32:
żdemu dáć wolny do śiebie przyſtęp/ á káżdego przesłucháć.
33:
Wielkiey nienawiśći godni ſą otoći/ ktorzi dla ledá przycżyn/
34:
trudny cżynią do śiebie przyſtęp/ nieſtáráią ſię/ áby każdą ſprá=
35:
wę doſtátecżnie wybacżyli/ á ſpráwiedliwość ná dálſze dni od
36:
kłádáią. Nie należy to tedy ná práwego ſędziego/ ále ná te=
37:
go/ ktory o ſobie y o ſwoich rzecżach rádzi/ á wſzytko ná ſwoy
38:
pożytek ćiągnie. Wſzelkie mnoſtwo iáko dawno mowią cży=
39:
ni zámieſzánie. A przetoż ieſli ieſt wiele tych co ſię pozywáią/
16

40:
tedy/ áby y cżáſu prożno nietráćili/ y ſędziam ſię názbyt nie=
41:
przykrzyli/ niechayby ſędziowie przybili v domu ſądowego ta=
42:
blicę/ ná ktorey niechayby rozpiſano porządnie/ kto pirwey á
43:
kto potym ma być ſądzon/ ſpiſawſzy porządkiem kauzy/ wedle
porzą=


strona: 90v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
porządku powiátow w ktorych pozwáni mieſzkáią: á záśię po=
2:
wiáty rozdźielić ná páráfiie/ ktora po ktorey ſię ma ſądźić/ á w
3:
oney páráfij porządkiem ſpiſáć káżdego śláchćicá pozwáne=
4:
go/ abo oblicżnie/ iáko słyſzę záchowuie ſię w Litwie: ábo po=
5:
zew ná máiętnośći położywſzy/ iáko ieſt w Polſzcże obycżay.
6:
A gdy ſię ten porządek ſpraw poſtánowi/ niebędźie żadney ći=
7:
żby áni mieſzániny ná mieyſcu ſadowem: káżdy będźie wiedźiał
8:
ná ktory dźień ma ſtánąć: w inſze dni nie będźie ſpraw zátrud=
9:
niał/ áni przekażał ſędźiom: á ſwoy cżás/ będźieli chćiał/ może
10:
pożytecżnie rozſzáfowáć. Niepotrzebáby wołánia woźnych:
11:
káżdy pozwány wedle ſwego mieyſcá y porządku ſtawałby.
12:
Ktoby zániedbał cżáſu ſwego/ niechby iy zdano. A tu iuż trze=
17

13:
bá mowić o głownieyſzych ſędźiach/ do ktorych od innych ſę=
14:
dźiow wſzytcy Koronni ſtanowie ápellowáć mogą/ á od nich
15:
do nikogo inſzego: o ktorych pámiętam niekiedy ná ſeymiech mo=
16:
wiono: ále niewiem dla ktorych przycżyn tę rzecż/ y przerwa=
17:
no y przewlecżono. A wſzákże łácno ſię to może pokázáć/ że=
18:
by tá rzecż y káżdego z oſobná y wſzytkich ludźi wobec ſpráwam
19:
byłá bárzo potrzebna/ y wielce pożytecżna/ gdyby ſię iácy tru=
20:
dnośćiam ſądow/ iáko ie dźiśieyſzych cżáſow ſpráwuią/ przy=
21:
pátrzono. Bo ták wiele/ y ták wielkich ſpraw ná káżdy ſeym
22:
przychodzi/ że y cżáſu niezſtawa/ y ſámi ſędźiowie ná to obrá=
23:
ni niemogą iem doſyć vcżynić/ áby mieli wſzytkie rozeznáć y
24:
rozſądźić. Bo ſkoro ſię ſeym ſkońcży/ ponieważ niezlicżone
25:
mnoſtwo ſpraw do ſądu przychodźi/ tedy ie opuſzcżáią á ná
26:
drugi ſeym odkłádáią: dla ktorey przycżyny do tego przycho=
27:
dźi/ iż wiele ich/ ábo ſię o ſwe rzecży iednáią/ choćiaż z ſzko=
28:
dliwemi á niesłuſznemi vmowámi/ ábo ie ſwoim przećiwni=
29:
kom puſzcżáią niemogąc wytrwáć przewłoki y wielkiego na=
30:
kłádu. A kiedyby te ſpráwy ſzły o máłe rzecży/ toby łácniey
31:
z ćierpieć: ále wielekroć bywáią bárzo wielkie/ ábo o gránice
32:
imion/ ábo o cáłe imioná/ ábo inſze nieznośne krzywdy. A
33:
miEdzy ſędźiámi/ ktore wedle zwycżáiu ná ſeymiech do tego
34:
obieráią/ bywáią cżáſem tákowi/ ktorzi to w głos mowią/ że
35:
wiele bywa tákich ſpraw/ co tem głowy ich nieſproſtáią. A
36:
ponieważ y rozum y ſámá ſpráwiedliwość potrzebuie tego/ áby
37:
tá poſpolita wſzytkiego Sármátſkiego páńſtwá rádá/ byłá do=
38:
brze wſzemi potrzebámi do odpráwowánia ſpraw y ſporow
39:
wſzytkich ludźi opátrzoná: tedyć też to záiſte bárzo niesłuſzna
40:
rzecż/ żeby ktora ſpráwá ábo dla nieumieiętnośći ſędźiow chrá
41:
máć miáłá/ ábo będąc ná inſzy cżás odłożona tocżyć ſię niemo=
42:
głá. Przeto o onych ták rozumieć mamy/ że bárzo słuſzney
43:
rzecży żądáli/ ktorzi ná to ſtali/ żeby ná kſztałt onych Rzym=
ſkich de


strona: 91

Kśięgi wtore.91
1:
ſkich decemuirow/ ze wſzytkich ſtanow Koronnych pewne oſo=
Decemuiri byli w Rzimie (ácż pirwey w Grecij) nawyżſzi panowie/ ktorzi byli ná mieſce Konſulow poſtánowieni/ ale tá odmiáná niedługo trwáłá. Zwano ie Decemuiri że iych 10. było. Tit. Liuius 1. Dec. lib. 3.

2:
by obierano: ktoreby nietylko przez ſeymowe dni/ ále záwżdy
3:
od roku do roku śiedźieli ná ſądźiech/ á odpráwowáli wſzyt=
4:
kie ſpráwy/ ktorebykolwiek do nich ze wſzytkich powiátow przi=
5:
chodźiły. Wnieśion był dawno przed tem od ludźi mądrych
6:
y od vſtáwiec praw/ ten obycżay do Rzecżypoſpolitych Grec=
7:
kich. Byli v Athenian Areopágitowie/ mnoſtwem známie=
8:
nitych ſądow bárzo sławni. A przetoż ſtárodawni ludźie ták
9:
o tych ſądźiech powiadáli/ że y bogi nimi ſądzono / y bogowie
10:
tych ſądow vżywáli. Byli y Amphiktyonowie/ poſpolita rá=
11:
dá z śiedmi Greckich miaſt zebrána. Ná ten obycżay roty
12:
lub ſetnice Sędźiow w niektorych Rżecżachpoſpolitych poſtá=
13:
nowiono/ ktore y do tych cżáſow trwáią/ iáko wſzytkiego na=
14:
rodu Niemieckiego w Spirze/ ktore miáſto nád Renem leży:
15:
tákże też wſzytkiey Fráncuſkiey źiemie w Páryżu/ ná tem miey=
16:
ſcu ktore Perlámentem zową. Cżemużbyſmy też y my nie=
17:
mieli náśládowáć Rzecżypoſpolitych dobrze poſtánowionych
18:
przykłádow? Cżemubyſmy ſię nieſtáráli/ áby byli ze wſzelá=
19:
kich ſtanow obráni ludźie mądrzi/ á w práwiech/ y wſzelákich
20:
náukách ćwicżeni/ ktorziby ſądzili ſpráwy ze wſzytkich náſzych
21:
powiátow/ do nich przez ápellácyią przychodzące? ktorziby
22:
nietylko vcżeni/ ále też y wielkiemi cnotámi ozdobieni być mu=
23:
śieli/ áby mogli y chćieli ſpráwiedliwość káżdemu cżynić: kto=
24:
rziby áni ná bogátego áni ná vbogiego/ áni ná śláchćicá áni ná
25:
nieśláchćicá/ ná ſwego obywátelá áni ná cudzoźiemcá/ ná Pá=
26:
ná áni ná niewolniká/ żadnego względu niemieli/ áni miedzy
27:
nimi roznice cżynili/ áleby záwżdy iednáką á vſtáwicżną mieli
28:
wolą/ káżdemu przywłáſzcżáć co iego ieſt: ktorziby nie ktore=
29:
go pewnego cżáſu/ ále záwżdy ná káżdy cżás przez rok/ wedle
30:
práwá ná ſądźie śiedźieli: ktorziby zá rowno iednáką moc mie
31:
li ná wſzytkie ludzi w iedney Rzecżypoſpolitey mieſzkáiące: do
32:
ktorychby ſzły ápellácyie od wſzytkich vrzędow/ á od nich do
33:
nikogo inſzego. A tych nietylkoby miał być vrząd ſędzić/ ále
34:
też y iednáć niezgodne/ á zwádliwe y nieſpokoyne hámowáć/ á
35:
przycżyny ſwarow wygubiáć: á ieſliby inácżey porownáć nie=
36:
mogli/ tożby dopiero vśiadſzy ná ſądźie mieli práwem náydo=
37:
wáć/ á káżdego przy iego práwie zoſtáwić. Tymby ſię oby=
38:
cżáiem y nárzekániu ná przewłacżánia ſądow (ieſli ſię nie my=
39:
lę) zábieżáło/ y fortylom rzecżnikow mnieyby ſię ſnać mieyſcá
40:
ábo nic zoſtáwiło. Zámknęłáby ſię też y onym drogá/ ktorzi
41:
aż do Rzymu/ ábo do inſzych niektorych kráin biegaią/ cżáſem
42:
dla málucżkich przycżyn/ á záwżdy zwielką ſzkodą y pieniędzy
43:
y obycżaiow bo wſzytkiego w domu zániedbawſzy odchodzą/
Qprzyiaćioł/


strona: 91v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
przyiaćioł/ cżeládźi ábo domoſtwá/ Zborow/ y Rzecżypoſpoli=
2:
tey. Lecż ſą niektorzi/ co tákowe ſądy rozumieią być niepotrze=
3:
bne/ ponieważ wſzytkie ſpráwy ná wiecach/ gdźie Woiewodo=
4:
wie z Káſztellany y z inſzemi vrzędniki záſiadáią/ mogą być od=
5:
práwione. Ale w wielu tákowych vrzędnikach cżęſtokroć
Wiece niemogą ſpráwiedliwośći dowieść.

6:
pilnośći ſądzenia y wiela inſzych rzecży niedoſtawa. A kte=
7:
mu iże ſwoi ſą/ łácno ábo powinowáctwo/ ábo ſpolne obrá=
8:
żenie ſercá ich od práwego rozſądku odwieść mogą. Coby ſię nie
9:
ták łácno ięło tych/ ktorziby ze wſzytkich powiátow/ zá rozſąd=
10:
kiem wſzytkiego ſeymu/ ná to obráni byli. Drudzy ná tákie
11:
ſędźie dla tego nie zezwaláią/ żeby ſię zdáłá być rzecż niebezpie=
12:
cżna/ áby tákowi ſędźiowie mieli być vſtáwicżnemi: bo będąc
13:
ze wſzech ſtron bezpiecżni/ niebaliby ſię ſądow drugich ludźi.
14:
Ale ći ktorzi ták mowią/ zda ſię że nieták dálece tę rzecż/ o
15:
ktorey tu mowimy gánią/ iako ſię iey złego vżywánia obawiá=
16:
ią. Lecż nielza záprzeć/ że wiele wiela ludźi ſpraw od ſeymu
17:
do ſeymu odłożonych/ zwątpiwſzy o nich/ á ktemu dla zbytnie
18:
wielkich nakłádow/ porzucono y zániechano: ktore/ kiedyby
19:
tákie ſądy/ iákom tu powiedźiał/ były/ á vſtáwicżnie trwáły/ y
20:
mnieyſzym koſztem/ y rychleyby odpráwione były. Przytym
21:
y to też rzecż iáwna/ iż iáko to ná Rzecżypoſpolitey należy/ áby
22:
w káżdem rzemieśle rzemieśnicy byli pewni y doświádcżeni/
23:
ktorziby rzemiosło ſwoie robili: ták też to ieſt rzecż pożytecż=
24:
na/ aby byli niektorzi pewni ludźie/ ktorziby ſię báwili náuká=
25:
mi práwá/ ſámi śiebie y drugie vcżąc/ do ktorychby możono
26:
od wſzytkich innych ſędźiow ápellowáć. Ktorych ieſliby ſię o=
27:
krutnośći bano/ áboby to vſtáwicżne ich ná vrzędźie trwánie
28:
podeyrzáne było/ niechże docżeſnymi ſędźiámi będą. A gdyby iuż
29:
z onego vrzędu wyſtáli/ toby w ten cżás/ ieſliby ktory ná vrzę=
30:
dźie wyſtąpił/ niechayby był karan. Bo ten był zá dawnych cżá=
31:
ſow w Rzymie obycżay/ iż choćia wſzelka władność święta
32:
ieſt/ wſzákże gdy zvrzędu wyſtawáli/ możono znimi práwem
33:
cżynić/ o vcżynioną krzywdę/ y o złe ná vrzędźie záchowánie.
34:
Cżego więc boiąc ſię pilnowáli powinnośći ſwych ći co vrzędy
35:
trzymáli: nie śmieli opuśćić drogi cnoty/ y niełácno ſię mo=
36:
gli do tyráńſtwá ſkłonić. A ták ieſli ſię to niepodoba/ áby
37:
ći ſędźiowie byli dożywotni/ tedyby niechay byli ná trzy álbo
38:
cżterzy látá. Ktorych ieſliby ſię iákiey wády bano/ tedy ſię też
39:
niemniey y inſzych wſzelákich ludźi wády trzebá bać. Ledwie
40:
ſię kto może náleść ztych ſędźiow ná wálnem ſeymie obránych/
41:
coby niemiał do śiebie tych wad/ ktore mogą mieć ći o ktorych
42:
mowiemy. A przeto ieſliby tych dla tego miano odrzućić/ nie=
43:
chayżeby y oni tákże zgołá odrzuceni byli. Lecż ieſli ſię boimy
tyráńſtwá


strona: 92

Kśięgi wtore.92
1:
tyráńſtwá tákich ſędźiow/ gdyby byli dożywotni: wygładź=
2:
myż wſzytkie vrzędy dożywotne z Rzecżypoſpolitey/ od ktorich
3:
niemniey ſię trzebá tyráńſtwá bać/ niżli od tych ſędźiow. Cże=
4:
muż tedy rácżey niezábiegamy/ ile możemy/ złemu vżywániu: á
5:
rzecży ſię dobrey y potrzebney niechwyćimy? Mnieć ſię zda/ że
6:
by ſię tyráńſtwu tym ſpoſobem zábieżeć mogło/ gdyby nie ći by=
7:
li obráni ktorzi ſię tego domagáią/ áni oni/ ktorzi ſię w inſzych
8:
rzecżách nieſpráwiedliwie záchowáli. A iżby ſię żaden wten
9:
vrząd vpornie niewtrącał/ nie z drogiby było/ áby oni pirwey
10:
loſem obráni byli/ ktorziby potym wedle zdánia ſwego obieráli
11:
drugie ktorziby zá nalepſze y naroſtropnieyſze rozumieli. Kto=
12:
rzi wzgárdźiwſzy tákowemi ſędźiámi/ chcą áby Krol wſzytkie
13:
ſpráwy ſądźił/ nie inácżey cżynią/ iedno gdyby do wielkiego
14:
mnoſtwá ludźi chorych iednego tylko lekárzá chćieli dáć/ cho=
15:
ćia bárzo w tey náuce biegłego: ále gdyby on o wſzytkich ſtárá=
16:
nia mieć niemogł/ woleliby áby więtſza onych niemocnych cżęść
17:
pomárłá/ niżli áby on lekarz vdźielił náuki ſwey/ á dał ſpoſob
18:
lecżenia drugim/ ktorziby ná mieyſcu iego lecżyli niemocne/ á
19:
ku pirwſzemu zdrowiu przywracáli. Widźimy że Krol
20:
żadnym ſpoſobem niemoże ſproſtáć ſądzeniu ták wiela y ták
21:
wielkich ſpraw. Widźimy iáko wiele ludźi/ pirwey niżli ſprá=
22:
wy ich Krol rozſądźi/ bywáią rozmáitemi ſpoſoby od ſwych
23:
przećiwnikow śćiśnieni/ że zteſknice cżekaiąc vmieráią/ od mie
24:
cżá y inemi ſpoſoby giną. Coż to tedy zá ſzaleńſtwo? wydźi=
25:
my że Krol/ będąc inſzemi rzecżámi zábáwiony/ żadnym ſpoſo=
26:
bem ták wiela ſpraw ſędźić niemoże/ á my nieſtáramy ſię o to/
27:
áby ten vrząd komu inſzemu zlećił/ á tákowe ſędźiow konſyſto=
28:
rze vſtáwił/ ktorziby koniec ſporom cżynili? A mieliby być
29:
obieráni ze wſzytkich ſtanow do tych konſyſtorzow/ ponieważ
30:
by wſzytkie ſtany mieli ſądźić. Ieſliby ſzło o licżbę tych ſędźiow
31:
zda ſię/ żeby dźiewiąći było doſyć. Wſzákże nic ná tem choćby
32:
ich mniey choć więcey było. áboby też z káżdego powiátu iedne=
33:
go obráć. Lecż ieſli ono prawdá/ że wſzelkie mnoſtwo cży=
34:
ni zámieſzánie/ trzebá ſię ſtrzec/ ile być może/ áby niebyło názbyt
35:
wiele ſędźiow. Lepiey y rychley roſpráwią rzecż choćia zá=
36:
wikłáną kilko biegłych á ćwicżonych/ niżli wiele nieumieię=
37:
tnych: ktorziby tylko dla licżby mieyſce ſądowe záśiedli. Zwy=
38:
kli tácy báwić ſię mową y ono rozſzyrzáć/ co nic k rzecży niena=
39:
leży. Zwykli biegleyſzym przekázáć/ nád to wotá więcey licżąc
40:
niżli ie ważąc/ zwykli ſię o ono zdánie zá ktorym idą ſpieráć.
41:
Ale my pewney licżby zámierzyć niemożemy: wſzákże dla przy
42:
kłádu dźiewiątną licżbę podawamy: á co o tey licżbie powie=
43:
my/ to ſię niech y o iney rozumie. A ták niech tych Sędźiow
Q ijo ktorych


strona: 92v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
o ktorych mowimy będźie dźiewięć. Trzey z duchownego ſta=
2:
nu/ trzey z ślácheckiego/ á trzey z mieyſkiego: od ktorey licż=
3:
by/ niechby ie ſądem lub łáwicą dźiewiąći oſob zwano. Dla
4:
tego ie lepák lichem kłádę/ bo ieſli by byli cetnem/ á niezgadzáli
5:
by ſię w oſądzeniu cżego/ záwżdyby iednego ſzukáć trzebá/ ktory
6:
by ſię ábo do tego ábo do owego zdánia przychylił: ktorego iednák
7:
do licżby lichem idącey nietrzebá. Bo choćiaby też niezgodni
8:
byli ſędźiowie/ tedy więtſza licżbá przechodźiłáby mnieyſzą. A co
9:
powiedźiałem áby ći ſędźiowie byli obráni ze wſzytkich ſtanow/
10:
to dla tego/ áby káżde trzy oſoby ſwego ſtanu ludźi sądźiły. Acż
11:
ná tem nic/ choćiaby káżde trzy oſoby/ ſądząc ſwoie ludźi/ vży=
12:
wáły też drugich trzech oſob/ miáſto áſseſsorow ábo porádni=
13:
kow. Bo ácżkolwiek práwá ſą rozne/ ktoremi ſię one ſtany
14:
ſądzą: wſzákże podobieńſtwá z iednego práwá do drugiego
15:
mogą być przenoſzone. Lecż by tego żędáć trzebá/ áby iedne
16:
práwá ſpiſáne były wſzytkim ludźiom/ ktorzi iednego Páná
17:
máią/ iáko też cżłonki iednego ćiáłá/ iednym duchem bywáią
18:
ocżerſtwiáne/ ruſzáne/ y rządzone. Do ktorey rzecży vcżynie=
19:
nia/ niepomáłuby ſię drogá podáłá/ tą dźiewiąćią oſob/ ktorzi=
20:
by záwżdy byli weſpołek/ á o wſzytkich rzecżách y ſpráwách/
21:
ſpolnieby ſię porozumiewáli. Wiele ſzkod przychodźi z owych
22:
dylácyj ſądowych zwykłych. Niechby przeto ći głowni ſę=
23:
dźiowie vſtáwicżnie ná ſądźie śiedźieli: żadnego dniá niewyi=
24:
muiąc/ okrom tych ktore w práwie duchownem zá świętá má=
25:
ią. Iáko ſą niedźiele wſzytkie/ y niektore dni powſzednie:
26:
Ktemu też cżás żniwá/ ktory bywa od świętey Małgorzáty áż
27:
do ś. Bárthłomieiá. W tę licżbę/ zda mi ſię/ máią być po=
28:
licżone cżáſy woienne y ſeymowe. Cżás rozſądzenia y koń=
29:
cżenia káżdey ſpráwy/ ktoraby do tych ſędźiow przychodźiłá/
30:
niechby był trzy mieśiące. Ieden mieśiąc ná przesłuchánie
31:
wſzytkiey ſpráwy niech będźie obrocon: drugiego mieśiącá niech
32:
by rádzono o wyroku: á trzećiego niech wyrok vcżynią: ktoryby
33:
z piſmá lepiey cżytáć: tákby áni Piſarz/ áni ſtrony/ żadnego
34:
wątpienia niemiáły o wyroku ná piśmie podánym: ponieważ
35:
o one ktore nie z piſmá ſkázuią/ niemáłe ſwary miedzy ſtronámi
36:
bywáią. A iżby ſtrony práwuiące ſię niebyły zbytniemi nakłá=
37:
dámi od ſądu obciążone/ trzebáby poſtánowić iáką mierną
38:
zapłátę/ ták zá piſánie/ iáko też zá pracę ſędźiow: nád ktorą
39:
vſtáwę áby ſię niegodźiło więcey wyćiągáć. A niechby iuż ći
40:
ſędźiowie mieli moc ſędźić/ ſkázowáć/ y ſkutecżnie końcżyć wſzy
41:
tkie ſpráwy do nich przychodzące/ bez dálſzego odzywánia. A ták
42:
od iych wyroku niech nikomv niebędźie wolno ápellowáć/ chybá
43:
żeby byłá rzecż iáka nowa á niesłychána: ktoraby y v ſądow ni=
gdy nie=


strona: 93

Kśięgi wtore.93
1:
gdy niebywáłá/ y w práwiech niebyłá opiſána. Tożby dopie=
2:
ro ſędźiowie do Krolá á ná ſeym odezwánia dopuśćili/ á ode=
3:
słáliby on wſzytkiey ſpráwy poſtępek ſpiſány. A on wyrok kto=
4:
ryby Krol o oney ſpráwie vcżynił/ áby onym ſędźiam ná potem
5:
był zá Státut/ ktorymby y inne podobne ſpráwy ſądźili.
6:
Mieſzkánie tym ſędźiom o ktorych mowimy/ trzebáby obráć ná
7:
iákiem mieyſcu zdrowem/ á wſzelákich potrzeb doſtátek máią=
8:
cem: á nawięcey tego pilnowáć/ żeby to mieyſce/ ile może być/
9:
od wſzytkich powiátow rowno leżáło: iáko ſię zda być Krá=
10:
kow/ ábo Piotrkow. Niechby káżdemu oſobny gmách był ná=
11:
znácżon: á wſzytkie gmáchy żeby były podle śiebie/ iáko bywa
12:
w Kollegiach. Niechayby one gmáchy miáły wſzelákie wcżá=
13:
ſy dla ſámych ſędziow y dla iych piſárzow: dla żon też iych (ie=
14:
ſliby ie mieli) y dla dzieći/ y wſzytkiey cżeládzi. W pośrod=
15:
ku onego plácu/ ktoryby miedzy onemi domámi był iáko rynek/
16:
zbudowanoby kośćioł/ gdzieby ſię ſędziowie ze wſzytkim ſwo=
17:
im domoſtwem nabożeńſtwem bawili/ á ſpráwy ſwoie Bogu
18:
nieśmiertelnemu porucżali/ od ktorego ſpráwiedliwy ſąd/ y
19:
wſzytko dobre pochodzi. Podle kośćiołá niechby był gmách/
20:
w ktoremby ſędziowie ſądy ſpráwowáli. A ponieważ żaden
1. Korint.9. W wirſzu 7. Math. 10. W wirſzu 10.

21:
ſwym koſztem żołnierſkiey niesłuży/ á káżdy robotnik godzien
22:
ieſt zapłáty ſwey/ przeto należy ná Rzecżpoſpolitą/ áby táko=
23:
wym ſędziam wſzytkie potrzeby obmyśláłá. Naprzod prze=
24:
to/ niechby káżdemu dano po wioſce bliſko/ gdzieby cżáſem mie=
25:
ſzkáli: ogrody y role ſpráwowáli: á z támtąd mieli potrzeby
26:
ku wychowániu należące. A ieſliby te wśi ztąd inąd być nie=
27:
mogły/ niechby ich doſtano od bogátych Opátow/ álbo od Bi=
28:
ſkupow. Ieſliby ich niemożono doſtáć od tych ktorzi teraz ſą/
29:
łácnoby ie otrzymano od tych/ ktorzi ná mieyſcá zmárłych ná=
30:
ſtępowáć będą: Bo możonoby iym Biſkupſtwá y Opátſtwá
31:
niedáć/ ażby drzewiey przyrzekli/ że to dla Rzecżypoſpolitey
32:
dáruią. Ileby też káżdemu ztych ſędziow pieniędzy ná rok
33:
miano dáwáć/ y zkąd ich doſtáwáć/ w trzećich kśięgach powie=
34:
my. A iż łápácżow á trądow/ iákom powiedział/ wſzędzie ieſt
35:
wielki pocżet/ áby te pożytki o ktorychem powiedział/ niełowi=
36:
ły kogo do vpraſzánia tego vrzędu/ niechby dano moc ſędziam
37:
ná ſeymie obránym/ áby oni od tego cżáſu wedle ſwego zdá=
38:
nia/ ná mieyſce zmárłych inſze obieráli y ſtáwili: táką wierno=
39:
śćią/ iáko poprzyśięgli/ gdy ie ná ten vrząd obierano. Ktore
40:
obieránie/ ábo ſeym/ ábo ieſliby go długo niebyło/ Krol/ niech=
41:
by ſwą zwierzchnośćią potwierdzał: á obránego y potwier=
42:
dzonego niechayby przyśięgą wedle ſpoſobu wyżſzey opiſánego
43:
obowiązał. A iżby dla iego niebytnośći w ſądziech iákie omie=
Q iijſzkánie


strona: 93v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ſzkánie niebyło/ niechby iy tedyż do drugich ſędziow odesłał.
2:
A ieſt to rzecż bárzo potrzebna/ iż iáko drudzy rzemieśnicy le=
3:
piey rozumieią o ſwem rzemieśle niżli ći co go nieumieią: ták=
4:
by też y ſędźiowie tákich ſobie ná ten vrząd towárzyſzow do=
5:
ſtawáli/ ktorychby dowćipu/ biegłośći w ſądźiech y dobroći
6:
świadomi byli. Inſzym ſpoſobem niemogłá by ſię zágrodźić
7:
drogá łápánia tych vrzędow/ zácżemby do tego przyſzło/ iż ia=
8:
ko do Biſkupſtw y innych beneficyj/ ták do tych vrzędow wie=
9:
leby ſię przez przycżynę ćiſnęło: á ći ná ktoreby to należáło/ nie
10:
tychby ſędźiámi cżynili/ ktoreby do tego godnemi być rozumie=
11:
li/ ále tych/ ktorymby ábo życżyli/ ábo ktorziby iym to dobrze
12:
oſolili: á potym znienagłá przyſzedłby ten vrząd do ludźi złych/
13:
ſędźić nieumieiących á nikcżemnych/ co iákąby ſkazę Ezecżypo=
14:
ſpolitey przyniosło/ ztych káżdy poznáwáć może/ ktorzi tylko
15:
dla tytułow/ á dla pożytkow doſtoieſtw vżywáią.
16:
Rozdźiał śiedmnaſty.
17:
O wálnych Seymiech.
18:
GDyby ſądy były dobrze poſtánowione/
19:
krotſzeby ſeymy bywáły: Ktore przedśię aby co
20:
rok bywały potrzebá. Naprzod dla opátrzenia
21:
ran wſzytkiego páńſtwá/ ieſliby ſię wyno=
22:
rzyły/ y dla vlecżenia iych. Potem dla Posłow
23:
poſtronnych/ ktorzi od ſwych Pánow poſpolićie ná ſeymy by=
24:
wáią poſyłáni. Ktemu/ dla wywiedowánia chęći poſtron=
25:
nych narodow przećiwko nam: ieſli v nas wſzytko od nich bez=
26:
piecżno? cżyli ſię cżego obáwiáć trzebá? ieſli też iákich ſzkod
27:
ábo trudnośći nam niezádáli? Woynę ieſli trzebá przećiwko
28:
komu podnieść: cżyli iákim inſzym ſpoſobem zábieżeć nieprzy=
29:
iaćielowi: Ieſli trzebá iáki podatek dla potrzeby Rzecży=
30:
poſpolitey vſtáwić: Są też y inſze potrzeby/ ktore okrom ſey=
31:
mu trudno máią być ſpráwowáne: iáko ſpráwy o pocżćiwość
32:
ktore w káżdey Rzecżypoſpolitey zwierzchnym Pánom/ ábo
33:
Krolom poſtánowione ſą: Vrzędow niektorych rozdawánie.
34:
Rozchodow z ſkárbu licżbá/ y oſtátká dopátrzenie: áby ztąd
35:
możono wiedźieć/ ieſli trzebá iákie pieniądze złożyć. Ale gdy
36:
by poſtánowiono głowne ſędźie/ o ktorych powiedźiałem wyż=
37:
ſzey/ dálekoby krotſze ſeymy były: tydźień ábo dwá doſyćby
38:
ſeymowi. ná ktory podobnoby nietrzebá ták wielu Posłom
39:
źiemſkim ieźdźić/ iáko zwykli/ á ieſliby ktorzi przyiecháli/ po=
40:
żytecżnieyby było Rzecżypoſpolitey/ kiedyby z ſkárbu nic nie=
bráli.


strona: 94

Kśięgi wtore.94
1:
bráli. Iáko bowiem wielka ſummá pieniędzy ná nie wycho=
2:
dźi? ktorą gdyby ná żołnierze/ ábo ná budowánie/ abo ná in=
3:
ſze potrzeby obrácano/ nieźleby Rzecżpoſpolitą opátrzono.
4:
Mogliby też ſámi ſwym koſztem tę rzecż dla Rzecżypoſpolitey
5:
odpráwować/ ktora ie máiętnośćiami y przywileymi rozmái=
6:
temi opátrzyłá. Wiele Pánow przednieyſzych wydawáią
7:
nieieden tyśiąc złotych ná ſeymie/ prze to iż ſię ſeym bárzo dłu=
8:
go wlecże. Kiedyby te nakłády ná inſze Rzecżypoſpolitey po=
9:
trzeby obrácano/ bárzoby to dobrze było. Ale o ſeymiech niech
10:
będźie doſyć/ wroćmy ſię do ſądow.
11:
Rozdźiał oſmnaſty.
12:
1. O powodowey y pozwáney ſtronie: ſwoię rzecż ſpráwuiącey. 2. ábo też y
13:
poſpolitą. 3. O Dozorcách praw. 4. O Rzecżnikoch.
14:
IMo oſobę ſędźiego muſzą być dwie oſo=
15:
bie v ſądu/ tego kto ſkárży y kto odpor cżyni. Obá
16:
ći co naprośćiey rzecż ſwą przełożyć máią. Ieſliby
17:
ktory z nich co tákiego fáłſzywie á przez potwarz/
18:
dla oſzukánia ábo ſędźiego ábo przećiwney ſtrony
19:
w práwie vcżynił ábo wyrzekł/ to y niemoże ſię długo zátá=
20:
ić/ y karánia nieuydźie. Ieſt bowiem Bog on nayſprá=
21:
wiedliwſzy á nayoſtrożnieyſzy ſędzia/ ktory wſzelkie kłamſtwo
22:
karze/ á żadney niepráwości nieprzepuſzcża. Wiele oſob po=
23:
wodowych ábo też pozwánych cżynią przedmowy/ do rzecży
24:
o ktorą idźie/ nic nienależące. Wylicżáią ſwoie y przodkow
25:
ſwych przećiwko Rzecżypoſpolitey zasługi/ ktore ieſli ſą nie=
26:
bárzo znácżne/ tedy przypomináią te/ ktore kiedyś dawno kto=
27:
rykolwiek z iego herbowych/ choćia krwią dáleko odłącżonych
28:
vcżynił ábo Krolowi ábo Rzecżypoſpospolitey: á iżby to z mniey=
29:
ſzym wſtydem było/ cżęſtokroć to cżynią przez ſwoie rzecżniki/
30:
ktorzi im one ozdoby y tryumfy herbowne cżáſem choć gwał=
31:
tem przypiſuią: z ktorych potym oſtrze dowodzą/ że pozwána
32:
ſtroná ma być ſrodze karána/ ieſli powodowę ſtronę trzymá=
33:
ią: ábo żeby byłá wolną vcżynioná/ ieſli pozwáną. Częſto
34:
ſię przydawa/ iż słucháiąc tákowych pioſnek/
35:
Polloni tollant equites pediteſque cachinnum. To ieſt/
36:
Náśmieią ſię Polacy y iezdni y pieſzy/
37:
Gdy ie temi báśniámi hárdy rzecżnik ćieſzy.
38:
A ponieważ tákowe przedmowy nie ſą krzecży: bo bywáią
39:
cżynione ábo dla ziednánia łáſki v ſędźiego/ á iego myśl od pra=
40:
wdy odwiedźenia/ álbo dla zátłumienia rzecży ſtrony przeći=
Q iiijwney/


strona: 94v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
wney/ ábo iednák dla przewłoki y rozerwánia ſądu: Przeto
2:
máią być zniſzcżone y od ſpráwiedliwego ſądu wyrzucone/ á
3:
wołániem woźnego (iáko niekiedy zá roſkazániem Areopági=
4:
tow w Athenách vcżyniono) máią być zábronione: á ſtronam
5:
ma być roſkazano/ áby o ſámey rzecży mowili iáſnie á popro=
6:
ſtu/ okrom wſzelákiego fárbowánia/ y wſzelákiego podeśćia.
7:
Zgołá ná ſędźiego należy/ áby ſądźił okrom miłośći y vżalenia/
8:
okrom gniewu/ waśni/ zazdrośći/ okrom vporu o rzecżach iá=
9:
śnie á ſzcżerze powiedźiánych/ wedle ſámych tylko dowodow/
10:
niemáiąc bacżenia ná oſoby/ ná zasługi ábo ná záchowánie.
11:
Bo śądźi nie dla tego/ áby żądzam cżyiem był posłuſzen/ ále
12:
áby káżdemu iego práwo przyſądźił. Przed láty ſtáwia=
13:
no v ſądu zegárki ćiekące/ wedle ktorych zámierzano ſtronam
14:
cżás do mowienia: áby długą rzecżą cżáſu nietraćili/ zácżem
15:
by rzecżnicy ſędźiemv niezátrudniáli rozſądku/ ábo rozmysłu nie
16:
przekażáli. Ale by to byłá ſpráwiedliwa rzecż/ poſtánowić
17:
to/ áby żaden o ſwoię rzecż mowiąc/ od niey nieodſtępował
18:
ábo zinąd pomocy iákokolwiek wźiętych nieużywał. Trá=
19:
fnie bárzo Martialis ſzydźi z tych/ ktorzi ſię w długich przedmo=
20:
wách/ do rzecży nic nienależących/ kocháią/ temi wirſzámi:
Martialis Epig. lib. 6.

21:
Non de vi. neque caede. nec veneno, Sed lis eſt mihi de tribus capellis: Vicini queror hasabeſſe furto. Hoc iudex ſibi poſtulat probari. Tu Cannas, Mithridaticumque bellum, Et periuria Punici furoris. Et Syllas, Mariosque, Mutioſque Magna voce ſonas, manuque tota. Iam dic Poſthume de tribus capellis.
30:
To ieſt:
31:
Nie o gwałt/ áni o mord/ áni o trućiznę.
32:
Lecż o trzy kozki idźie/ o moię iśćiznę:
33:
Ktore moy ſąśiad vkradł/ o to ſię żałuie/
34:
A iż ſędźia roſkazał dowod vkazuie.
35:
Ty záś Kanny y woynę Mitridacką słáwną/
36:
Y zdradliwą przyśięgę Kartágińſką dawną/
37:
Syllaſze/ Maryuſze/ zacne Mucyuſze/
38:
Głoſem y wſzytką ręką wołaſz ze wſzey duſze.
39:
Iuż wżdy powiedz Poſtumie o trzech kozkach moich/
40:
A przeſtań oraciy o tych woynách twoich.
41:
Ná powodowę ſtronę należy/ ſpráwę/ ktorą przećiwko po=
42:
zwánemu idźie/ iáśnie miánowáć/ á ná pozwáną należy/ obro=
43:
nę ſwą iáśnie oznaymić. Bo tego zániechawſzy/ obá będą iá=
44:
koby w ćiemnośći chodźić/ y ſędźiemu mgłę nápuſzcżáć będą/
45:
gdy niebędźie wiedźiał cżego by ſię przy onem ſądźie miał trzy=
46:
máć. Onego też nietrzebá ſtronam ćierpieć/ áby mieli zwiel
47:
kim mnoſtwem ludźi/ ábo zbroyno do ſądu przychodźić. Bo
48:
á ná co tákie gromády ábo y broń/ iedno áby ſtrách zádano ſę=
49:
dźiemu/ y przećiwney ſtronie? Słyſzałem iednego zacnego
50:
cżłowieká/ á ſądow dobrze świádomego/ gdy powiedał/ iż
51:
miedzy możnemi á podłego ſtanu ludźmi/ żaden táki ſąd od da=
52:
wnego cżáſu niebył/ ná ktoremby możny choćia winny/ práwo
53:
przegrał: bo tákowe ſpráwy ná vgodę przywodzą/ áby ſię mo=
54:
żnemu cokolwiek pożytku doſtáło/ chocia z wielką przecżney
55:
ſtrony krzywdą. A ieſliżeby ſię tráfiło możnemu práwo prze=
56:
grać/ tedy y ſędźiemu y ſtronie odpowieda/ y niebezpiecżeń=
57:
ſtwem groźi. A ták wſzelákie gromády/ wſzelákie oręża/ od
mieyſcá


strona: 95

Kśięgi wtore.95
1:
mieyſcá ſądowego będą oddalone. Sámi oni niech przycho=
2:
dzą/ miedzy ktoremi ſpráwá ieſt/ do mieyſcá tego: ná ktorem
3:
niemáſz żadnego bacżenia ná oſoby. Bo ſię godźi áby ſędźia
4:
y máieſtatem vrzędu ſwego/ y práwy ſámemi/ od wſzelkiego
5:
gwałtu był obwárowan: áby tym wolniey o káżdey rzecży wy=
6:
rok ſpráwiedliwośći służący cżynił. Godźi ſię też ſtan ludźi
7:
vbogich przećiwko niebezpiecżnem wſzytkich możnośćiam opá=
8:
trzyć y obwárowáć: godźi ſię wſzytkim do ſędźiego przyść/ iá=
9:
ko do obrońce ſpráwiedliwośći/ á do tego/ ktoryby wątpliwe
10:
práwo wyłożył/ á przewrotnych ludźi chęći hámował. Nie=
11:
mniey też to potrzebna rzecż ieſt/ áby byli vſtáwieni inſtygato=
12:
rowie przećiwko tym/ ktorzi ſię cżego dopuśćili przećiwko
13:
Rzecżypoſpolitey/ ábo domagániem vrzędow/ ábo iákiemi złe=
14:
mi vcżynkámi. A ácżkolwiek káżdemu ma być wolno o wy=
15:
ſtępki Rzecżpoſpolitą obrażáiące práwem cżynić/ ponieważ tá=
16:
kowe wyſtępki y krzywdy wſzytkich ſię dotycżą/ ále iż to prze=
17:
zwiſko ná ſobie nośić ieſt rzecż ćięſzka/ á vrząd dáleko ćiężey:
18:
przeto nie ták w nienawiśći będą ći ná ktore to wſzytká Rzecż=
19:
poſpolita włoży. Toż ma być rozumiano y o ſtronách poz=
20:
wánych/ áby miáły pewne á z wyroku Rzecżypoſpolitey poſtá=
21:
nowione rzecżniki ſwe. Ktory pozwány niema ták wiele má=
22:
iętnośći żeby zmogł zápłáćić ſwemu rzecżnikowi/ coby iego rze=
23:
cży bronił/ temu Rzecżpoſpolita niech rzecżniká ſwoim koſz=
24:
tem obmyśli/ żeby kto prze vboſtwo/ ábo dla nieumieiętnośći
25:
ſwey/ abo dla vbłądzenia ſędźiego/ nieſpráwiedliwie niebył
26:
ſkazan. A niech pilnośći przyłożą ták powodowie iáko y po=
27:
zwáni/ áby ſtátecżnie w tákiey powinnośći á cżuynie ſobie po=
28:
cżynáli. Bo ták to należy Rzecżypoſpolitey/ áby byli winni
29:
karáni/ iáko y to/ áby niewinni byli wolnemi cżynieni. Po=
30:
wodowá ſtroná áby ſie ſámą prawdą podpieráłá/ vcżćiwa
31:
rzecż ieſt: ále łáiániem y nieucżćiwemi słowy ſię puſzcżáć ſpro=
32:
ſna y nieludzka. W Rzymie cżelnieyſzi Pánowie mieli to
33:
ſobie zá vcżćiwą rzecż/ ták inſtygowáć ná winne obywátele/ iá
34:
ko też y niewinnych bronić. A záiſte wielmożna rzecż ieſt/ á
35:
wſzem wobec/ y prywatom y ktorzi ná vrzędźiech/ ſą pocżći=
36:
wa/ onego ktory ćię nigdy z ſwey ſtrony nieſkrzywdźił obwi=
37:
niáć/ á onego też bronić/ od ktorego ſię żadnego pożytku nie=
38:
ſpodzieważ: ále dla ſámey tylko Rzecżypoſpolitey owego po=
39:
zwáć/ á tego z niebezpiecżnośći wybáwiáć. Tymći ſpoſobem
40:
Cicero Verreſa pozwał y práwem przećiwko niemu poſtępował:
41:
á bronił Seſtyuſá Murenę/ y inſzych wiele. Záśię tenże Cice= ro świádcży/ że toż był vcżynił on Iulius Ceſarz/ ktory naypir=
43:
wey monárchią Rzymſką záłożył. Cato młodſzy ſtárſzy nád
Q vpoſpol=


strona: 95v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
poſpolſtwem/ gdy ſię pod przyśięgą oświadcżył/ że tego ktory
2:
by przez dáry doſtawał iákiego vrzędu/ miał pozwáć/ pozwał
3:
Murenę iuż náznácżonego ná Conſulat, iákoby przez dáry onego
Conſulatus nawyżſzi był vrząd w Rzimie/ ktory dwa Panowie co rok inſzi trzymali.

4:
vrzędu doſtał. Ale gdy od Mureny Cicero rzecż mowił/ v=
5:
cżyniono go wolnym/ á nietylko niebył dla tego Katonowi nie=
6:
przyiaćielem/ ále też ná tem vrzędźie będąc wſzytko wedle iego
7:
zdánia cżynił/ y przez wſzytek cżás żywotá potym w wielkiey
8:
go vcżćiwośći miał. Bo wiedźiał Murená/ iż Cato nie z nie=
9:
przyiaćielſkiego ſercá/ ále z miłośći Rzecżypoſpolitey w dał ſię
10:
był z nim w práwo. A ták on cżłowiek dobry nie cżuiąc ſię
11:
w tem/ w cżem mu winę dawano/ nieodmienił dla tego przy=
12:
iáźni ſwey przećiwko Katonowi: ále to po ſobie dawał znáć/
13:
że mu ieſzcże zá to więcey powinien/ że dla Rzecżypoſpolitey/
14:
ták oſtrze poſtępował przećiwko wſzytkim/ o ktorych mnimano
15:
áby ią obráźili. Y toby też nie zdrogi było/ áby iáko zá daw=
16:
nych cżáſow w Rzymie bywáło/ y w Greckich Rzecżáchpoſpo=
17:
litych/ tákby też v nas byli poſtánowieni dozorce lub ſtrożowie
18:
praw: ktorychby vrząd był/ nietylko ſame go gołego piſmá praw
19:
przyſtrzegáć/ ále y przećiwko tym ktorziby ie náruſzali mocnie
20:
ſtać/ y ważnośći á zacnośći ich bronić: y ták o nich rádźić/ żeby
21:
ábo dla nieużywánia niebyły odrzucone/ ábo vporem y śmiá=
22:
łośćią cżyią gwałcone. Nád to ieſzcże/ áby tákowi dozorce
23:
vcżynki ludzkie/ iákom w pirwſzych kśięgach powiedźiał zná=
24:
cżyli/ á do praw odzywáli: á inſtygatorom coby cżynić trzebá
25:
znáć dawáli. tym ſpoſobem nienawiść miedzy wiele ich podźie=
26:
lona byłáby znośnieyſza. Kiedyby práwá ták krotce á iáśnie
27:
były ſpiſáne/ żeby ſię ich káżdy łácno náucżyć/ y one rozumieć
28:
mogł: tedyby y to było/ żeby ſáme ſtrony ſpráwy ſwe przed ſę=
29:
dźią ſpráwowáły/ á rzecżnikowby niepotrzebowáły: ktorzi ie=
30:
dnák ſwemi fárbámi wielekroć ſpráwy zátrudniáią/ y ná wie=
31:
le lat przewłacżáią. bo ſię z máiętnośći tych ktorych rzecż ſprá=
32:
wuią/ bogáćić náucżyli. A ták należy ná Rzecżpoſpolitą mieć
33:
przyśięgłe Rzecżniki: á zapłátę iym poſtánowić/ nád ktorą nie=
34:
chayby nic niebráli od tych ktorych rzecż ſpráwuią.
35:
Rozdźiał dźiewiętnaſty.
36:
O tych ktorzi máią ekſekucyią wyroku od ſędźiego ſkazánego cżynić/ á potym o káćie.
37:
DObrze to záprawdę poſtánowiono/ iż o
38:
cżem ſędźiowie wyrok vcżynią/ to drudzy vrzę=
39:
dnicy wykonywáią. Bo im mniey nienawiſne=
40:
mi bywáią ći/ ktorzi rzecży od inſzych oſądzone
wykony=


strona: 96

Kśięgi wtore96
1:
wykonywáć będą/ tym łácniey wykonánie koniec ſwoy wźiąć
2:
może. Niewiem ieſliby tu miáłá być zmiánká o káćiech: bo
3:
y oni też ſą sługámi ſędźiow/ ktorych roſkazánie wykonywáią:
4:
á kiedyby ich niebyło/ tedyby ſędźiowie wyrok ſwoy áby niebył
5:
dáremny muśieli wykonywáć. Co ieſliż vrząd dla tego miecż
6:
nośi/ áby winne karał: tedyć o tem miecżu/ ktory kátowi od ſę=
7:
dźiego bywa podan/ ma być rozumiano/ że ieſt vrzędowy.
8:
A ták dla tego vrzędu/ niema być kát od gromad ludzkich y od
9:
Zboru wyrzucon. Bo gdyby ták było/ żeby wſzytcy ludźie/
10:
ábo ſromotą/ ábo zábronieniem Zboru będąc odſtráſzeni/ zbra=
11:
niáliby ſię vrzędu kátowſkiego/ á ktoż tedy złocżyńce będźie á=
12:
bo wieśił/ ábo śćinał/ ábo inſzemi śmierćiámi tráćił? cżyli ſam
13:
ſędźia? cżyli żaden cżłowiek? záprawdę áby złośći karáne by=
14:
ły/ bárzo trzebá tego/ áby kát od vrzędu iáwnie poſtánowion.
15:
Niemáią ſię tedy ludźie iego vrzędem brzydźić: á niema być be=
16:
zecnym/ áni też iáko od obcowánia ludzkiego/ ták od kośćiołá
17:
odłącżon. To ſię mowić musiáło/ dla przewrotnych (iáko
18:
mnimam) niektorych ludźi rozſądkow/ ktorzi tego mnimánia
19:
ſą/ że kátowie nietylko od towárzyſtwá świetſkiego/ ále y od
20:
Zborow świętych/ y od ceremoniy od Bogá poſtánowionych
21:
máią być wyrzuceni/ nie dla inſzey przycżyny/ iedno iż roſkazá=
22:
niu ſędźiow doſyć cżynią.
23:
Rozdźiał dwudźieſty.
24:
Oſądzeni máią być karáni.
25:
WSzytcy ktorzikolwiek skazáni ſą/ niech
26:
będą przymuſzeni/ áby ſkazániu doſyć vcżynili/
27:
choc kogo ná gárdło ſkazano/ tedy ie ma dáć/ choc
28:
ná pieniężną winę/ ábo ná co inſzego. Bo
29:
niemáſz nic Rzecżypoſpolitey ták ſzkodliwego/
30:
iedno gdy niektorzi możni niepodeymuią kárnośći od Rzecży
31:
poſpolitey włożoney. Widzę też/ że ſię to wielu ludźiom po=
32:
doba/ áby żadne winy/ áni ná ſędźiego/ áni ná ſtronę ſkárżącą
33:
nieprzychodźiły: ále ábo ná ſtronę obráżoną/ ábo ná Rzecżpo
34:
ſpolitą. Bo gdyby ták było poſtánowiono/ koniecżnie y po=
35:
wod nie ták ſię będźie ſkwapiał wdáwáć ſię zkim w práwo/ y
36:
ſędźiowie nie dla ſwego pożytku będą kogo ſkázowáć. Kará=
37:
nia od Rzecżypoſpolitey vłożonego/ áby żadnemu odpuśćić nie=
38:
było wolno/ áni Krolowi/ áni żadnemu vrzędnikowi/ á dále=
Priwatem Laćinicy zową onego/ kto nima niiakiego vrzędu.

39:
ko mniey iákiemu priwatowi. Co ácż w káżdey rzecży ma
40:
być przyięto/ ále nawięcey o mężoboyſtwo/ cudzołoſtwo/ gwał=
cenie


strona: 96v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
cenie pánienek/ y inſze tákowe złośći/ áby było karánie wykony=
2:
wáne/ wiele ná tem Rzeczypoſpolitey należy. Po rzecży o=
3:
ſądzoney wiele przykázy bywa v nas/ áby wykonánie końcá
4:
ſwego niebráło. Ná Krolá tedy to należy/ káráć te/ ktorzi
5:
rzecży oſądzoney doſyć cżynić/ á co z ſądu przyidźie płáćić nie=
6:
chcą. Ktorzi/ ieſliby máiętnośći niemieli/ niech będą karáni
7:
więźieniem/ bićiem/ y inſzym zásłużonym karániem. Ieſli o=
8:
śiádłość máią/ á idźie o iáką nagrodę rzecży ſtráconych/ niechay
9:
by ią Krol wźiął ná ſię/ á rzecż oſądzoną z ſkárbu zápłáćił te=
10:
mu/ komu należy. Gánią to niektorzi com powiedźiał/ iáko=
11:
by to byłá drogá do tyráńſtwá/ ktoregoby ſię zwierzchni pá=
12:
nowie/ pod zasłoną bronienia vbogich/ łácno chwyćić mogli:
13:
ále ieſli dobrze bacżę niebyłáby tu żadna zasłoná/ áni przycży=
14:
ná ztąd/ żeby vbogich broniono: aleby tym ſpoſobem rzecży o=
15:
ſądzone ſtwirdzone były/ cżem ſię ſtan Rzecżypoſpolitey mocno
16:
záwiera. Bo á ná coż wyroki cżynią/ ieſli ten ktorego ſka=
17:
zano wyrokowi doſyć cżynić niechce? A wieleż ieſt tych ſka=
18:
zánych/ ktorziby wyrokowi chćieli doſyć cżynić? Ledwie ieſt
19:
kto/ choćiaby też y naſpráwiedliwſzą miał coby mu z wyroku
20:
dopuſzcżono przyść do máiętnośći ſkazánego: bo mu iey/ á=
21:
bo dochodźić bronią/ ábo ieſliby doſzedł/ názáiutrzże go zniey
22:
wypędzą. Ono lepak bárzo śmieſzna/ że też y władnośći Kro=
23:
lewſkiey/ ktorą rámieniem Krolewſkim zową/ máiętność cży
24:
ię z wynálazku práwá wźiąć/ y bábá iednym słowkiem zábro=
25:
nić może. Skázuiąc więc ſędźiowie ſowite y troiákie zakłády
26:
tym co wyganiáią z przyſądzonych imion: ále niewiem ieſli
27:
ie kto kiedy płáćił. A ći ktorzi krzywdę ćierpią/ nietylko o
28:
máiętność/ ále y o gárdło w niebezpiecżnośći być muſzą: ták
29:
w domu iáko y ná ſtronie niemogą być bezpiecżni od tych/ kto=
30:
rzi im zádźiáłáli. Wielam ſię ták zda/ iż te ſowite zakłády y
31:
troiákie/ ábo y dźieśięćiorákie więcey ſą dla przewłakánia ſprá=
32:
wiedliwośći/ niż dla podpomożenia iey wymyślone. Wiele ich
33:
ieſt/ coby bárzo rádźi bez tych ſowitośći byli/ gdyby tylko ku
Ná rafie więźnie/ In falebra haeret/ to ieſt/ niemoże do ſkutku prziść. Bo rafy ſą owe kamienie ná rzekach/ ná ktorych więzną ſzkutu/ komiegi/ rć.

34:
ſwemu práwu przyſzli: ále cżęſtokroć rzecż oſądzona ná ráfie
35:
więźnie.
36:
Rozdźiał dwudźieſty pirwſzy.
37:
1. Praw kto ma popráwowáć. 2. Spoſob ich zkąd ma być bran. 3. Nie=
38:
chay będą ſpiſáne ſłowy iáſnemi/ przydawſzy przycżyny do káżdego ártykułu.
39:
4. A o rzecżách iednákich/ niech będą iednákie. 5. Ieden lud iedne práwá
40:
niech ma. 6. Więcey máią ważyć niż mándaty Krolewſkie.
41:
ALe tego wſzytkiego głowá ieſt/ áby prá=
42:
wá były popráwione/ á pewną drogą/ y pewnym
ſpoſobem


strona: 97

Kśięgi wtore.97
1:
ſpoſobem ſpiſáne. O cżem cżęſto ná ſeymiech/ ktore co rok by=
2:
wáią rádzono/ ále zawżdy w onych popráwách cżego niedoſta=
3:
wáło. Niektore rzecży k woli niektorym więcey/ niżli wedle
4:
słuſznośći ſtánowiono: ſtáre vſtáwy zárzucano/ nowe wymy=
5:
ślano. Ztądże to mamy/ że ták wiele praw y vſtaw nácży=
6:
niono/ iż żadnego dowćip áni pámięć nieſproſta ku poięćiu wſzy=
7:
tkich. A przed śię niebywáią trwáłe: wiele ich bywa ktore
8:
przez rok wniwecż ſię obrocą/ á ſędźiom wielką przynoſzą wąt=
9:
pliwość/ gdy nie wiedzą cżego ſię w ſądzeniu naywięcey trzy=
10:
máć máią. Do tego ieſzcże przyday mándaty Krolewſkie/ k=
11:
woli komu dáne: bo też one myśli ſędźiow niepomáłu roſtár=
12:
gnione cżynią/ gdy dwie drodze máiąc przed ſobą/ niewiedzą
13:
ktorą ſię vdáć: ktorą do cżynienia wyroku iść/ ieſli mándatu
14:
cżyli vſtaw więcey słucháć. Tem rzecżam niemoże być zábie=
15:
żano/ ieſli niebędźie náleźion inſzy ſpoſob vgruntowánia praw.
16:
O cżem gdym ia wiele myślił/ nic mi ſię niezdáło wtey mierze
17:
być pożytecżnieyſzego Rzecżypoſpolitey/ iedno/ áby ze wſzytkich
18:
ſtanow byli obráni co nabiegleyſzi: nietylko ći/ ktorzi poſtępki
Sędźiowie z iákich ludźi obierani być máią.

19:
ſądow y ich obwárowánia wiedzą/ ábo ktorzi práwá y zwy=
20:
cżáie oycżyſte vmieią: ále też y ći ktorzi poſtronnych praw świá=
21:
domi ſą/ iáko Papieſkich/ Rzymſkich/ y inſzych narodow: kto=
22:
rzi y Hiſtorye wſzytkich wiekow/ y Filozofſkie o obycżáioch
23:
y práwach náuki/ y Piſmá świętego vſtáwy dobrze wiedzą:
24:
ktorzi poſtronnych narodow obycżáie widźieli/ y miáſtá: ná o=
25:
ſtátek ktorziby w káżdey náuce wolney biegli byli. Bo iż tá=
26:
cy byli oni ſtárodawni vſtawce praw/ y Práwnicy/ kto=
27:
rzi y Greckie y Rzymſkie práwá ſpiſáli/ świádcżą to ich piſ=
28:
má. A przetoż/ y práwá dobrze á porządnie ſpiſáli/ y ludźiom
29:
potomnym zá długowiecżne zálećili. Záprawdę tácy ludźie
30:
ábo co dobrego poſtánowią ná wiecżność/ ábo żaden inſzy. Bo á
31:
co pewnego ábo długo trwáiącego poſtánowić mogą ći/ kto=
32:
rzi ſię więcey około goſpodárſtwá/ ábo też nieco około ſądow
33:
báwili: á tych náuk/ ktore zámykáią w ſobie źrzodłá praw y
34:
wſzytkiey przyſtoynośći/ nic nieumieią? ſámá to rzecż cżęſto
35:
iuż iáſnie okazáłá. A ták/ ieſli ſię to podoba/ wybawmy iuż
36:
z tey prace popráwowánia praw/ ná káżdy rok przychodzącey
37:
ludźi ślácheckiego ſtanu: á zoſtawmy im ſpráwy woienne/ á=
38:
by ſię tą zabáwką paráli/ á w niey ſię ćwicżyli. á tę wſzytkę
39:
ſpráwę około praw porucżmy ludźiom w práwie biegłym/ Fi=
40:
lozofom y Hiſtorykom/ iáko tym/ ktorzi wżdy więtſzy rozſądek
41:
máią/ á ſkromnieyſzych y nieták beſtliwych namiętnośći/ iáko
42:
inſzi ludźie/ vżywáią. Bo wielkie podobieńſtwo/ że oni y ro=
43:
ſtropniey/ y z mnieyſzym ábo ſnać żadnym ná oſoby bacżeniem/ o
RRzecżypo=


strona: 97v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
Rzecżypoſpolitey rádźić będą: y lepiey w káżdey rzecży przy=
2:
ſtoyność obacżą/ niżli ći/ ktorzi záwżdy ná iáśni miedzy ludź=
3:
mi żywąc/ więcey ábo cżáſowi/ ábo przyiaćielom/ ábo wła=
4:
ſnem namiętnośćiam służyć zwykli. Wiele ich ieſt co zdánie
5:
Vlpiánowe gánią/ ktory nápiſał/ że zwierzchny Pan ma być
6:
od praw wolen: co ácż niezdrożne wyrozumienie ma/ iáko ni=
7:
żey okażę/ wſzákże iż ten Vlpian był mian zá opiekuná Alexan= dra Seuera Ceſárzá/ przeto tego mnimánia ſą ludźie/ że to on
AElius Lampridius in Alexandro Seuero.

9:
więcey Ceſárſkiey łáſce/ niżli prawdźie folguiąc nápiſał. Ale
10:
o tem niech ſie wiedzą ći ktorzi tego ſą świádomſzi. Acżkol=
11:
wiek mnimam/ że niemoże być tego ártykułu właſne wyrozu=
12:
mienie z tych kilku tego w práwie biegłego cżłowieká słow wy=
13:
ćiągnione: gdyż wſzytkiego piſánia práwnych ludźi/ ktorzi zá
14:
onego cżáſu byli/ teraz niemamy. Co ieſlibyſmy ſię tákich v=
15:
ſtawcow praw mieli bać: á Pánowie też zwierzchni mno=
16:
ſtwem namiętnośći cżęſtokroć roſtárgnieni bywáią/ że niemogą
17:
bácżyć coby było ſpráwiedliwego/ y niewiem o ktorem z nich
18:
on wirſz nápiſano/
19:
Fixit leges precio, atque refixit: To ieſt/
20:
Stánowił vſtáwy dla dárow/ y záś ie łamał.
21:
tedyć niewiem komuby lepiey miáłá być porucżoná ſpráwá
22:
około praw/ iedno onym/ o ktorychem mowił/ ludźiom we wſze
23:
lákich náukách cwicżonym/ ná vrzędy niełákomym/ á prożney
24:
chwały niełápáiącym. A ieſli ſię ták zda/ przydaymyż donich
25:
y ony/ ktorzi około ſądow wiele cżáſu ſtrawili. Bo ieſt też to
26:
tych rzemieśnikow tá włáśćiwa zabáwá/ w ktorey rozum ſwoj
27:
ćwicżyć y náuki ſwey vżywáć będą mogli. Piſzą o niektorych
28:
prawnikách ábo vſtawcách praw ſtárodawnych/ ktorzi vſtá=
29:
wili práwá Krolom pożytecżne/ ále poddánym niepożytecżne:
30:
niektorzi boiáźnią/ drudzy nádźieią/ drudzy miłośćią/ drudzy
31:
też inſzemi namiętnośćiámi przypędzeni: iákiemi y ći zdádzą ſię
32:
być/ ktorzi nieśláchecki ſtan w nienawiśći máiąc/ wiele ślá=
33:
checkiemu ſtanowi k woli vcżynili. A przedśię práwá przy=
34:
ięte ſą od ludźi cżęśćią głupich/ cżęśćią boiáźliwych/ ábo też ro=
35:
zmáitemi żądzámi przypędzonych. Ale poſpolſtwo nieucżo=
36:
ne/ głupie á niepotężne/ łácno może być przypędzone ku znoſze=
37:
niu wſzytkiego. Tem rzecżam wſzytkiem zábieżeć/ należy ná
38:
mądrego vſtawcę praw/ áby ſię cżego niedopuſzcżał w vſtá=
39:
wowániu praw/ coby zá dobre á przyſtoyne niemogło być po=
40:
cżytano. Niegodźi ſię temu być iedney ſtronie przychylnym/
41:
ktory o wſzytkiey Rzecżypoſpolitey rádźi. Godźi ſię áby ten
42:
od wſzelákich namiętnośći był wolny/ ktory do ſámey tylko
43:
słuſznośći wſzytkie práwá kierowáć ma. bo tám niemoże być
mieyſce


strona: 98

Kśięgi wtore.98
1:
mieyſce dobrem rádam/ áni przyſtoynośći/ gdy ſerce opáno=
2:
nowáły złe á nieſtworne namiętnośći. Y o tem też wętpić nie
3:
trzebá/ że wiele z praw Rzymſkich przyiąć trzebá: y owſzem
4:
ieſliby co trwáłego á ſtátecżnego w tey mierze vcżynić chćiano/
5:
tedy muśim od nich wźiąć wſzytek ſpoſob praw. Ale wiem/ iż
6:
niektorzi w práwie Rzymſkiem wiele niedoſtátku być widzą.
7:
Iuſtinian Ceſarz/ chćiał ie mieć krotſze/ á przetoż popaliwſzy/
8:
iáko powiadáią/ ſtárych práwnikow wielkie kśięgi/ kazał wſzy=
9:
tko práwo krotcey zebráć. Zákazał też/ áby żaden nic názbyt
10:
ſzeroko/ chybá krotko (á iákoby ſummę ábo krotkie praw ze=
11:
bránie) o práwiech niepiſał. Drudzy inſzych rzecży w prá=
12:
wách potrzebuią: á przetoż y Sáſowie y Fryzowie/ y drudzy
13:
Niemieccy narodowie/ ácżkolwiek Rzymſkiemu pánowániu
14:
poddáni ſą/ wſzákże wiele ich wedle ſwych właſnych praw ży=
15:
wie. Dźiśieyſzych cżáſow ták wiele ieſt o tem ſpiſow/ ktore
16:
więcey zátrudniáią práwo niżli wykłádáią/ ták/ iż słuſznie wie=
17:
le ludźi mądrych/ rádźiby widźieli krotkie zebránie wſzytkich
18:
praw. A przedśię gdyby kto práwá Rzecżypoſpolitey ſwey
19:
piſáć vmyślił/ temuby záprawdę práwá Rzymſkie niepomáłu
20:
były ná pomocy/ gdyż w nich wiele rzecży ieſt/ od dawnych prá
21:
wnikow y Ceſárzow bárzo mądrze poſtánowionych. Byli oni
22:
ludźie bárzo pilni/ á w káżdey wolney náuce/ iż z ſámego zwy=
23:
cżáiu bárzo biegli: ále iych ſpiſy/ ktore teraz mamy/ nie ſą cáłe.
24:
Przeto też pokázuie ſię w nich niektorych praw niezgodá/ á cżá=
25:
ſem iedney rzecży ná temże mieyſcu niepożytecżne powtarzánie.
26:
A wſzákże ſummáryuſz práwá niewiem zkądby mogł być lepſzy
27:
wźięt/ iáko z tych to praw Rzymſkich. Wiele niepożytkow
28:
przychodźi z niepewnośći náuki. A przeto z Rzymſkich praw
29:
trzebá wźiąć drogę y ſpoſob ſtánowienia praw: ktoregoby y
30:
w ſzkołách vcżono/ y v ſądow vżywano: Mnoſtwo kśiąg niech
31:
będźie zárzucono: proſta á iáſna vmiárkowána drogá/ niech
32:
będźie otworzona. Ztąd poydźie pewne záchowánie v ſądow
33:
á wiele trudnośći vſtánie. Lecż niech będą ſpiſáne práwá sło=
3

34:
wy znácżnemi/ ktorychby nielza wykręćić: á o podobnych rze=
35:
cżách ſobie podobne: á iednym ludźiom iedne: niech też będą iá=
36:
kie przycżyny przydáne/ ktoreby słuſzność práwá vkázowáły.
37:
Bo owe nieznácżne słowá wiele nam wykłádácżow národźiły/
38:
y przycżyny rozmáitego práwowánia dáły. Ieſt to w ná=
39:
ſzych práwiech nápiſáno: iż ktoby komu ſproſne słowo zádał/ á
40:
nátychmiaſt tego co rzekł nieodwołał/ ma być karan ſześćią=
41:
dźieśiąt grzywien/ y zárázem ma odwołáć. Pozową kogo o
42:
to/ że zádawſzy przykre słowo/ nátychmiaſt nieodwołał: on
43:
przed ſędźią odwoływa/ á powieda/ że to słowko nátychmiaſt
R ijma ſię


strona: 98v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ma ſię rozumieć/ o onem cżáśie/ ktorego będąc pozwány
2:
przed ſędźiego/ ná pirwſzy dźień ſię ſtáwi. Aleć to ieſt wykrę=
3:
cáć/ nie wykłádáć. Koniecżnie on co to práwo ſtánowił ták
4:
to rozumiał/ że ábo tedyż zárázem/ ábo w teyże rozmowie má=
5:
ią być tákie przimowki odwołáne. Bo tákowe rzecży zdádzą ſię
6:
być mowione nie vmyślnie/ ále ábo z potknienia ięzyká/ ábo z=
7:
nagłego myśli poruſzenia/ á nie vmysłem przymawiániá ábo
8:
ſromocenia: á przetoż vſtawcá praw rozumiał to być rzecż
9:
godną odpuſzcżenia. iáko y Mimus powiedźiał: że to ná ludzkość
de regi. iuris L. Quicquid.

10:
należy/ odpuſzcżáć/ gdy ſię on wſtyda/ komu odpuſzcżáią: y Iu= lius Páweł w práwie biegły/ zoſtáwił to ná piśmie: Cokolwiek
12:
z zápalenia gniewu bywa ábo cżyniono/ ábo mowiono/ to nie
13:
pirwey ma być zá rzecż pewną wźięto/ áżby ten ktory to vcży=
14:
nił w tem trwał: boby ſię ztąd pokazáło/ że to vmyślnie vcży=
15:
nił. Ale á więcći ſię ták zda/ że ten niechćiał ſplugáwić sławy
16:
twey/ ktory dźiś tobie przymowiwſzy/ niechćiał zdobrey woli
17:
tego odwołáć/ áż pozwány? áza ten nátychmiaſt słowá ſwe
18:
odwołał/ kto áż w rok odwołał? Bo może to być/ że o to ſprá=
19:
wá v ſądu niebędźie áż w rok. A ták cżęſto ſie temu dźiwuię/ iż
20:
ſędźiowie poſpolićie ták nikcżemnego wykładu v ſądow vżywá
21:
ią: gdyż to y z przyſtoynośćią ſię niezgadza/ iákom iuż vkazał/
22:
y właſność tego słowá niećierpi/ áby to słowo/ nátychmiaſt/
23:
miáło ſię ták rozumieć iáko oni kręcą. A kiedyby kto był/ co
24:
by ták roſkazał słudze ſwemu: Spráwiwſzy tę rzecż ktorąm
25:
ći roſkazał/ nátychmiaſt ſię do mnie wroć. Ktoryż sługá ták
26:
ieſt ſproſny/ żeby to słowo/ nátychmiaſt/ ták wykłádał/ gdy od
27:
páná nowe roſkazánie o wroceniu będę miał? Mnimam iże
28:
żaden/ chybá żeby był ſzalon/ ábo żeby roſkazánie páńſkie iáſne=
29:
mi słowy dáne/ potwarzą y złością wywroćić chćiał. Niech
30:
przeto v ſądu niebędą tákie potwarzy y plotki. Do káżdego
31:
też ártykułu práwnego/ niech będźie przydána iáka przycżyná
32:
okázuiąca słuſzność. Bo y ludźie mądrzi rádniey ich będą po=
33:
słuſzni/ gdy ie do słuſznośći vſtoſowáne być vyrzą: y źli nie=
34:
łácno ie złym wykłádem wykręcą. Bo niech będźie ten árti=
35:
kuł/ o ktorem mowiłem/ w ten ſpoſob nápiſány: Ci co zło=
36:
rzecżąc ku cżći przymawiáią/ niech będą ſześćiądźieśiąt grzy=
37:
wien karáni: chybáby co z przygody wymowiwſzy przećiwną
38:
rzecżą bez odwłoki záraz zgánili: bo on godźien ieſt odpuſzcże=
39:
nia/ komu nátychmiaſt vcżynku iego żal. á niema być ten vcży=
40:
nek pocżytan zá vmyślnie vcżyniony/ ktory iego powiedácż
41:
pochwiłce odwołáć gotow. Ieſliby tedy do káżdego ártyku=
42:
łu/ tym ſpoſobem przycżyná byłá przydána/ záiſteby niedopu=
43:
śćiłá y onego nátychmiaſt/ y tego bez omieſzkánia złym wykłá=
dem wy=


strona: 99

Kśięgi wtore.99
1:
dem wykręćić. Ale ſą niektorzi co ták rozumieią/ że ſię mni=
2:
mánie o nich v ludźi náruſzyło/ ieſli ći co iym przymowili/ tego/
3:
ábo nieodwołáią v ſędźiego/ ábo ſię zgołá niezáprzą. Cżego ia nie
4:
gánię. Y zdáłoby mi ſię/ áby ten ártykuł tym wyrozumieniem
5:
był nápiſan/ iż ktoby pozwány do ſędźiego/ nie zárázem ſię zá=
6:
przał ábo nie odwołał oney przymowki/ áby táki iáko przi=
7:
mowcá był ſądzon. A com ná przykład powiedźiał o iednem
8:
ártykule/ toż y o drugich niech będźie rozumiano. Vſtáłyby zá=
9:
prawdę tym ſpoſobem y winnych pozwánych/ y rzecżnikow co
10:
ſpory śieią/ niewſtydliwe wykręty. mieliby też ſędźiowie/
11:
y ludźie dobrzi/ cżemby prawdźiwego wyrozumienia práwá
12:
bronić mogli. Niemniey też y to ieſt rzecż potrzebna/ áby o
13:
rzecżách podobnych/ podobne práwá ſtánowiono: boby ſię wtey
14:
podobnośći/ roſtropność/ dobra rádá/ y przyſtoyność iáśnie
15:
okázowáłá: á gdyby były ſobie niepodobne/ pokázowáłáby ſię
16:
nierozmyślność/ niedoſtátek rády/ niepráwość y krzywdá.
17:
Ieſt v nas práwo o ſzołtyśie niepożytecżnem/ áby go ruſzono z
O ſzołtyśiech lub o Woyćiech/ ieſli máią być ſkupowani.

18:
iego ſtanu/ y zmáiętnośći ſkupiono. Dobre záprawdę prá=
19:
wo/ y godne tego/ áby go w Rzecżypoſpolitey vżywano. Bo
20:
to ná dobrego ſzołtyſá należy/ ſędźić ſwoie obywátele/ á wſzyt=
21:
kich boiáźnią karánia/ y nádźieią vcżćiwey nagrody w powin=
22:
nośći ich zátrzymáwáć: á zmáiętnośći ktorą máią więtſzą ni=
23:
żli drudzy/ wedle zwycżáiu náſzego/ aby cżáſu potrzeby woy=
24:
nę służyli. A ktoryby ſzołtys temu niemogł doſyć cżynić/ ten
25:
niema być ná tem vrzędźie ćierpian: bo więcey mamy Rzecży=
26:
poſpolitey życżyć/ niżli pożytkom iedney oſoby. Lecż ieſli to na=
27:
leży ná Rzecżpoſpolitą o tem ſtáránie mieć/ cżemu też to prá=
28:
wo y ná inſze vrzędniki niema być rozćiągáne? Ano z onych
29:
ludźi ktorzi wyżſze á zacnieyſze vrzędy trzymáią/ nie rowno
30:
więcey złego do Rzecżypoſpolitey przychodźi/ niż z niepożytecż
31:
nego ſzołtyſá. Przeto ieſli ten tym ſpoſobem/ iákom powiedźiał/
32:
bywa z mieścá ruſzan/ cżemuby też niepożytecżni Biſkupi/ nie=
33:
pożytecżni Woiewodowie/ niepożytecżni Kaſztellanowie/ nie=
34:
pożytecżni Stároſtowie/ niepożytecżni Sędźiowie/ niepożyte=
35:
cżni Piſárzowie/ z mieyſcá niemieli być ruſzeni? Ponieważ
36:
káżdego z tych niegodność dáleko więcey ſzkodźić może Rze=
37:
cżypoſpolitey/ niżli wiela ſzołtyſow. Ale podobno ći/ ktorzi
38:
to práwo o ſzołtyśiech ſtánowili/ byli pány ſzołtyſow: á ták po=
39:
ſtánowili práwo tákie iákie chćieli/ to ieſt/ ſtráſzliwe ſzołtyſom/
40:
á iym ſámym nic. Lecż á coż inſzego ieſt tyránnem być/ ieſliże
41:
to nie ieſt? gdyż w tey mierze niemieli bacżenia ná Rzecżpoſpo=
42:
litą. Bo kto chce o Rzecżypoſpolitey dobre ſtáránie mieć/ ma
43:
y wſzytki cżęśći iey opátrzáć/ y więtſze cżęśći ná więtſzem ba=
R iijcżeniu


strona: 99v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
cżeniu mieć/ ná ktorych/ gdy będą w dobrem porządku/ więcey
2:
należy zdrowie Rzecżypoſpolitey niżli ná drugich. Bo ieſli
3:
niektore tylko będźieſz miał ná bacżeniu/ ábo tylko drobniey=
4:
ſzych/ opuśćiwſzy więtſze/ popráwuieſz/ od chudego końcá (iáko
5:
ieſt v náſzych w przypowieśći) rzecży bárzo wielkie pocżynaſz:
6:
kráie ćiáłá/ á iákoby włoſy y páznogćie ochędożyć chceſz/ á o
7:
głowę/ y ocży/ y ręce/ choćia ſię źle máią/ nic niedbaſz. Widźimy
8:
że to práwo niekáżdemv oddawa co ieſt iego: bo iednym ſtrách zá=
9:
dawa/ á drugie ná wſzem cżyni bezpiecżne. ma tedy ábo wy=
10:
głádzone być/ ábo tym ſpoſobem iákom powiedźiał rozſzerzo=
11:
ne. Niegodźi ſię wam/ ktorzi rzecży ludzkie rządźićie/ ieden
12:
tylko ſtan ludźi dla niegodnośći káráć/ á ná ten ieden ſtá=
13:
nowić/ co ſię im godźi/ á co niegodźi/ ku ktoremv końcowi/ á do
14:
ktorego cżáſu: á ſámym ſobie ták folgowáć/ iż też choćiabyśćie
15:
byli nanikcżemnieyſzi/ á wpowinnośći wáſzey naniedbálſzi/ ża=
16:
den około was dobrego porządku vcżynić niemoże. Co ieſliże
17:
więcey Rzecżpoſpolitą niż ſwoie pożytki miłuiećie/ tedy ſá=
18:
mi od śiebie ten rząd pocżąć maćie. To niechay będźie doſyć
19:
o práwie/ teraz będźiemy mowić o iego wykłádźie. Poſpo=
20:
lićie Pánowie wykłádáią niepożytecżnego ſzołtyſá być onego/
21:
ktorego źiemię ábo grunty ná ſwoy pożytek obroćić mogą.
22:
Lecż nieieſt to wykładáć/ ále práwá dobrze nápiſáne wykrę=
23:
cać. Boć záprawdę niepożytecżnym ma być on rozumian/ kto
24:
niecżyni tego co ná iego powinność należy: álbo kto żadnego
25:
pożytku Rzecży poſpolitey/ ábo komukolwiek dłużen niecżyni.
26:
Bo ieſliby on wykład mieyſce miał/ tedyby ſię Pánom tákowym
27:
podáłá do tego drogá/ áby poddáne łupili ktorychby máiętność
28:
pośieść chćieli. Ale oni wykrętácże/ przydawáią przycżynę
29:
ſwego wykłádu/ że muſzą cżynić wielki nakład ná cżeladź/ ná
30:
rozmáity ſprzęt/ y ná roſkoſzy. A cżemu niemáią cżynić?
31:
Ale Páweł Apoſtoł świádcży/ że niemáią być cżynione złe rze=
Rzimián. 3. W wirſzu 8.

32:
cży/ áby znich przychodźiły dobre: áni dzwonicá (iáko náſzy
33:
mawiáią) ma być odźierána dla przykryćia kośćiołá. A
34:
cżemuż ty tedy ludźiom chleb z gęby wydźieraſz? cżemu ie do v=
35:
boſtwá przywodźiſz? Aza niewieſz/ że wiele ludźi zacnych
36:
przed tobą/ ná ktorycheś ty mieyſce náſtąpił/ niemnieyſze nakłá=
37:
dy cżynili niżli ty: á przedśię hoynie żyli/ vbogie podpomagáli/
38:
przyiaćioły bogáćili/ kośćioły nádawáli: á wżdy ſię ná máię=
39:
tność poddánych ſwoich namniey nietárgáli? Ktorą gdy im
40:
ty nád ich wolą wydźieraſz/ ábo mnimaſz żebyś ztąd miał bo=
41:
gátſzym zoſtáć? Y owſzem cżem dáley/ tem więcey będźieſz
42:
potrzebował: á w krotkiem cżáśie (ieſli ſię nieupámiętaſz) prze=
43:
klęctwo Boże vcżuieſz: y nie długo cudzego vżywáć będźieſz.
Zápra=


strona: 100

Kśięgi wtore.100
1:
Záprawdę ná Rzecżpoſpolitą należy/ tákowe wykłádácże ná
2:
oſtrowy dálekie záſyłáć: ktorzi złym á przewrotnym wykłá=
3:
dem wielkie zarázy dobrym obycżáiom przynoſzą. A zábieży
4:
ſię łácno tákowym wykłádom/ ieſliże práwem odiętá im będźie
5:
moc ſkupowánia ſzołtyſá ſwego/ y o iego niepożytecżnośći roz=
6:
ſądek. Bo káżdy ſąd potrzebuie trzech oſob: á żaden ſprá=
7:
wy ſwey niemoże być ſędźią. Niechayżeby ſię tedy tey rzecży/
8:
iáko y inſzych/ tocżył rozſądek v ſędźiow źiemſkich. A niepo=
9:
żytecżnemu ſzołtyſowi niechay będźie wolno dárowáć/ ábo zá
10:
słuſzną ceną przedáć máiętność ſwą/ nie Pánu/ y nie temu ko=
11:
muby on chćiał/ ále temu/ ktoby ſię ſámemu ſzołtyſowi podo=
12:
bał. Lecż pożytecżna rzecż ieſt táki ſtan ludźi Rzecżypoſpoli=
13:
tey mieć y bronić go/ cżęśćią dla ſądow ktore we wśiách y w=
14:
niektorych miáſtecżkách ſpráwuią/ cżęśćią też dla służby wo=
15:
ienney. Te rácżey rzecży trzebá obmyśláć/ niż ſwowoleńſtwá
16:
tego Pánom dopuſzcżáć/ ktorzi z temi ſzołtyſy co chcą cżynią.
17:
Ma ſię tedy o to ſtáráć vſtawcá/ áby ártykuły práwne krotkim
5

18:
wykłádem obiáśnił/ dla báłámutow y wykrętácżow: y o rze=
19:
cżách iednákich/ áby iednákie práwá nápiſał. Tenże ma prace
20:
przyłożyć/ áby iedne práwá nápiſał wſzytkim powiátom/ ktore
21:
pod iednego Páná roſkázowániem ſą. Boć to záprawdę zá
22:
dźiw ieden może być pocżytano/ iż ći ktorzi w iedney Rzecży=
23:
poſpolitey mieſzkáią/ á ktorzi iednemu Pánu posłuſzni ſą/ roz=
24:
nych praw vżywáią. Bo Rzecżpoſpolita ieſt iáko iedno ćiá=
25:
ło iednego źwierzęćiá/ ktorego wſzytkie cżłonki iednym ſię du=
26:
chem ocżerſtwiáią/ y wſzytkie ie go ſpráwy od iednego źrzodłá pły=
27:
ną: álbo ieſt/ iáko ćiáło duchowne Zboru/ do Chriſtuſá Pá=
28:
ná/ á do iedney głowy ſwey przyłożone. Ponieważ tedy ied=
29:
ne práwá CHRiſtus dał wſzytkim cżłonkom tego ćiáłá/ ktore
30:
ieſt Zbor/ cżemu też nie iednákie práwá máią być dáne wſzyt=
31:
kim ludźiom/ ktorzi pod iednym Pánem żywą? Záprawdę
32:
iedenći ieſt ſpoſob ſpráwiedliwośći/ ktory przywłaſzcża káżde=
33:
mu práwo iego. Cżemuż tedy nie iednákie práwá ſą/ ktore
34:
od ſpráwiedliwośći káżdemu bywáią dáne? Cżemu tá má=
Rozność praw w Sarmácyi.

35:
iętność ktorą mi práwo Chełmieńſkie dawa/ práwem Máyde=
36:
burſkim bywa mi odiętá? Cżemu wedle práwá Polſkiego
37:
máiętność brátá zmárłego śieſtrze żywey odeymuią/ á táż má=
38:
iętność práwem Mázowieckim bywa przyſądzoná? Mu=
39:
śieli ći ludźie/ ktorźy tákie práwá ták rozne/ á z ſobą niezgodne
40:
ſtánowili/ rodźić ſię iedni ná wſchod słońcá/ drudzy ná zachod
41:
słońcá. Acżkolwiek mamyli prawdźiwie o tem rozumieć/ ie=
42:
dnákąć świátłość poznawánia y rozſądzánia prawdy przy=
43:
rodzenie wſzytkim ludźiom dáło: ále iż nie iednáko bywa wy
R iiijćwicżo=


strona: 100v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ćwicżone/ przeto do tego przychodźi/ iż iedni oſtrzey widzą/
2:
niżli drudzy. Ale Boże day/ áby práwá Ceſárſkie y Papieſkie
3:
iednákie były. Bo á cżemu one vrodzonym ze dwu brátow á=
4:
bo śioſtr poymować ſię dopuſzcżáią/ á te niedopuſzcżáią? Cże=
5:
mu one okrom dozwolenia rodźicow poymowáć ſię niedopuſz=
6:
cżáią/ á te dopuſzcżáią? Cżemuone tego ktoby pánnę zgwał=
7:
ćił/ nie przymuſzáią do tego áby ią poiął/ á te przymuſzáią? Ná
8:
oſtátek/ cżemu one tym ktorzi mowę zprzyrodzenia máią/ cho=
9:
ćia okrom słow/ by iedno przyzwolenie ſpolne miedzy nimi zá=
10:
krocżyło/ poymowáć ſię dopuſzcżáią/ á te niedopuſzcżáią? Bo te
11:
rzecży y inſzych bárzo wiele/ Bartholus vcżony práwnik obfićie
12:
przekłáda. Záiſte to práwem nie może być/ co od ſpráwiedli=
13:
wośći rozno idźie. bo ſpráwiedliwość ieſt iáko źrzodło/ zkto=
14:
rego wſzytkie práwá pochodzą. Ponieważ przeto iedno mu=
15:
śi być práwidło ſpráwiedliwośći/ ktorym słuſzna y niesłuſzna
16:
rzecż bywa rozſądzoná/ á ma być vſtáwicżne y wiecżne: tedyć
17:
też to zá tem idźie/ że práwá ktore ſą dobre iednákie być máią.
18:
Chybá żeby byłá ták wielka rozność wrzecżách/ żeby też práwá
19:
muśiáły być ná roznych mieyſcách roznie położone. Ale przed
20:
śię ile może być/ trzebá o tem pilność mieć/ áby o iednych ábo
21:
iednákich rzecżách/ iednákie práwá były ſtánowione. Bo
22:
dla roznośći praw/ y práwnicy ſą rozni/ y wiele ſię oſtrożno=
23:
śći práwnych y wykrętow národźiło/ ktore niezlicżonego prá=
24:
wowánia ná wiele lat trwáiącego národźiły. A gdy ſię to iuż o
6

25:
popráwieniu y ſtánowieniu praw ſkońcży/ toż dopiro to trze=
26:
bá vſtáwić/ áby nic przećiwko práwam niemogło być ważno/
27:
áni ſámo roſkazánie Krolewſkie. Bo Rzecżpoſpolita nie=
28:
wedle woli Krolewſkiey/ ále wedle praw piſánych ma być rzą=
29:
dzoná. Tyránnow to ieſt wyrok/ ktorym zmyśláią/ iákoby
30:
Krol mogł co przećiwko práwam: a ták iáko iedná pochodnia/
Krol y káżdy Monarchá ma podlec prawu.

31:
do złych pożądliwośći ſercá Krolewſkie zápaláiąca/ ma być
32:
zágáſzon/ á z Rzecżypoſpolitey zgołá wyrzucon. Lecż ono co
33:
niektorzi mowią/ że zwierzchny Pan wolny ieſt od praw/ zda
34:
ſię że to rozumieią o Pánu/ ktoryby był we wſzem doſkonáły/ á
35:
táki ma być namędrſzy y naſpráwiedliwſzy nád wſzytki ine lu=
36:
dźie: ktory ieſliby był táki/ á cożby mu po práwiech: ponieważ
37:
by zdobrey woli ſwey cżynił wſzytko/ cobykolwiek práwo ro=
38:
ſkazáło? Y owſzem táki Pan byłby żywym práwem/ y wzorem
39:
káżdemu ku náśladowániu przed ocży położonym. Ale iż wie=
40:
le Pánow cżuli do śiebie krewkość ſwoię/ przeto nápiſáli/ że o
C. de legibus et conſtitut. L. digna vox.

41:
ná rzecż máieſtatu Krolewſkiego godna/ iż ſie zwierzchny
42:
Pan do tego przyznawa że ieſt pod práwem: y zwierzchność
43:
iego wiśi ze zwierzchnośći práwá: rozumieli to iż więtſza rzecż
ieſt/


strona: 101

Kśięgi wtore.101
1:
ieſt pánowánie poddáć pod moc praw/ niżli pánowáć: á co ſię
2:
inſzym niegodźi/ to ſię y iym ſámym niegodźi. Ktore zdánie
3:
więcey ma być przypomináne zwierzchnemu Pánu/ áby ſię znał
4:
być cżłowiekiem: to ieſt źwierzęćiem poddánym błędom. á iżby
5:
wiedźiał/ że moc vſtáwowánia praw ieſt mu od Rzecżypoſpo=
6:
litey daná/ y ſtánowi ie imieniem Rzecżypoſpolitey/ ktorey oſo=
7:
bę ná ſobie nośi. A ponieważ y on ſam do teyże Rzecżypoſpo=
8:
litey/ iáko głowá do wſzytkiego ćiáłá należy/ przeto słuſznie z=
9:
inſzemi cżłonkámi żyć ma. Zdánie Vlpiánowe máło zgodne
10:
ieſt. chybáby ktory Pan ták był ſpráwiedliwy/ iáko Chriſtus/
11:
ábo oni ludźie ſpráwiedliwi/ ná ktore práwá nieſtánowio=
12:
no iáko powieda Páweł. Ale bo on rozumie/ że iym práwá
1. Timoth. 1. W wirſzu 9.

13:
nie ſą położone: że oni duchem Bożym bywáią rządzeni/ á zdo=
14:
brey woli ſwey cżynią to co roſkazano. Ale niewiem ieſli ſię
15:
Vlpian ná to oglądał. bo mowi/ że niewiáſtá Ceſárzowa też
16:
wolnośći od Ceſárzá ma/ ácż nieieſt wolna od praw. Zkąd
17:
ſię znácży/ że Vlpian k woli to Ceſárzowi piſał. O iáko lepiey
18:
nápiſał Ariſtoteles: Nie cżłowiekowi pri dopuſzcżamy pánowáć/
Ariſtoteles Ethic. lib. 5. cap. 6.

19:
ále rozumowi: to ieſt/ práwu przyrodzonemu/ á rozſądkowi
20:
ludźi mądrych do ſpraw potrzebnemu. Lecż Pan ſtrożem á
21:
obrońcą ieſt praw. Bo niegodźi ſię nikomu ſámemu mieć
22:
práwá w ſwoiey mocy: byłáby to rzecż tyránná/ nie dobrego
23:
Páná. Godźi ſię tedy/ áby y nád Krolmi/ y nád wſzytkiemi v=
24:
rzędniki zwierzchność miáły práwá/ ktorymiby ſię przećiw popę
25:
dliwośćiam ſerdecżnem obwárowáli: á pewną náukę/ y śiebie y
26:
ſwoy lud rządźić mieli. Teć ſą rzecży/ ktoreſmy o vſtáwie=
27:
niu nowych praw/ ábo o popráwieniu dawnych/ też o ſądźiech
28:
y o innych rzecżach ktem należących powiedźieć mieli. W pir=
29:
wſzych też kśięgach powiedźiałem/ y o obycżáiách/ y o oſobách/
30:
ktoreby obycżáie rządźiły á ich broniły: Boże day áby ſię temu
31:
wſzytcy przypátrowáli/ á wedle możnośći y powinnośći ſwey
32:
temu doſyć cżynili. Wielkie ieſt wſzędźie/ á iákoby śmiertel=
33:
ne praw y kárnośći rozruſzenie/ ktore poſpolićie wprzod o=
34:
znaymia rozruſzenie á zginienie Rzecżypoſpolitey. Przeto też
35:
więcey pilnośći y ſrogośći vrzędowey trzebá/ áby obywátele
36:
ſwe w powinnośći ich zátrzimawał: byſtrość hámował: kár=
37:
nośći bronił: á ſądy ſrodze ſpráwował. Záś obywátelom przy=
38:
ſtoi/ áby vrzędu ſwego posłuſzni byli/ to wſzytko com powie=
39:
dźiał v śiebie rozważali: á poſtronnemi ſię przykłády karáli.
40:
Tenći ieſt záprawdę cżás/ ktorego poſpolite klęſki opłákáwáć
41:
á wiſzące nád námi/ vſtáwicżnemi modlitwámi oddáláć ma=
42:
my. Bo ktorzi niepopráwuią obycżáiow/ á praw nie ſą po=
43:
słuſzni/ o tych ma być rozumiano/ że ná wſzytki ſpolną nędzę
R vprzy=


strona: 101v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
przyćiągáią. Záprawdę godni/ áby z Rzecżypoſpolitey by=
2:
li wykorzenieni: áby dla iych złośći y dobrzi ſkaráni nie=
3:
byli/ y wſzytká Rzecżpoſpolita niezginęłá. Dru=
4:
gie rzecży ktoreſmy obiecáli/
5:
iuż wypráwuymy.
6:
Andrzeiá Frycżá Modrzew=
7:
skiego/ O popráwie Rzecżypoſpolitey Kśięgi
8:
trzećie/ ktore ſą o Woynie.
9:
Przedmowá.
10:
Przedmowá tá zámyka w ſobie vſkarżánie ná ſtan Rzecżypoſpolitey náſzey.
11:
Naprzod ſię mowi/ iż ztemi ludzkiemi pożądliwośćiámi y pokoy bywa wzru=
12:
ſzan: y przycżyná ſię dáie do wymyślánia vſtaw/ y do wſzcżynánia woyny.
13:
Potym/ cżyni ſię zmiánká rzecży niektorych/ ktore ſię z pocżątku świátá dźia=
14:
ły. A ná oſtátek/ ſtoſuie ſię to do náſzych obycżáiow: gdźie też y o kaźni pie=
15:
niężney meżoboyſtwá ieſt zmiánká/ y o roſpuſtnośći żołnierzow cżáſu woyny.
16:
IZ Bog wielką pomoc ludźiom dał/ ku
17:
ziednocżeniu miedzy nimi tego towárzyſtwá/
18:
ku pomnażániu y záchowániu/ ſámá to rzecż
19:
świádcży. Ktorego towárzyſtwá/ kiedyby lu=
20:
dźie nigdy niechćieli rozrywáć áni tárgáć/ áleby
21:
y owſzem vſtáwicżnie vdźieláiąc ieden drugiemu wſzelákich po
22:
trzeb y vcżynnośći nielituiąc w pokoiu mieſzkáli/ rozumiał=
23:
bym/ że niewiele cżłowiekowi niedoſtawa do otrzymánia tego
24:
błogosłáwieńſtwá/ ktore w tey śmiertelnośći cżłowiek śmierći
25:
poddány mieć może. Ale pożądliwośći ludzkie nienáſy=
1

26:
cone/ á ſrogie y okrutne popędliwośći ſerdecżne/ ſpráwuią to/
27:
iż y pokoiu ták iáko przyſtoi bronić/ áni rzecży náſzych w iedná=
28:
kim ſtanie záchowáć/ áni żywotow náſzych od niebezpiecżeń=
29:
ſtwá y rozmáitych przygod wolnemi vcżynić/ niemożemy.
30:
Bo y domá/ á w murzech w ktorych mieſzkamy/ wielkie doły
31:
bywáią kopáne zdrowiu y máiętnośćiam náſzem: á po ſtronách
32:
záśię bywamy zágábáni od nieprzyiaćioł krwie náſzey prágną=
33:
cych/ ktorzi máiętnośći náſze pośieść chcą. Wiele tedy praw
34:
ſpiſano/ y ſądow vſtáwiono/ ábyſmy ſię nimi od náſzych obywá=
35:
telow ábo ſąśiádow domá bronili. fortyle też woienne ſą wy=
36:
myślone/ y broni mnoſtwo náſpráwowano/ ktorąbyſmy po=
37:
ſtronnym nieprzyiaćiołom odpor dawáli. Napirwey tedy/ iáko
2

38:
ſię okázuie z kśiąg w ktorych pocżątki świátá opiſano/ obycżáy=
mi ſię


strona: 102

Kśięgi trzećie.102
1:
mi ſię tylko ſpráwowano á vſtawámi oycżyſtemi. Niebyło ie=
2:
ſzcże ná ten cżás żadnych ſpraw/ áni o doſtawániu ſwego/ áni
3:
o mſzcżeniu krzywd: woien też żadnych miedzy ludźmi nieby=
4:
wáło. Ná oycżyſtych vſtáwách doſyć było ták ku karániu lu=
5:
dźi/ iáko też ku zátrzymániu ich w powinnośći. Aż potym/
6:
gdy złość ludzka rosłá/ á cżem daley tem ſię więcey rozmnażá=
7:
łá/ Bog wſzytki ludźi/ bárzo ich máło wyiąwſzy/ potopem zá=
8:
tráćił: á wnet ſkoro po potopie/ onym co byli żywi zoſtáli/ á
1. Moiz. 9. W wirſzu 6.

9:
mieli być wſzytkich ludźi rodźicámi/ poſtánowił práwo/ o ka=
10:
rániu mężoboycow ná gárdle: áby tym y zdrowia ludzkie opá=
11:
trzył/ á towárzyſtwá ich miedzy nimi vgruntował. Potym
12:
po wielu lat/ wzbudźił Nemrotá/ áby ſię iął porządku Krolo=
13:
wánia y Pánowánia/ ktorymby ludźi po dobrey woli niechcą=
1. Moiż. 10. wirſz 8. 9.

14:
ce/ gwałtem w powinnośći ich zátrzymawał. Vrosły po=
15:
tym woyny miedzy ludźmi y narody: á mocą wielką y práwie
16:
wſtępnym boiem o one rzecży bili ſię/ w ktorych ſię rozumowi
17:
y pomierney rádźie żadnego mieyſcá niezoſtáło. Ktore ia po=
18:
cżątki gdy ſobie pilno vważam/ á one z náſzego wieku ſpráwá=
19:
mi znaſzam y rownam/ przychodźi mi to ná myśl/ iáko ſię to
20:
ſtáło/ iż choćia przodkowie náſzi/ y miedzy poſtronnemi narody
21:
wiele przemieſzkiwáli/ y śiadłá ſwoie nie na iákiem kráiu świá=
22:
tá od ludźi odłącżonem/ ále miedzy ludzkiemi narody záłożyli/
23:
á wiele rzecży y od onych naypirwſzych ludźi/ y od narodow w
24:
ſąśiedztwie niedálekich do ſwey Rzecżypoſpolitey w nieśli/
25:
wſzákże przedśię ſámo práwo ná mężoboyce/ od wſzytkich na=
26:
rodow przyięte y vżywáne zárzućili/ á inſze wymyślili/ od wſzy=
27:
tkich ludźi praw dáleko rozne? Przytym też y to niemniey
28:
dźiwu ma w ſobie/ iż ponieważ wiele ludźi/ rozumem ſie ſprá=
29:
wuiących/ przyznawáiąc ſię do ſwych omyłek nieiáko ich żału=
30:
ią: y ieſt to cżłowieká Chriſtiáńſkiego właſna chwałá/ omył=
31:
ki ſwe nápráwowáć/ á wyſtępki ile mogąc ocżyśćiáć: á przed
32:
ſię wiele náſzych/ w ták iáſney świátłośći prawdy/ kocháią ſię
33:
w záſtárzáłem wyſtępku: żadnego nápominánia/ á żadnego
34:
lekárſtwá ták z Bożych iáko y ludzkich praw wźiętego ćierpieć
35:
niechcą. Y ztądże ſię to dźieie/ że ſię y mężoboyſtwá bárzo wie=
36:
le dźieie/ y nieſkońcżone krzywdy ludźiom nie obronnym bywá=
37:
ią cżynione/ á w obłędliwych dumach y w pomieſzániu kárnośći
38:
wiele iych żywie. A to więc bywa cżáſu pokoiu/ poki ſię ieſz=
39:
cże żadne wzruſzenia broni nieukázuią/ y żadne podeyrzánie
40:
woyny niegruchnie. Lecż ſkoro by namnieyſza o woynie no=
41:
winá pocżnie powſtáwáć/ Boże moy/ iáko wielka roſpuſtność
42:
w ludźioch ślácheckiego ſtanu rázem powſtáie. Prożnuią=
43:
cym ludźiom/ (bo ták one zową/ ktorzi wedle zwycżáiow y
praw


strona: 102v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
praw ná woynę nieieżdżą/ chocia wielkie rzecży ná ſobie noſzą)
2:
prożnuiącym mowię grożą: Kśiężey odpowiedáią: ná kmiećie
3:
y ludźi ſwoie/ podatek (á gdyby wżdy nie więtſzy niżli przyſtoi)
Zołnierſkie obycżáie w Sarmacyi.

4:
wkłádáią: drugim łupieſtwo y mord opowiedáią. Cżemu
5:
wſzytkiemv w ćiągnieniu doſyć cżynią: ktorzi ácż więc w inſzych
6:
rzecżach odmienni bywáią/ ále w tem zacnem ćiągnieniu/ ſtáte=
7:
cżność y męſtwo zſiebie godne vkázuią: brzydząc ſię poſpolitym
8:
cżłowiekiem/ cudze wydźieráiąc/ zboże y paſze/ bydło y woły/
9:
ábo dármo/ ábo zá bárzo máłe pieniądze trawiąc. á tym ſpo=
10:
ſobem źiemię oycżyſtą nie pomáłu zwoiowawſzy/ ludźiom
11:
krzywd nácżyniwſzy/ wyieżdzáią przećiw nieprzyiaćielowi/
12:
nioſząc ná ſobie płácż á nárzekánie poſpolſtwá/ życżącego im
13:
tego/ áby ſię nigdy niewroćili/ á z wielką chęćią iákiey odmia=
14:
ny w rzecżách cżekáiącego. Bo á co mnimaſz/ iákiey chęći tá=
15:
ki vbogi/ ták rozmáićie obráżony/ będźie przećiwko tym/ kto=
16:
rzi máło ſię łáſkáwiey niżli nieprzyiaćiel/ trapiąc ie ſáme/ y ich
17:
máiętnośći gubiąc záchowáli? Niech zſobą káżdy pilnie vwa=
18:
ży/ cżego dobrego ábo zacnego od tych cżekáć mamy/ ktorzi ták
19:
Bogá y ludźi obráźiwſzy/ ćiągną przećiw nieprzyiaćielowi:
20:
Ia to nie okrom wielkiego fráſunku mowię/ pátrząc ná niebez=
21:
piecżnośći/ ktore ſię zdádzą nád námi wſzytkiemi wiśieć. A
22:
ták niemogę bez tego być/ ábych o tem cżęſto myślić niemiał: á
23:
iáko napodleyſzi zeglarze ná morzu widząc bliſką nawáłność
24:
morſką dodawáią biegłym ſtyrnikom rády/ iákoby ią od=
25:
wroćić ábo iey vyść mogli/ tak ia też nacżelnieyſzym ſtanom
26:
śmiałbym dáć rádę do vwiárowánia niebezpiecżnośći. Com
27:
tedy vcżynił o poſtánowieniu obycżáiow y ſądow/ tom też o
28:
ſpoſobie woyny vcżynić vmyślił.
29:
Rozdźiał pirwſzy.
30:
Stáránie wſzelákim ſpoſobem ma być cżynione/ áby woyná byłá oddaloná.
31:
A iesliby niemogłá być oddalona/ co cżynić: cżáſu pokoiu o co ſię ſtáráć:
32:
y o vcżynieniu obrony iákiey ná vkráinie.
33:
A Iżby woyny wieść nigdy niebyłá po=
34:
trzeba/ przeto pokoy naywięcey ile być może/ ze
35:
wſzytkiemi ludźmi poſtronnemi ma być záchowan:
36:
á nietrzebá ſię tego nigdy dopuſzcżáć/ áby mieli
37:
przycżynę iáką/ dla ktoreyby co nieprzyiaćielſkiego
38:
przećiwko nam dumáli. Co ieſliby ſię ztrefunku iákie krzywdy
39:
ábo ztey/ ábo zowey ſtrony wſzcżęły/ ma być pilność cżynioná/ że
40:
by to ábo práwem/ ábo dobrych ludźi rozſądkiem było rozſtrzy=
41:
gniono. Zwykli poſpolićie pogránicżni narodowie y Pánowie/
dla te=


strona: 103

Kśięgi trzećie.103
1:
dla tego ſpolne przymierze miedzy ſobą miewáć: ktorzi iż ſę=
2:
dźiego żadnego niemáią/ przeto zſwey dobrey woli/ obieráią
3:
z obu ſtron ſędźie do roſtrzygnienia roznic: á to ábo z obcych lu=
4:
dźi/ ábo też z poddánych ſwoich/ ktore poki ſąd trwa wolnemi
5:
cżynią od przyśięgi (ktorą ſię podobno ſobie obowięzuią) áby
6:
oni tym wolniey wedle ſpráwiedliwośći/ o wſzytkich ſprá=
7:
wách miedzy ſobą rozbieráli y ſtánowili. A iż tákowe ſprzy=
8:
mierzenia/ nietylko ludźiom iedney religiey/ ábo iedney wiáry/
9:
ále też y rozney godźi ſię miedzy ſobą mieć/ przykłádem oycow
10:
świętych może ſię to pokázáć: iáko gdy Abráham napirwey/ á
11:
potym Izáák z Abimelechem przymierze vcżynili/ y przyśięgą ie
12:
potwierdźili. Owſzem trzebá ſię ſtáráć o pokoy ze wſzytkie=
13:
mi ludźmi: o pokoy mowię/ ktoryby był ſtátecżny y trwáły/ á
1. Moiż. 13. we 16.

14:
ktoryby w ſobie żadney podſády niemiał. Bo ieſli kto pod za=
15:
słoną pokoiu gotuie przećiwko nam woynę/ ztymći nieieſt pra=
16:
wdźiwy pokoy: ále cżem dłużſzey iemu od woyny przewłoki
17:
popuſzcżáią/ tym gotowſzy y potężnieyſzy ná woynę będźie.
18:
Przeto cżáſu pokoiu trzebá pilnie obácżáć/ co cżynią oni lu=
19:
dźie/ z ktoremi mamy iáką ſpráwę: cżem ſię báwią/ z ktoremi
20:
ludźmi rády znaſzáią. A ieſli ſię to będźie znácżyło/ że rády y
21:
ſpráwy iych będą ſię śćiągáły ku woynie/ trzebá w tem wſzelá=
22:
kiemi ſpoſoby/ by iedno vcżćiwemi/ przekáżáć. A ták y wſze=
23:
láka máterya/ z ktorey potrzeby woienne robią/ ma iym być z=
24:
náſzych źiem zábroniona: co ſię łácno ſpráwić może/ ieſli powie=
25:
my/ że my ſámi tego potrzebuiemy. A gránice náſze niech bę=
26:
dą iáko żołnierzmi/ ták inemi obronámi opátrzone: ktora rzecż
27:
iáko vſtraſza ſąśiády á zwłaſzcżá ná korzyść chćiwe/ możem bá=
28:
cżyć po Tátárzech. ktorzi gdy słyſzą/ że żołnierze náſzi ná grá=
29:
nicy leżą/ domá mieſzkáią/ á náſzych źiem nie woiuią. Stára
30:
ieſt przypowieść że okkázya cżyni złodźieie. Co y ná drugie
V nas mowią/ złym położeniem każdego kaźi.

31:
rzecży obroćić można. Bo zły vmysł nietylko do złodźieyſtwá/
32:
ále y do káżdey złośći bywa przez okkázyę przyćiągnion. Wſzy=
33:
tkie przeto przycżyny/ ile być może/ trzebá onym odiąć/ ktorych
34:
wierność y przyiaśń v nas ieſt podeyrzána. A naprzod trze=
35:
bá opátrzyć/ áby ná wſzytkich gránicách zamki były dobrze zbu=
36:
dowáne: y wſzeláką obroną obwárowáne/ y żywnośćią naſpi=
37:
żowáne. Ale ácż wſzytkie gránice trzebá dobrze opátrzyć/
38:
wſzákże napilniey one/ ktore ſą od ludźi wierze Chriſtuſowey
39:
przećiwnych: zwłaſzcżá iż to widźimy v Turkow wobycżáiu/ że
40:
ná gránicách páńſtw ſwoich zamki od woyny dobrze opátru=
41:
ią: ktorich ábyſmy w tey mierze náśládowáć niemieli/ niemáſz
42:
żadney przycżyny. Ieſt v nas wiele domow ślácheckich ták
43:
wielce rozrodzonych/ że ſię w ſtanie ſwem ledwie trzymáć mo=
Sgą/ á


strona: 103v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
gą/ á wypráwie woienney/ prze vboſtwo/ iákoby przyſtáło/
2:
doſyć cżynić niemogą. A ieſt ich miedzy nimi wiele/ ktorzi
3:
pámiętáiąc ná przodkow ſwoich męſtwo/ rádźiby ſię też biegło=
4:
śćią rzecży woiennych/ gdybyſię trafiłá iáka długa woyná/ osła
5:
wili. Tych tedy cżemuby ná vkráinę niezáprowádzono: cże=
6:
muby pewney cżęśći pol nienáznácżono/ gdźieby iym zamki zbu=
7:
dowano/ ná ktorychby żołnierze náſzi cżáſu woyny przemieſzká
8:
wáć mogli: z ktorychby iáko z Kurhánow (ábo z ſkałek) przy
9:
ćiągnienia nieprzyiaćielſkie vpátrowáć możono/ á ſtoſy pir=
10:
wſze nieprzyiaćielſkie/ pokiby drudzy żołnierze ná pomoc przy=
11:
ſzli/ ábo ná ſobie trzymáli/ ábo ie odganiáli? Záprawdę kie=
12:
dyby tákich zamkow w kilku milách od śiebie niemáło zbudo=
13:
wano/ ták/ żeby wnet z iednego do drugiego mogł wieść dá=
14:
wáć ocżemby trzebá/ á ſtároſtowie ná iedno mieyſce zieżdżáćby
15:
ſię mogli/ zdáłoby mi ſię/ żeby to byłá bárzo pewna á mocna prze=
16:
ćiw nieprzyiaćielowi obroná. A niewiem cżemby ſię ludźie ry=
17:
cerſcy do tákiego mieyſcá niemieli mocnie gárnąć/ gdźieby y
18:
mieyſce było przeſtronne do okázowánia męſtwá/ y wſzelákichby
19:
iym potrzeb do żywnośći doſtawáło. Bo y miodu/ y bydłá/
20:
y źwierzu/ y wſzelákiego zboża/ dźiwna rzecż/ iáko w támtych
21:
źiemiách wielka obfitość. Owſzem to ná Krolá należy/ áby
22:
ná támtych mieyſcách cżáſu pewnego przemieſzkawał: bo ſwą
23:
obecnośćią/ y ludnieyſzemiby ie vcżynił/ y od nieprzyiaćielá bez=
24:
piecżnieyſzemi. A przetoż ná ſeymie/ mieliby obráni być/ tám=
25:
tych mieyſc świádomi/ ktorziby tákowym zamkom/ mieyſcá y
26:
polá náznácżyli/ wśi y miáſtecżek pewną licżbę przydáli/ á iá=
27:
koby ná powiáty podźielili/ roſkazawſzy onych Powiátow y
28:
zamkow ſtároſtom/ pewną licżbę żołnierzow vſtáwicżnie cho=
29:
wáć. Ktorych ſtároſtow niechby tá powinność byłá/ wy=
30:
wiedźiawſzy ſię pewnie wſzytkiego/ co ſię ná vkráine dźieie/
31:
Krolowi ábo Hetmánowi oznáymowáć: á z onych zamkow
32:
nigdy nie z ieżdżáć. Lecż y o tem trzebá pilne ſtáránie mieć/
33:
áby przeiázdy przez láſy/ ktore ſą od nieprzyiaćielá/ były zárą=
34:
bione/ y mnoſtwem drzewá ná kſztałt płotu zámiotáne: żeby
35:
tym ſpoſobem ćiągnienie nieprzyiaćielá do nas było ábo zábro=
36:
nione/ ábo wżdy przekáżone. Ná ſtároſty to tedy należy/ áby
37:
káżdy w ſwoiem ſtároſtwie tákowe mieyſcá zápráwował/ zá
38:
ktoremi iáko zá murem/ naiázdowi nieprzyiaćielſkiemu mogł=
39:
by ſię dáć odpor. Powiedáią/ że tego fortylu Wołoſzy vżyli
Porażká náſzych ná bukowinie.

40:
przećiwko náſzym ná Bukowinie/ á przetoż woyſká náſze mu=
41:
śiáły im vſtąpić. Podobną rzecż tey/ powieda Titus Liuius o
42:
porażce Rzymian we Fráncyi zá Konſulá Poſthumiuſa. Sło=
Tit Liuius Dec. 3. lib. 3.

43:
wá Liwiuſowe te ſą: Lás był wielki/ (Fráncuzowie go zo=
wą Li=


strona: 104

Kśięgi trzećie.104
1:
wą Litaną) ktorym Poſthumius woyſko wieść miał. W tem
2:
leśie po práwey y po lewey ſtronie około drogi ták byli Frán=
3:
cuzowie drzewá podrąbáli/ iż ſtały nieruſzáiąc ſię: ále ſkoroby
4:
ich namniey ruſzył/ tedy ná źiemię lećiáły. Poſthumius, miał
5:
dwie chorągwi Rzymſkiego ludu: á towárzyſkiego ludu od
6:
wyżſzego morzá tákże wiele był popiſał/ iż miał pięć y dwádźie=
7:
śćiá tyśięty ludu zbroynego/ z ktoremi w ciągnął w źiemię nie=
8:
przyiaćielſką. Fráncuzowie zálegli byli kráie láſu/ á ſkoro
9:
woyſko w lás weſzło/ tedy oni ſkráynych drzew popchnęli: z=
10:
ktorych iedno ná drugie lecąc/ obaláły ſię/ á lecąc z obu ſtron/
11:
potłukły ludźi/ konie y wſzytkę obronę/ ták iż ledwie dźieśięć
12:
oſob vćiekło. Oſtátek hiſtoriey końcży Liuius. To niech bę=
13:
dźie o obronách/ ktoreby miáły być poſtánowione dla w tár=
14:
gnienia nieprzyiaćielá vkráinnego. Ktory ieſliby ſię ná to ná
15:
ſadźił/ żeby ſię zdáło/ iákoby chciał woynę przećiwko nam pod=
16:
nieść. przedśię/ niech to tá powinność będźie/ áby ie przez po=
17:
sły námawiano/ żeby temu dáli pokoy. Trzebá przełożyć nie=
18:
ſkońcżone ſzkody y trudnośći/ ktore woyny przynoſzą: słuſz=
19:
nieyſza rzecż ieſt/ áby ſię ludźie pomierzáli práwem ábo iáką przy
20:
ſtoynośćią/ niżli bronią. trzebá im też podáwáć drogę do obrá=
21:
nia ſędźiow/ ktorziby te roznice pomiárkowáli. Bo praw=
22:
dźiwie ieden Poeta nápiſał:
23:
Omnia prius experiri, quam armis, ſapientem decet. To ieſt
Terentius in Eunucho.

24:
Mądremu pirwey wſzego przyſtoi ſkoſztowáć/
25:
Niżli ſię mieć do broni/ á huffy ſzykowáć.
26:
To ieſli vcżynimy/ wſzytkim tę iáwną o ſobie wiſdomość
27:
damy/ że pokoiu wielce prágniemy/ á przelaniem krwie bárzo
28:
ſię brzydźimy: Bogá ſobie z iednamy: á ludźi naſzych miłość
29:
y poſtronnych przyiaćielſką chęć ſobie ſpráwimy. Co ieſliże ći
30:
z ktoremi ſpráwę mamy/ wolą nam być nieprzyiaćielmi niżli
31:
przyiaćielmi/ á opuśćiwſzy wſzelákie ludzkie przepieránie/ mo=
32:
cą á bronią známi cżynić chcą: toż dopiro broni náſzey doſtáć
33:
mamy. do ktorey ábyſmy záwżdy wſzytcy gotowi byli/ przed
34:
cżáſem ſię o to ſtáráć trzebá. Bo y od nieprzyiaćielá łácniey
35:
otrzymamy co będźiemy chćieli/ gdy pobacży nas być z ſtrony
36:
wſzytkich rzecży gotowe: y Rzecżypoſpolitey ieſt to rzecż wiel=
37:
ce pożytecżna/ wſzytkie potrzeby ná woynę pogotowiu mieć: á=
38:
byſmy też/ ieſliby co nagłego przypádło/ mogli iey bronić. A
39:
ták/ ieſli ſię iuż poſtánowi ſkoſztowáć woyny/ trzebá ſię o to ſtá=
40:
ráć/ áby wſzytká byłá w źiemię nieprzyiaćielſką przenieśioná.
41:
O cżem trzebá rády ſzukáć/ ſkoro iedno iáki słuch woyny gru=
42:
chnie: Wſzákże tey rády niewykonywáć/ áż wywiedźiawſzy
43:
ſię pewnie że iuż inácżey być niemoże. Co ieſliże ná nas przyi=
S ijdźie/


strona: 104v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
dźie/ że ſię mſzcżąc krzywdy poddánych y Rzecżypoſpolitey ná=
2:
ſzey/ muśimy woynę podnieść/ ponieważeſmy inſzych lekarſtw
3:
prozno doświadcżáli: tedy dopiero zwierzchny Rzecżypoſpo=
4:
litey Pan/ ktoremu dla tego miecż ieſt od Bogá dan/ niema nic
5:
omieſzkáwáć/ ále záraz rozboyſtwá nieprzyiaćielſkie woyną
6:
vgániáć.
7:
Rozdźiał Wtory.
8:
I. Spráwiedliwość y vcżćiwość woyny przekłáda ſię: ktora áby byłá ſłuſzna
9:
y ſzcżęśliwa/ ma mieć ſpráwiedliwą przycżynę: á niema być wſzcżynana/ áż
10:
zgotowawſzy potrzeby/ y wſzytkie rzecży o ſkońcżeniu iey pilnie vważywſzy. II.
11:
Toż dopiero vpomniawſzy ſię ſwego/ ma być iáko przyſtoynie podnieśioná.
12:
á tu ſię doſtátecżnie wypiſał/ iákośie ſwych rzecży vpomináć/ y o ſpráwie Pru
13:
ſkiey miedzy Polaki y Niemcy. III. Opiſano też doſtátecżnie co ieſt ſprá=
14:
wiedliwa przycżyná woyny. I áby dla rozſzerzania ſławy y páńſtwá niebyłá
15:
podnoſzoná. co ſię pokázuie z trudnośći 1 pánowánia/ 2 y znieſkońcżoney pra
16:
ce rządzenia/ 3 y z rozney chęći ktorym ma być roſkázowano/ 4 z niepewnośći
17:
gránic ktorych woyną chcą dochodzić. 5 y z nieſkońcżonych nądz y trudnośći
18:
woiennych. 2 Ale woyná ma być podnoſzoná dla pomſzcżenia ábo odweto=
19:
wánia krzywd/ ktore inácżey niemogą być nágrodzone. IIII. Ná oſtátek/
20:
áby byłá woyná ſzcżęśliwa/ ma być wiedźioná od tych ludźi ktorzi ſię z Bo=
21:
giem poiednáli.
22:
NAprzod przeto o świętobliwośći woyny/
23:
iáko nabożnie ſtárodawnych cżáſow rozumiano/
24:
nie ieden o tem piſał. Bo nigdy woyny nie=
25:
wſzcżynáli/ áż vpomniawſzy ſię ſwego/ á woynę
26:
przez oſobliwego ná to obránego posłá opowie=
Ty poſły zwano Feciales.

27:
źiawſzy.
28:
I
Bo ácżkolwiek ćięſzko grzeſzy/ kto vcżyniwſzy krzywdę da=
29:
wa przycżynę woyny: wſzákże kto ſię krzywdy vcżynioney przy=
30:
ſtoynie mśći/ kto o nabożeńſtwo/ o dom/ o żywot y o máiętność
31:
ludźi ſwoich walcży/ ten Rzecżypoſpolitey zacną posługę cży=
32:
ni. A tákći Abráhám/ oćiec ludu Bożego/ dla wyzwolenia
1. Moiż. 14. w wir. 14.15.

33:
brátá/ woynę przećiwko nieprzyiaćiołom podniosł. Wiele
34:
też Pánow Ebreyſkich/ wiedli wiele woien dla wolnośći.
35:
ále potrzebá áby byłá ſpráwiedliwa przycżyná woyny: ktorey
36:
gdy niebędźie/ możemy ſię zwyćięſtwá nieſpodźiewáć. A ie=
37:
ſliby ſię iákie zwyćięſtwo tráfiło/ podobno przeto/ że ſię Bog
38:
przez nas mśći złośći nád temi/ zktoremi mamy ſpráwę: wſzák
39:
że niemoglibyſmy go długo vżywáć/ á trzebáby ſię nam bać/ á=
40:
by on naywyżſzy ſpráwiedliwośći mśćićiel/ nieobroćił iey/ nam
41:
w wielką oſtátecżną háńbę/ y w wielką nędzę. A przeto ie=
42:
ſli chcemy áby ſię nam ſzcżęśliwie wiodło/ trzebá ábyſmy mieli
43:
ſpráwiedliwą woynę.
44:
II
Potym też trzebá rádźić o ſpoſobie woyny/ á pátrzyć ieſliby
ſię nie=


strona: 105

Kśięgi trzećie.105
1:
ſię niewięcey nam z niey trzebá ſzkody bać niżli pożytku ſpodie=
2:
wáć. Ná koniec przez posły trzebá ſię ſwego vpomináć. A
3:
iáki ſpoſob ma być vpominánia/ iużem powiedźiał.Są nie=
4:
ktrorzi/ co ich nieświeża przycżyná do woyny pobudza/ ále wſpo
5:
minánie/ ábo ośiádłośći/ ktorych żadnego znáku niemáſz iedno
6:
ná kártách zbotwiáłych/ ábo krzywd vcżynionych/ ták dawno/
7:
że iuż y z pámięći ludźiom wyſzły. Niedobrze to. Bo wſzy=
8:
tkich rzecży/ iáko y żywotá ma być wżdy nieiáki koniec. Kto=
9:
rzi ſobie przed ſześćią ſet tat krzywdę iáką vcżynili/ ći iuż inſze=
10:
go ſędźiego ſwych rzecży máią/ ktoremu rzecży ich máią być
11:
porucżone/ nie náſzemi miecżmi zemſzcżone. A o ośiádłośći
12:
przed wielem wiekow przywłaſzcżone/ á cżemu zkim woio=
13:
wáć? Bo á coż ieſt tákiego/ coby niebyło kiedy w cudzych rę=
14:
kách? Troianowie wygnáni z domow ſwych/ w cudze źiemie
15:
weſzli: ná ktorych niepirwey ośiedli/ áż ábo woyny/ ábo przy=
16:
namniey wielkie prace podiąwſzy. Ktoż teraz z Troiáńſkiey
17:
krwie woyną dochodźi ſtárodawney ośiádłośći ſwey? Ktoż
18:
Dydonie bliſki we krwi/ vsłucha iey w tem/ co Poeta nápiſał
19:
temi słowy:
20:
Exoriare aliquis noſtris ex oſsibus vltor? To ieſt/
AEneid. 4.

21:
Powſtań kiedy kto mężny z náſzych proſzę kośći/
22:
A pomśći ſię nad tym złym rodem mey lekkośći.
23:
Ale to podobno báśni co o Troiey á o Dydonie powiedáią.
24:
Słuchaymyż tedy tego co Piſmo śięte powieda. Kiedy
25:
Pan Bog rozdźielałnarody/ kiedy odłącżałſyny Adámowe/
5. Moiż. 32. wirſz 9.

26:
poſtánowił gránice onych ludźi wedle licżby ſynow Izráelſkich.
27:
Gdźież tedy teraz one gránice/ ktore od Bogá/ ábo od ſynow
28:
Izráelſkich/ ábo od inſzych ludźi ſą poſtánowione? áza niewſzy=
29:
tkie ſą odmienione? Ale słuchaymy bliżſzych przykłádow.
30:
Cháldejſkie przed dawnemi cżáſy ſzyrokie było pánowánie. Ale
31:
gdy rozmáitemi woynámi byli zwyćiężeni/ y pod moc podbići/
32:
przenieśione było od Perſow: potym od Grekow: ná oſtátek
33:
od Rzymian. Ci záś máło nie wſzytkiemu świátu pánowáli/
34:
á do kráin bárzo dálekich ludźi narodu ſwego zwładnośćią po=
35:
ſyłáli. Teraz to pánowánie ábo Ceſárſtwo máią Niemcy.
36:
We Włoſzech niemáło Hiſzpanowie pośiedli. A ktoryż teraz
37:
Włoch może słuſznie wybijáć ſię z pánowánia ludźi poſtron=
38:
nych/ ktore oni niekiedy trzymáli? Boć tá ieſt przemiáná w
39:
rzecżách/ iź ktorzi cżęſto zwyćiężcámi bywáli/ ći też cżáſu ſwe=
40:
go zwyćiężeni bywáią: á ktorzi bywáią zwyćiężeni/ ći roſka=
41:
zánie zwyćiężcow ſwych cżynić muſzą. Ktemu też y Piſmo
42:
święte świádcży/ że y on narod Boży wybrány/ nigdy niebył
43:
w iednákiem ſtanie/ ábo też w źiemi ſwey/ y w iednem mieſzká=
S iijniu wie=


strona: 105v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
niu wiecżnie niemieſzkáli. Bo oprocż woien ktoremi byli tra=
2:
pieni/ cżęſtokroć cudzoźiemcow pánowániu poddáni bywáli.
3:
Bo y w Egiptćie okrutnym niewolſtwem vtrapieni byli/ y do
2. Moiż. 1. wirſz13. 14. 2. Krol. 25. 11 Kron. 36.

4:
Bábilonu byli záplenieni/ y podatki dawáli/ t Krolom Po=
5:
gáńſkim byli zniewoleni. Ano y Przymierze ſámego Bogá
6:
nieśmiertelnego/ to ieſt dźiedźictwo/ do poſtronnych narodow
7:
przenieśione ieſt: odrzućiwſzu od tego Zydy/ ktorym było o=
8:
biecáne? Nie nować to tedy rzecż/ ieſliże pánowánia bywáią
9:
przenoſzone/ á nigdy v iednego tylko w mocy wiecżnie nie
10:
trwáią. Ktorzi cżytáią Włoſkie hiſtorie powiedáią/ że przed
11:
dawnemi cżáſy Padwánie roſkázowáli Wenetom: á teraz
12:
opák/ Wenetowie pánuią nad Padwiány. Są źiemie w=
13:
ktorych przed tem Chrześćijánie mieſzkáli: ktore teraz narody
14:
zamorſkie/ á ieſzcże ſproſne trzymáią. Są drugie narody/
15:
ktore ſą pod mocą ludźi ácż nie inſzey wiáry/ ále przedśię ro=
16:
znego rodzáiu/ nie tego co przed tem byli. Bo iáko wſzytkie
17:
rzecży pod słońcem záwżdy ſię iákoby chwieią/ á nigdy w ie=
18:
dney mierze nieſtoią: ták też y kroleſtwá/ y odmiány pánowá=
19:
nia przemieniáią ſię/ y bywáią przenoſzone od narodu do naro=
Syrách 10. W wirſzu 8.

20:
du/ dla nieſpráwiedliwośći/ iáko mowi Iezus Syrách. Cże=
21:
go y Dániel Prorok Boży poświádcża/ y rzecż ſámá okázuie:
Dániel. 2/

22:
że wiele źiem/ zbywſzy obywátelow ſwych/ przez głod/ przez mor
23:
y woynę/ ſtráćiły pirwſze przezwiſko ſwe y pánowánia ſpo=
24:
ſob á nowe przezwiſká weſpołek z nowemi obywátelmi wźięły.
25:
Zá złe máią Niemcy/ że Polacy roſkázuią Pruſom: y domagá=
26:
ią ſię práwá ſwego od nich/ niewiem z iákiego Reieſtru kráin
27:
Páńſtwá ſwego. Iákoby ten iych reieſtr ták miał ważyć/ iá=
28:
koby ważył/ gdyby kto wcżorá ábo ongi był wpiſan do iych po=
29:
cżtu. Ale niżli ten reieſtr ſpráwiono/ był ten cżás/ kiedy Nie=
30:
mcy Pruſkiey źiemi niepánowáli: y po tem reieſtrze przyſzedł
31:
ten cżás/ kiedy Pruſowie vćiekli ſię pod zwierzchność Krolow
32:
Polſkich/ co dźiś ieſt ták Pruſom bárzo ná rękę/ iż tego Páná
33:
Krolem máią/ iáko Polakom/ iż táką źiemię trzymáią. V=
34:
ſtáwicżne przed tem miedzy Pruſy y Polaki woyny bywały.
35:
A ácżkolwiek pokoy miedzy ſobą cżęſto ſtánowili/ ále go záśię
36:
dla ledá przycżyny rwáli: przymierze bráli/ á záśię ie tárgáli.
37:
Był ten cżás/ kiedy Krol Polſki muśiał Turkom dáć pokoy/ á
38:
ná pruſzaki miecż obroćić/ zá ktorą przycżyną Turcy wiele
39:
narodow Chrześćijáńſkich pośiedli: y gránice Páńſtwá ſwe=
40:
go ták przeciągnęli/ iáko widźimy. A ná to co rzeką Niem=
41:
cy/ co ſię wielem piſmá pokázáć może/ iż roznic miedzy Polaki
42:
y Pruſzaki nigdy Niemcy nie ſądźili áni pogadzáli? Kto inſzy
43:
był ſędźią obu ſtron ná to obrány: do ktorego ſię pozywáli/ przed
ktorym


strona: 106

Kśięgi trzećie.106
1:
ktorym krzywdy ſwe przekłádáli/ á ná iego rozſądku przeſta=
2:
wáli. Coż tedy będą cżynić Niemcy? cżyli więcey będą fol=
3:
gowáć okopćiáłym reieſtrom á zbotwiáłemu pápirowi/ ábo rá=
4:
cżey żądzy y sławie ſwey/ niżli potrzebam ták Polakow iáko
5:
y Pruſow? Będą walcżyć przećiw przyrodzeniu/ ktore prze=
6:
miány w rzecżách ludzkich nieśie? Záprawdę y pobożności y
7:
ſtanowi Chrześćijáńſkiemu nieprzyſtałoby to: y ſámá rzecż do
8:
ſkutkuby przyść niemogłá/ okrom wielkiego vpadku ábo odmiá=
9:
ny w rzecżách. Y ſam rozum tego nieukázuie/ żeby kto miał
10:
tę woynę wſzcżynáć/ vhybáby chćiał okázáć/ że Chrześćijáń=
11:
ſtwu nic dobrego nieżycży. Boże day/ áby to Rzymſkie
12:
imię/ ktore teraz niemáłá cżęść Chrześćijáńſtwá pod ſwą mo
13:
cą ma/ śiłę ſwoię rácżey obroćiło przećiw nieprzyiaćiołom
14:
páńſtwa ſwego/ ktorziby rádźi wyniſzcżyli wſzytkę wiárę Chri=
15:
ſtuſowę/ niżli przećiw towárzyſzom ſobie ſpowinowáconym/
16:
y práwem/ y obycżáymi/ y vcżynnośćią przyiaćielſką/ y wiárą/
17:
y krwią/ y przyiáźnią ták ſwoią iáko y ſtárożytną. Przed
18:
dawnemi cżáſy Páńſtwo Rzymſkie podbiwſzy pod ſwą moc
19:
wſzytkie w ſąśiedztwie będące narody/ y niemáłą cżęść świá=
20:
tá/ wygłádźiwſzy też Kártáginę nieprzyiaćiołkę zawiſną ſwo=
21:
ię/ vpádło ſámo/ prze to iż moc ſwoię ná wnętrznośći ſwe o=
22:
broćiło. Niechayże też teraz tego pátrzą przednieyſze Rzym=
23:
ſkiego páńſtwá oſoby/ áby ieſli ná towárzyſze ſwe/ to ieſt/ ná
24:
wnętrznośći ſwe miecżá dobędą/ nieutráćili ſpoſobu teráżniey=
25:
ſzego pánowánia: á ożby ſámi śiebie/ y zacnośći tego Rzym=
26:
ſkiego páńſtwá/ iákoby z wyſokiey gory w iáką przepáść nie=
27:
wtrąćili. Trzebá tedy mieć słuſzny ſpoſob iákobyſie ſwych rze=
28:
cży vpomináć: żebyſmy rzecży ábo (iáko mowią) od iáiá niepo=
29:
cżynáli/ ábo od tego cżáſu/ ktorego naywyżſzy Pan zákłádał/
30:
fundámenty źiemie. Záprawdę te źiemie/ ktore ábo towá=
31:
rzyſze naſzi/ ábo przyiaćiele nam dobrze záchowáni/ przez wiele
32:
wiekow trzymáią/ y mieſzkáią w nich/ choćia ſię zdádzą nieiá=
33:
kim práwem do nas przynależeć/ wſzákże lepiey áby zá słuſzne=
34:
mi kondyciámi iym były przyzwolone/ niżli woyną odbieráne.
35:
ktoraby pewnie przynioslá y w máiętnośći ſzkodę/ y krwie lu=
36:
dzkiey przelanie: á ſkońcżenie miáłáby ábo złe/ ábo tákie/ kto=
37:
reby nigdy nieſtało zá to coby koſztowáło: boby y krew byłá
38:
przelaná/ y wiele nędze á trudnośći przedśię być muśiáło. To
39:
niechay będźie o vpominániu rzecży ſwych.
40:
Ktorzi nie dla inſzey przycżyny wſzcżynáią woynę/ iedno dla
III

41:
sławy/ ábo dla rozſzerzenia páńſtwá/ ći bárzo źle ſprzáią lu=
42:
dźiom y iych rzecżam. Bo gdy ſwoie imię rozsławić chcą/ te=
1

43:
dy ſwych obywátelow máiętność y zdrowie w niebezpiecżność
S iiijwda=


strona: 106v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
wdawáią. morderſtwy y poraſzkámi obu ſtron niezmiernymi/
2:
wſzytkie mieyſcá nápełniáią: á przedśię nie práwie rzecży tey
3:
rozumieią/ ktorey ſię ták wielce domagáią. Bo á coż inſzego
4:
ieſt ſzerokie páńſtwo/ iedno wielkie á vſtáwicżne fráſowánie o
5:
te/ ktoreś pod ſwoie rządzenie wźiął? Zycżyłbym tedy tego/ áby
6:
ći/ ktore ták gorąca chęć pánowánia zápala/ obacżáli y ſámi
7:
śiebie/ y one ktorym roſkázowáć chcą/ y wſzytek ſpoſob rządze=
8:
nia. Bo niedoſyć ći ieſt ná tem/ słyſzeć gdy ćię Krolem ábo
9:
Pánem názywáią/ powagę y mnoſtwo sług około śiebie mieć:
10:
á tych ktorziby ná namnieyſze słowo posłuſzni byli przy ſobie
11:
widźieć: Trzebá żebyś rządźił/ ieſli chceſz być tym cżem ćię zo=
12:
wą: to ieſt/ rádźić o zdrowiu tych ktore rządźiſz/ o zacnośći/
13:
o obycżáioch/ o práwách/ y o máiętnośći. Niezlicżone ſą dá=
14:
ry/ ktoremi dobrzi Krolowie máią być obdárzeni: ktorem ia
15:
w pirwſzych Kśięgach krotce dał znáć/ á drudzy w roznych
16:
kśięgach ſzeroce wypiſáli. Zową ie oycy oycżyzny/ áby nie iná=
17:
cżey ſtáráli ſię o rzecży ludu ſwego/ iedno iáko o ſynowſkie: á=
18:
by dla nich/ iákoby ná ſtraży/ niedoſypiáli/ pożytkow y zdrowia
19:
ich bronili: áby ſię nie wdawáli w proznowánia/ w bieśiády/
20:
y w roſkoſzy: ále y pracą ćieleſną/ y wſzytką myślą do tego ſię
21:
gárnęli/ áby zacność y pożytki Rzecżypoſpolitey w cáłośći zá=
22:
chowáli. Wiele rzecży nowych/ wiele nieſpodźiewánych/ ná obo
23:
ię ſtronę przytrefić ſie może: ále to wſzytko Krol/ iáko z iákiey wy
24:
ſokiey wieże poglądáiąc/ ma naprzod obácżáć/ áby/ ieſliby ſię
25:
co złego przybliżáło/ mogł rádę pogotowiu mieć/ ktorąby ono
26:
ábo oddalić/ ábo vſkromić/ ábo wżdy iednák przyſtoynie á ſpo=
27:
koynie to nośić mogł cokolwiekby przyſzło. Boć to ſproſna
28:
rzecż ieſt cżłowiekowi/ ták wiela rzecży ćiężar ná ſobie noſzą=
29:
cemu/ ták ſię ſpráwowáć/ áby/ ieſliby co nagle vrosło/ miał
30:
rzec/ nieſpodźiewałem ſię. Ktoby tedy tym ſpoſobem páno=
31:
wáć chćiał/ żeby o wſzytkich ludźi zdrowiu y zacnośći rádźił:
32:
tenby záprawdę rzecży wielkiey á trudney ſię domagał. Aleby
33:
y ten miał w to pilnie weyrzeć/ ieſliby ták wielu rzecżam ſpro=
34:
ſtáć mogł. Oćiec twoy Krolu Auguśćie/ dla wſzelákich Kro=
Zygmunt pirwſzy/ Krol nie łákomy.

35:
lowi należących cnot wielce sławny/ gdy mu po śmierći Lu=
36:
dwiká Krolá/ dawano kroleſtwo Węgierſkie y Cżeſkie/ á po=
37:
tym y Szweckie/ ták odpowiedał: że ták wiele ludźi miał od
38:
Bogá zlecżonych/ iż życżyłyby ſobie tego áby ie mogł dobrze
39:
rządźić: á poſtronnych kroleſtw cżłowiek ſwemi zábáwiony/
40:
niema prágnąć. O mądrego cżłowieká á ſpániáłey myśli sło=
41:
wá/ tákiego Krolá godne. Był to cżłowiek dáleko naprzod
42:
pátrzáiący/ á powinnośći ſwe oſtrożnie vważáiący/ fortyle
43:
woienne y pokoyne vmieiący. Niedźiw tedy było/ że ten kto=
ry o lu=


strona: 107

Kśięgi trzećie.107
1:
ry o ludźioch y páńſtwách ſwoich záwżdy rádźił/ poſtronnych
2:
páńſtw namniey nieprágnął. Záſię przećiwko temu ieſt ich
3:
wiele/ ktorzi prágną zacnych á wielkich tytułow: ktorzi nie
4:
dla wielkich ſpraw/ ále dla roſkoſzy/ á iákoby dla okázowánia
5:
krolowáć chcą: ktorzi mnimáią/ że doſyć powinnośći vcżyni=
6:
li. ieſli máią ktoby zá nie ſpráwy odpráwował. A ponie=
7:
waż wiele dálekich krain trzymáią/ przeto wiele rzecży niewie=
8:
dzą/ co ſię tám dźieie: wiele rzecżam ſobie omylnie powiedźiá=
9:
nem wierzyć muſzą: y mnimáią że doſyć ná tem/ gdy wyroki á
10:
liſty o onych rzecżach poſyłáią/ o ktorych ledwo trochę słyſzeli.
11:
Ieſliby ſię w onych kráinach iákie zámieſzánia wſzcżęły/ niemo=
12:
gą ich hámowáć/ ieſliby iákie przygody zprzycżyny ábo ſámych
13:
obywátelow/ ábo poſtronnego nieprzyiaćielá/ ábo iákiego nie=
14:
ſzcżęśćia vrosły/ niemogą iem zabieżeć. Co iż ſię było niekie=
15:
dy przydáło/ świádcżą Kroniki náſze/ gdy Włádźisław wto=
16:
ry/ brát Dźiádá twego Auguśćie Krolu/ będąc Krolem Pol=
17:
ſkim/ ná kroleſtwo Węgierſkie był wezwan: ktory ſię tám zá=
18:
báwiwſzy/ ſpráwy Polſkie opuśćić muśiał. Bo záprawdę
19:
przydawa ſię to/ iż iáko cżáſu wielkiey nawáłnośći morſkiey/
20:
okręt bez ſtyrniká/ ták Rzecżpoſpolita/ gdźie niemáſz przytom=
21:
nego ſprawce/ w wielkiey niebezpiecżnośći bywa: ábo iáko o
22:
Fáetonćie baśń powieda/ ſam śiebie zgubi Pan/ będąc obćią=
23:
żony ták wielkim ćiężarem ſpraw/ ktorym zdołáć niemoże.
24:
Pháeton/ iáko baią Poetowie/ był ſyn Słońca/ v ktorego raz vprośił/ że mu dopuśćił woz ſwoy wieść/ ále iż nie vmiał/ konie ſie rozbiegały/ za cżenſie świat zagorzał: Przeto Iupiter zrzućił iy na doł do rzeki Eridanu. To dla tego zmyślono/ aby ſię nikt tego nie ważył ſpráwować cżemv nie ſproſta.

25:
Ieſliże tedy trzymánie wiela Kroleſtw y źiem dáleko od śiebie
26:
leżących ieſt trudne/ pełne trudnośći y niebezpiecżnośći/ ták iż
27:
zda ſię/ że go niema prágnąć cżłowiek ktory chce vrzędowi ſwe=
28:
mu doſyć cżynić: iáko dáleko więcey tego ſię wyſtrzegáć trze=
29:
bá/ áby go mocą á miecżem niedoſtawano? Bo á co ieſt nie=
30:
przyſtoynieyſzego/ iáko chcieć rząźzić one/ ktorzi ćię o to nie=
31:
proſzą? chćieć rády y pomocy dodáwáć tym/ ktorzi iey niepo=
32:
trzebuią? Szaleńſtwoć to záprawdę/ nieſpániáłość ſercá/
33:
ktore ćię pobudza ku otrzymániu miecżem tego/ cżegobyś po
34:
dobrey woli doſtáwáć miał. Wiele ich było/ ktorzi chcąc do
35:
ſwych bárdzo wielkich máiętnośći więcey przydáć/ wſzytko po=
36:
tráćili: niektorzi chcąc páńſtwá ſwoie woyną rozſzerzyć/ z ſwo=
37:
ich byli wygnáni. Záprawdę ná dobrego cżłowieká to nale=
38:
ży/ nic ſobie tak wielce nieważyć/ dla cżegobyś pokoy ſwoy ábo
39:
cudzy przerywáć y mieſzáć/ á miłość/ ktorą wſzytek ludzki na=
40:
rod ſpoiony być ma/ tárgáć á zárzucáć miał. Bo á coż ieſt co
41:
ſobie będźie więcey ważył? Cżyli sławę? Tátárſkać to rzecż/
42:
y Turecka/ mocą/ ogniem/ miecżem/ puſtoſzeniem pol/ krwią
43:
ludzką/ nábywáć sławy. Bo to ná prawdźiwe męſtwo na=
44:
leży/ nie ták dálece sławy ſzukáć/ iáko vcżynkow sławnych/
S vktore=


strona: 107v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ktoreby z vcżćiwośćią á przyſtoynośćią złącżone były. Konie=
2:
cżnie to nieieſt prawdźiwa sławá/ gdźie niemáſz żadnego ba=
3:
cżenia ná słuſzność y ſpráwiedliwość. Ani ma być miedzy
4:
wielkie ludźi táki licżon/ kto vkłony/ roznoſzenia wieśći pro=
5:
zne á wielmożne tytuły/ ták wielce waży/ że ſię zá nimi przez o=
6:
krutne vcżynki goni. Ale podobno roſkoſzy/ ábo też inſze po=
7:
żytki woyną bywáią nábywáne. Lecż y te trwálſze bywáią y
8:
gruntownieyſze/ gdźie mniey ſtáránia y fráſunku. A nád to/
9:
á iákie w ten cżás twoie ſumnienie? co zá roſkoſz tobie przy=
10:
nośi/ ktory ták wielce pánowánia prágnieſz? Coż v ćiebie
11:
waży bacżenie ná Bogá/ ktoremu licżbá wſzytkich ſpraw ná=
12:
ſzych muśi być daná? Aza ćię nie ruſzáią złośći/ ſproſnośći/
13:
ſromoty/ y nieſkońcżone nędze/ ktore zá woyną idą? Bo coć
14:
ſię dźiewa w inſzych rzecżách/ to widźimy że y woyny przyno=
Horat. lib. Epiſtol. 2. ad Lol. Quicquid delirant Reges plectus tur Achiui.

15:
ſzą/ iż (iáko ieden powiedźiał) cżego Krolowie nábroią/ to ſię
16:
ná ludźi zwieźie. Krolom y inym zwierzchnym Pánom/ ták
17:
bitwą iáko y dobrowolnym podániem zwyćiężonym/ ábo fol=
18:
guią/ ábo wżdy mnieyſzey ſrogośći nad nimi vżywáią niżli zá=
19:
służyli/ choćia przycżyną woyny byli. á niewinni y ktorzi tego
20:
niezásłużyli/ ktorzi żadney przycżyny woyny niedáli/ ſrodze te=
21:
go przypłacáią: gdy iednym máiętność odeymuią/ álbo puſto=
22:
ſzeniem/ ábo ogniem/ ábo łupieſtwem/ ábo poborámi: drugie
23:
z źiemie ich wykorzeniáią: drugie zábijáią głodem/ miecżem/ y
24:
inſzemi rozmáitemi obycżáyami. Zony ich zelżone bywáią/ pán=
25:
ny gwałcą/ dźieći gwałtem biorą/ niemowiątká roztrącáią.
26:
Drugim zábraniáią rzemiosłá ich robić/ tákże oráć/ kupcżyć/
27:
vcżyć ſię/ y wſzytkich tych rzecży/ ktoremi ábo żywność/ ábo in=
28:
ſze pożytki bywáią nábywáne. niektorzi wárſztáty y rzemiosłá
29:
ſwe opuśćiwſzy/ draby zoſtawáią dla leniſtwá/ y áby im wol=
30:
no łupić. Ztądże wiele śiroctwá/ zániedbánia dźiatek/ pá=
31:
nien y mężátek ſprzedawánie/ żebráctwá/ brud/ á ktemu do=
32:
brych obycżáiow ſpuſtoſzenie. A w żołnierzoch záśię/ zá kto=
33:
rych ſpráwą woyná ſię wiedźie/ rośćie zwycżay grzeſzenia/
34:
ſwowoleńſtwo/ wzgárdá y łáiánie Bogu y świętym ludźiom/
35:
krzywoprzyśięſtwá/ rozboie/ náchodzenie domow/ świętych
36:
rzecży zániedbánie y ſplugáwienie: y wſzytkie ná oſtátek inſze
37:
ſproſne á głowne wyſtępki. W ktorych wſzytkich rzecżach/
38:
wiele muśi przebácżáć Hetman/ ieſli chce mieć powolne á po=
39:
słuſzne żołnierze. Nád to ſtyſkowánie onych/ ktorzi ſię
40:
ztobą w towárzyſtwo wdáli ná woynę: ieſli od ćiebie tákiey
41:
nagrody nieodnoſzą iákiey cżekáli: tedy prace/ y nędze/ y na=
42:
kłádu ſwego wylicżáć á wymáwiáć nieprzeſtáną. A o zac=
43:
nych oſobách co mam mowić/ ktorzi w bitwie polegli/ dla twe=
go łá=


strona: 108

Kśięgi trzećie.108
1:
go łákomſtwá. Co o zwyćiężonych mam mowić/ ktorzi ćię
2:
záwżdy táiemnie á ſkryćie nienawidzą: cżyháiąc záwżdy na
3:
to/ iákoby ná wolność wyść mogli. Co ná oſtátek mam mo=
4:
wić o Poddánych twoich/ ná ktoreś cżęſto pobor wkładał:
5:
wielekroć ſtrách zádawał/ áby ſię nieprzećiwili chęći twoiey:
6:
ktorzi od żołnierzow ták domowych/ iáko y poſtronnych/ nie=
7:
ſkońcżone nędze podięli: co rozumieſz/ iákiego ſercá przeciw=
8:
ko tobie ſą? Záprawdęć żelázne ſerce muśi być/ ktoreby wták
9:
wiele złego weyrzawſzy nie zdrygáło ſię/ wſpomniawſzy woy=
10:
nę/ choć ſobie zwyćięſtwo obiecowáło. Ktorego zwyćięſtwá/
11:
ktoż wie kto docżeka/ ábo po nim żyw zoſtánie? A choćiaby ich
12:
też wiele żywych zoſtało/ przedśię żadne pożytki z woyny nie
13:
mogą być ták wielkie/ ktoreby z ſzkodámi zrownáć mogły.
14:
Bo z korzyśći by naobfitſzey/ nikt roſkoſzy vcżuć niemoże/ ie=
15:
dno rozboynik: á z kátowánia y z okrutnośći nikt iedno Kát.
16:
Sławy lepák kto z nędze y z vpadku drugich doſtał/ chybá v
17:
Centaurow á v tych plugáwcow/ ktorzi żywotem ſwoim ſkáżo
Centaurowie byli okrutni ludźie ktorzi iż napirwey na konioch ieźdźić pocżęli/ przeto o nich Poetowie bĄiali/ żeby zády końſkie mieli.

18:
nym/ á vcżynkámi ſproſnemi/ ſpráwiedliwy o rzecżách rozſą=
19:
dek ſtráćili? Wiele ich było/ ktorzi vważywſzy v śiebie nędze
20:
woienne/ gwałty/ zábijánia y vpadki/ ták rozumieli/ iż żaden
21:
cżłowiek/ okrom ogromnego wyſtępku/ w woynę ſię wdáć nie=
22:
może. Lecż mamy pogotowiu przykłády/ wielu Pánow
23:
y Hetmánow zacnych y świętych/ ktorzi dla ſpráwiedliwych
24:
y potrzebnych przycżyn/ wiele woien wiedli. Więcey tedy
2

25:
trzebá vważáć przycżyny woyny/ y ſpoſob wiedźenia iey. A
26:
Páńſka rzecż ieſt/ co nawięcey ſtáráć ſię o to/ niedoſypiáć/ á o=
27:
pátrzáć/ ábo zábiegáć temu/ aby ſię żadne krzywdy niedźiały:
28:
á ieſliby ſię ktore ſtáły/ ma wſzytką mocą do tego ſię przyłożyć/ á=
29:
by okrom miecżá były odegnáne. Lecż ieſliże krzywdy áni ode=
30:
gnáne/ áni okrom miecżá nágrodzone być niemogą/ tedyć ko=
31:
niecżnie trzebá woynę zácżąć: ponieważ ludźi złośćiwych/ kto=
32:
rzi niemáią áni ná Bogá áni ná ludźi żadnego bacżenia/ ſwo=
33:
wolność źle cżynienia inácżey pohámowána być niemoże/ áni
34:
rzecży wźięte niemogą być wrocone/ áni krzywdy pocżynione/
35:
zemſzcżone okrom tego lekárſtwá/ to ieſt/ oprocż do broni v=
36:
ciecżki. Acżkolwiek tedy niemamy ſię tego dopuſzcżáć/ żeby
37:
ábo chćiwość mienia/ y rozſzyrzánia páńſtwá/ ábo też chćiwość
38:
sławy y zacność/ do woyny nas pobudzáć miáłá: wſzákże krzy=
39:
wdy ludźiom náſzym vcżynione/ á chęć bronienia Rzecżypoſpo
40:
litey náſzey/ ma wielkie pobudki dáwáć do woyny: to ieſt/ aby=
41:
ſmy żyli w pokoiu/ záchowawſzy w cáłośći pożytki y zacność
42:
Rzecżypoſpolitey. Bo ktoryby Krol taką woynę opuſzcżał/
43:
á nieſtárałby ſię/ iákoby vśiłowánie nieprzyiaćielſkie zebrawſzy
żołnierze


strona: 108v

1:
żołnierze przełomił/ rzecży od niego zábráne odiął/ á krzywd
2:
ſię pomśćił: tenby drogę nieprzyiacielowi pokazał/ áby y po=
3:
tem tákie rzecży ná potym cżynił: vrząd miecżá/ ktory mu w=
4:
ręce ieſt dan/ ná karánie złych/ ná ſtronę zárzuca: á niema być
5:
rozumian zá Páná/ ále zá wydawcę Rzecżypoſpolitey/ ktory
6:
ią cżáſu potrzeby opuſzcża. Bo/ iáko powieda Cicero, kto nie
7:
broni/ y niezáſtáwia ſię krzywdźie ieſli może/ ták ieſt wyſtęp=
8:
nym/ iáko ten ktory rodźice/ ábo przyiaćioły/ ábo oycżyznę o=
9:
puſzcża.
10:
IIII
Lecż niedoſyć ći ieſt ku otrzymániu zwyćięſtwá/ ſpráwiedli
11:
wą przycżynę woyny mieć/ ieſlibychmy ſię nie káiáli grzechow/
12:
ktorycheſmy ſię kiedy dopuśćili/ ieſli vcżynkámi Bogu przyie=
13:
mnemi żywotá náſzego nieozdobimy/ żadney nádźieie możemy
14:
niemieć o zwyćięſtwie. Boć Bog vżywa posługi obcych na=
15:
rodow ná ſkaránie złośći ludu ſwego. A ták y narody wy=
16:
zywa áż od pułnocney ſtrony świſnieniem ſwym by więc gło=
17:
ſem trąby ná woynę: y Nábuchodonozorá Krolá Bábilońſkie=
18:
go sługą ſwoim zowie/ ktorego obrał Hetmánem przećiw I=
19:
zráelowi. Opiſuie też y prędkość/ y moc/ y gotowość/ y bie=
20:
głość walcżenia woyſk przychodzących: áby dał znáć/ że nie=
21:
trzebá im nic wątpić/ áby nád Izráelitámi niemieli zwyćięſt=
22:
wá otrzymáć/ ábo ie w plon zábráć. A ták/ gdy ſpráwie=
23:
dliwa przycżyná będźie/ á wprzod woyny oznaymienie/ y żywot
24:
wedle náuki Chrześćijáńſkiey poſtánowiony/ tedy o oney woy
25:
nie/ ktora z wolą Bożą będźie zácżęta/ możem niewętpić/ że y
26:
ſzcżęśliwa będźie/ y dobrze ſię zdárzy.
27:
Rozdźiał trzeći.
28:
Woyny świętobliwość/ á miedzy inſzemi ludzkiemi ſpráwámi zacność.
29:
Ktemu nápominánie do Sláchty/ y do Krolá.
30:
A Gdy tym ſpoſobem woyná będźie wie=
31:
dźioná/ niewiem ktoraby ſpráwá ludzka byłá za=
32:
cnieyſza/ ktoraby miáłá przeſtrzeńſzy plác ku oka=
33:
zániu mnogich y wielkich dźielnośći. Bo á gdźie
34:
by ſię więtſze męſtwo pokázáć mogło/ iedno gdźie
35:
śmierći zá nic niemáią/ gdy káżdy gárdło orężu nieprzyiaćiel=
36:
ſkiemu dla oycżyzny náſtáwić muśi? A gdźież ſię iáśnieyſza
37:
ſpráwiedliwość okázáć może/ gdźie dobrodźieyſtwá więtſze á
38:
wſzytkiemu ludowi wdźięcżnieyſze zſtáć ſię mogą/ iedno w zá=
39:
ſtáwowániu gárdłá/ dla źiemie w ktoreieś ſię vrodźił/ dla do=
40:
mu w ktorymeś wychowan/ dla żony/ dźiatek/ y wſzytkiey má=
iętnośći/


strona: 109

Kśięgi trzećie.109
1:
iętnośći/ ná oſtátek dla Rzecżypoſpolitey/ y wiáry ku Bogu?
2:
A w tych wſzytkich rzecżách/ proſzę obácż/ iáko wielka oeſt má=
3:
teria do polerowánia wiáry! á mowię wiáry w Bogá onego
4:
wſzechmocnego: bez ktorey żadenby ták wiela niebezpiecżeńſtw
5:
chcąc y rozumieiąc wytrzymáć niemogł. Ale vmysł ná one
6:
błogosłáwionych ludźi ſtolice poglądáiąc/ ktore ſpráwiedli=
7:
wie boiuiącym ſą nágotowáne/ á w miłośierdźiu Bożem przez
8:
Chriſtuſá Iezuſá obiecánem vfáiąc/ przećiwko oney ſtráſzli=
9:
wey przygodźie śmierći zmacnia ſię/ y w tych niebezpiecżeńſt=
10:
wách trwa/ z ktorych ſobie widźi drogę vprzątnioną do żywo=
11:
tá nieśmiertelnego. Przeto też nie prożno Apoſtoł Iezuſá
Ebre. 11. wirſz 59.

12:
Chriſtusá nápiſał/ że Oycowie święći wiele zacnych ſpraw w
13:
wierze/ y pewnośći łáſki przećiwko ſobie Bożey cżynili/ kro=
14:
leſtwá burzyli/ gęby Lwom zámykáli/ moc ogniowę gáśili/ o=
15:
ſtrośći miecżá vchodźili/ naiázdy nieprzyiaćielſkie wſtecż wra=
16:
cáli/ á ná woynie mężni byli. Zda ſię też/ iákoby Bog znie=
17:
iákiey táiemney rády ſwey/ iáko przećiwko inſzym narodom/
18:
ták też przećiwko nam/ w ſąśiedztwie bliſkie nieprzyiaćioły po=
19:
ſtáwił/ ktorziby nas záwżdy trapili/ á w boiáźni trzymáli: áby
20:
ieſlibyſmy vſtáwicżnie w pokoiu żyli będąc ná wſzem bezpiecż=
21:
ni/ ábo męſtwo náſze niewiędnęło/ ábo żebyſmy ſámi ná ſię prá=
22:
wic ſwoich nieobroćili. Przetoćiem y zá dawnych cżáſow
23:
ludowi ſwemu wybránemu/ w oney obiecáney źiemi/ do kto=
24:
rey ie wielmożnie przywiodł/ nieprzyiaćioł był námieſzał/ áby
25:
iym byli przycżyną ćwicźenia do męſtwá: Záś Rzymiánie
26:
iż byli pogránicżne nieprzyiaćioły wybili/ ſámi ná ſię woynę
27:
obroćili. A przetoż wy/ o ślácheckiego ſtanu ludźie/ y wſzyt=
28:
cy ktorzikolwiek Rzecżypoſpolitey miecżem bronićie/ gdy ſię ná
29:
woynę gotuiećie/ niegotuyćieſię iáko ná łup domowy/ áni iáko
30:
ná rozpuſtę wſzytkiego coſię komu podoba broienia: ále iáko do
31:
roboty świętey/ do posługi Boga y ludźiom wielce wdźięcż=
32:
ney: zktorey wam y wáſzemu narodowi sławá/ Rzecżypoſpo=
33:
litey zacność/ á káżdemu Z oſobná wielkie pożytki przyść máią.
34:
A ty/ o Krolu/ to cżynić maſz: krzywdy y niebezpiecżeńſtwá
35:
od ludu twego odgániáć/ ſwowoleńſtwo ſrodze káráć: á o to
36:
ſię wſzytko ſtáráć/ y to opátrowáć/ coby ku vſpokoieniu Rze=
37:
cżypoſpolitey domá należáło: áby/ ieſliby co prze twą niedbá=
38:
łość/ przećiwko Bogu y przećiwko ludźiom zbroiono/ niepo=
39:
wſtáłá iáka ſroga burzá/ ktoraby y twey głowie Krolu niefol=
40:
gowáłá/ y Rzecżpoſpolitą twą wywroćiłá. Bo widźiſz iá=
41:
ko wielkie niebezpiecżeńſtwá poſtronne nas obſtąpiły. Co ieſli
42:
ie ieſzcże domowemi rozſzyrzymy/ ktoż nas wybáwi od gniewu
43:
Bożego? Wſpomni Krolu/ ná Ludwiká Węgierſkiego Kro=
Tlá kre=


strona: 109v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
lá krewnego twego/ ktory dla ſwowoleńſtwá á złośći ludu
2:
ſwego domowych/ y ſam niewinnie zginął/ y Kroleſtwo okru=
3:
tnemu nieprzyiaćielowi ku pośiedzieniu zoſtáwił. A przetoż/
4:
po wſzytkich pańſtw twoich powiećiech trzebá rozłożyć vrzę=
5:
dniki/ ktorziby y od krzywd bronili/ y mśćili ſię ich/ ábo ie ka=
6:
ráli. Ale o tem ná inſzem mieyſcu powiem. teraz cżego ná
7:
wypráwę woienną trzebá/ wypiſzmy.
8:
Rozdźiał cżwarty.
9:
1. O biegłośći y ćwicżeniu Rycerſkiem: 2. á cżego przeſtrzegáć máią woiennicy.
10:
OWſzem iesli w káżdey rzecży/ tedy to pe=
11:
wna/ że nawięcey w rycerſtwie trzebá biegłości.
12:
Bo ácż dla niezlicżonych ſpoſobow walcżenia/ á
13:
rozmáitych y nagłych odmian: ledwie ſię iáki
14:
kſztałt ábo vſtáwá około boiu cżynienia dáć może:
15:
wſzákże ludźie mądrzi/ wiele rzecży z doświádcżenia dawne=
16:
go zebráli/ ktore do otrzymánia nád nieprzyiaćielem zwyćię=
17:
ſtwá wiele pomoc mogą. A iáko wſzytkie inſze náuki/ ták y
18:
rycerſka rośćie y niſzcżeie/ ták wychowániem/ iáko ćwicżeniem.
19:
Niegodzą ſię do rycerſkich ſpraw kochánkowie á zbytecżni lu=
20:
dźie: iáko Numanus mowi/ gdy Troiánom ich pieſzcżotę te=
21:
mi słowy wymawia:
22:
Vobis picta croco et fulgenti murice veſtis,
Verg. AEn. 9.

23:
Desidiae cordi, iuuat indulgere choraeis: Et tunicae manicas, et habent redimicula mitrae. To ieſt/
25:
Wy w ſzátach przekoſztownych w świetnem kármezynie
26:
Kochaćie ſię/ w leniſtwie/ w tańcách/ co hnet minie/
27:
V ſzat rękawy drogie/ á cżapki zbieńdámi/
28:
Wielcyśćie roſkoſznicy niezrownaćie známi.
29:
Bo tu dawa znáć/ że ludźie rozpieſzcżonego żywotá/ niego=
30:
dzą ſię ná rycerſki ſtan: páncerzá y przyłbice niemogą długo
31:
nośić/ áni we zbroi długo chodźić: á gorącá/ źimná/ głodu/ y
32:
prace wyćierpieć niemogą. Nie záwżdy tedy rycerſki cżło=
33:
wiek w komnátách y w domiech mieſzkáć ma. Winien wiedźieć
34:
co to ieſt wał/ przekop/ namiot: niema ſię názbyt w roſkoſz=
35:
nych ſzátách kocháć/ ále ma przywykáć woiennemu vbiorowi y
36:
páncerzowi: nie záwżdy w ćieniu leżeć/ ále słońcem á mrozem
37:
ſkorę ſwoię ma hártowáć: Bo nie bez przycżyny ſię chlubi ten
38:
że Numanus Remulus, że z młodych lat przywykł pracy/ á leniſt=
39:
wá/ pieſzcżoty/ y zbytku nigdy nieznał/ gdy ták mowi:
40:
Durum á ſtirpe genus, natos ad flumina primum
Vergi. ibidem

41:
Deferimus, ſaeuoque gelu duramus, et vndis,
venatu


strona: 110

Kśięgi trzećie.110
1:
Venatu inuigilant pueri, ſyluaſque fatigant: Flectere ludus equos, et ſpicula tendere cornu. At patiens operum, paruoque aſſueta iuuentus, Aut raſtris terram domat, aut quatit opidda bello. Omne aeuum ferro teritur, verſaque iuiencum Terga fatigamus haſta: nec tarda ſenectus Debilitat vires animi, mutatque vigorem: Caniciem galea premimus, etc. To ieſt/
9:
Twárdźiſmy z rodu ludźie/ Syn ſkoro ſię rodźi/
10:
Nieśiemy iy do rzeki/ że ſię w wodźie chłodźi.
11:
Mrozem iy hártuiemy/ á ſkoro podrośćie/
12:
Lowi źwierz rozmáity pilno w dźikiem chrośćie:
13:
Miáſto gry końmi tocżą á z łukow ſtrzeláią.
14:
Záś młodźieńcy prácowni ná máłe przeſtáią/
15:
Około źiemie robią/ lub miaſt dobywáią/
16:
Po wſze cżáſy żelázem gráć obycżay máią.
17:
Cżęſto tarcże oſzcżepem kryte bukowiną
18:
Przebijamy: Lecż látá y ſtárym nieginą.
19:
Bo żelázną przyłbicą ſzedźiwość kryiemy:
20:
Przeto też nie iednego bez ługu myiemy.
21:
Tu Remulus nietylko ſię z wychowánia wychwala/ ále też y z
22:
ćwicżenia/ ktorym náuká rycerſka nawięcey ſtoi. A to za=
23:
leży ták ná koniech/ iáko ná ieźdzcoch/ y ná pieſzych. Wielekroć
24:
w potrzebie konie ná przekáźie były: cżęſtokroć też porazce przy
25:
cżynę dawáły. Przeto zuchwáłe á nieobiezdżone/ ábo płoche/
26:
ábo dycháwicżne/ á ktemu nietrwáłe/ ábo nie obrotne/ niechay
27:
będą z woyſká wyrzucone: á dobrzeby wcżás przez woźnego
28:
obwołáć/ áby káżdy przed cżáſem konie dobre ſobie ſpráwił.
29:
Bo ieſliże dobrym nacżyniem káżda robotá bywa dobrze robio=
30:
ná: tedyć też do woyny trzebá koni dobrych: ktoreby też niech
31:
dobrze karmiono/ y cżęſtem przeieżdżániem ćwicżono/ do ſtę=
32:
pnego chodu/ do ruſzenia/ do záſtánowienia/ ná ſtronę powra=
33:
cánia/ kárer tocżenia/ po gorách y rowiech biegánia: ná oſtá=
34:
tek do wſzelákiego biegu y prace ná woynie potrzebney. Bo
35:
tym ſpoſobem/ nietylko konie/ ále y ieźdźcyby ſię ćwicżyli. Co
36:
iáko rzecż potrzebna ná woynách/ nieieſt to rzecż táyna. Bo
37:
niemoże to być/ áby ochotnie Hetmáńſkie roſkazánie cżynić mie=
38:
li/ ábo też vmieiętnie powinnośći rycerſkiey doſyć cżynili/ kto=
39:
rzi ſię w tem niećwicżyli. Bo á iáko koniem powroćić/ iáko
40:
ſtrzelbę cżynić/ iáko broni vżywáć/ iáko kopiją ſkłádáć może/
41:
kto tego pirwey namniey niekoſztował? Przed láty ten był
42:
obycżay w mieśćiech/ że trzećią cżęść mieſzcżan do rycerſkich rzecży zwycżáiono: ktorzi od inſzych Rzecżypoſpolitey powin=
T ijnośći


strona: 110v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
nośći wolni bywáli. á tym ſpoſobem y ſáme miáſtá/ okrom
2:
pieniężnego ludu/ máiętności ſwoich broniły. Teraz v nas
3:
śláchecki ſtan wſzytek ćiężar bronienia Rzecżypoſpolitey ná ſo=
4:
bie nośi. Ktora Rzecżpoſpolita żołnierze ma niećwicżone/ tá
5:
cżáſu potrzeby/ ábo onych niećwicżonych vżywáć/ ábo zkąd i=
6:
nąd ćwicżonych doſtawáć muśi. Swych niećwicżonych v=
7:
żywáć/ á co inſzego ieſt/ iedno nieprzyiaćielowi chćieć poſtąpić
8:
zwyćięſtwá? bo niećwicżeni/ y trudno co dobrego ſpráwić
9:
mogą/ y nieprzyiaćielowi ztąd ſerce rośćie/ wiedząc że nieu=
10:
mieią ſpoſobu walcżenia/ z ktoremi ſię potkáć máią. A ieſli=
11:
że żołnierzow zkąd inąd doſtáwáć ma/ tedy im niemoże ták v=
12:
fáć iáko ſwoim/ y niemoże ták wiele ná nie przełożyć/ áni wy=
13:
ſtępnych ták ſpráwiedliwie káráć/ iáko ſwych: á ieſliże ſobie
14:
będą mężnie pocżynáć/ muśiſz iym więcey dáć. A ono wni=
15:
wecż/ co do domu ſię wrácáiąc/ wielkie mnoſtwo pieniędzy z=
16:
źiemie wynoſzą. Nád to/ trzebá ſię pilnie wyſtrzegáć/ áby żoł=
17:
nierze poſtronni/ przewiedźiawſzy onę kráinę w ktorey służą/
18:
y mieyſcá iey ſposſbnieyſze wypátrzywſzy/ ieſli wſzytkiego má=
19:
ią doſtátek ábo niedoſtátek/ ná koniec przewiedźiawſzy wſzy=
20:
tek ſpoſob walcżenia tych v ktorych służą/ niebyli ná potym
21:
ſkłonnieyſzi y chciwſzi podnieść woynę przećiwko nim/ ábo z=
22:
dobrey woli ſwey/ ábo od inſzych náięći. Bo nieprzyiaćiel
23:
bárzo rad będźie miał przy ſobie tego żołnierzá/ ktory mieyſc
24:
świádom/ y wſzytkich poſtępkow oney źiemie/ z ktorą woynę
25:
wieść chce. Ale kcżemu to? Atoli/ aby náſzi ile być może/
26:
żołnierze woynę służyli/ niżby poſtronni mieli być przyzwá=
27:
ni: by iedno tácy byli/ żeby wżdy rzecży rycerſkich nieiáko świá=
28:
domi byli. Mowmyż tedy/ iákoſmy pocżęli o ćwicżeniu ry=
29:
cerſkiem. Ktoremu záprawdę wieleby przybyło/ kiedyby lu=
30:
dźie młodźi poniechawſzy obżárſtwá/ ſkakániem/ biegániem/
31:
y ſzermierſtwem ku wſzelakiey ſie chypkośći ćwicżyli: á nie=
32:
chayby do tego vżywáli miſtrzow/ ktorziby Rzecżypoſpolitey
33:
koſztem ná to mieli być chowáni. Cżáſow też pewnych
34:
niechby ná dworze ſypiáli/ prágnienie/ głod/ źimno/ y znoy ćier=
35:
pieli/ źwierz po bezdrożnych puſzcżách gonili/ ćiężary ná grzbie=
36:
ćie y ná oſzcżepie noſząc chodźili: niechby we zbroi biegáli/ ná
37:
koniá drewniánego ſkakáli: niechby ſobie iáki słup ſtáwiáli/
38:
do ktoregoby poćiſkiem/ álbo miecżem/ álbo oſzcżepem vtykáli/
39:
ćwicżąc ſię iákoby z nieprzyiaćielem potkáć mieli. Ktemu
40:
niechby ſobie groble y rowy cżynili/ przez ktoreby ſkakáli: ná
41:
wyſokie mieyſcá áby wſkákowáli y záśię z ſkákowáli: vbiegá=
42:
iąc ie/ á od drugich/ ktorziby ie ztámtąd zepchnąć chćieli/ bro=
43:
niąc: á tákże vćiekáiąc doganiáiąc ieden drugiego/ do celu ſtrze=
láiąc/


strona: 111

Kśięgi trzećie.111
1:
láiąc/ kopiją z ſobą ſię potykáiąc/ niechby ſię iák do potrzeby ćwi=
2:
cżyli y gotowáli. Ktemu też y ono rozmáite broni vżywánie
3:
ábo ćwicżenie niema być opuſzcżáne/ o ktorych iáko piſze Stati= us, ták mowi Achilles: Iamque et ad enſiferos vicina pube tumultus
Statius Achil icid. lib. 2.

6:
Aptabar, nec me vlla feri Mauortis imago Praeterijt: didici, quo Paeones arma rotatu: Quo Magetae ſua geſa citent, quo turbine caeſtum Sauromates, falcemque Getes, arcumque Geſenus Tenderet, et flexe Balearicus author habenae, Quo ſuſpenſa trahens libraret vulnera tractu, Incluſum quoties diſtringeret aera gyro. To ieſt:
13:
Gdym podrosł hnet mię miecżem vcżono ſzermowáć/
14:
Káżdey ſztuki Márſowey muśiałem ſkoſztowáć.
15:
Náwykłem Paeonowie iák broń powracáią/
16:
Iáko Máſságetowie włocżniámi ſtrzeláią.
17:
Iák Sármátá kieśćieniem/ koſą Wołoch śiecże/
18:
Tátárzyn iák łuk ćiągnie/ nic v niego miecże.
19:
Iáko Baleárowie procámi macháią/
20:
Wymierzywſzy kámieńmi rány zádawáią.
21:
Godźiłoby ſię też huffy ſzykowáć/ á iáko ſię znieprzyiaćielem
22:
cżołem przećiw cżołu ſpotykáć/ bądź wſkok/ bądź lekko/ vkázo
23:
wáć: cżáſem też kopijámi słábemi bez grotu/ y kulámi legkie=
24:
mi álbo z ręki/ álbo ćiſkáiąc z proc bitwę ſtácźáć: á okrzyk wiel=
25:
ki w potkániu dla vſtráſzenia nieprzyiaćielá cżynić. Záś iá=
26:
ko huffy ábo ſtoiące powroćić/ ábo pomieſzáne ſpráwić á záſtá=
27:
nowić: ktemu też iáko nieprzyiaćielá gonić/ ábo też przed nim
28:
vchodźić? Trzebá tedy do tego vcżyć ſię oſtrożnośći/ á onych
29:
ile być może/ vżywáć. Niemniey też do tego żołnierze ćwi=
30:
cźyć trzebá/ iáko ſtraż we dnie y w nocy trzymáć/ iáko ią vkry=
31:
wáć/ iáko wypátrowáć y ſzpiegowáć rzecży nieprzyiaćielſkie/
32:
iáko też podſadki ná nie zaſádzáć. Ktemu też/ iáko ſię máią
33:
w ćiągnieniu/ po przeſtronnych y po ćiáſnych á nie przyſtępnych
34:
mieyſcách ſpráwowáć? Záś w ćiągnieniu tego nawięcey trze
35:
bá pilnowáć/ áby ile może być/ żołnierze/ w ſpráwie á ćiáſno
36:
ábo gęſto ſzli: áby ieſliby ſię długo przewlekli/ niedáli przycży=
37:
ny nieprzyiaćielowi vderzyć ná ſię/ zkądby potym mogło być/ iż
38:
przedni niemogąc wcżás dáć rátunku zádnim/ áni zádni prze=
39:
dnim/ wſzytkieby rozno pobito. A ieſliby ćiáſnemi drogámi
40:
woyſko ſzło/ przeto trzebá zpilnośćią vbiegáć mieyſcá ſpoſob=
41:
nieyſze á ná wſzytko ſnádnieyſze. Ná oſtátek/ tego ſię trzebá
42:
pilnie vcżyć/ iáko to vcżynić/ żeby wielkie woyſko máłem ſię
43:
zdáło: á záſię máłe woyſko/ áby ſię ná weyrzeniu wielkie zdało.
T iijBo tym


strona: 111v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
Bo tym ſpoſobem cżáſem nieprzyiaćielá ku bitwie wywabi/
2:
cżáſem go odſtráſzy. Bywáło też y wtem v ſtárych ludźi ćwi=
3:
cżenie/ że żołnierze kąpáli ſię w rzekach ktore niedáleko mieć
4:
mogli/ nietylko dla omyćia ćiáłá z brudu y z potu/ ále też áby
5:
ſię vcżyli pływáć. Ktora rzecż iáko ieſt potrzebna ná woy=
6:
nie/ ći dobrze wiedzą/ ktorzi kiedy mieli bitwę z nieprzyiaćie= lem przy wodnych mieyſcách. Trzebá przyzwycżáić do tego
7:
żołnierze/ áby znákow ktore Hetman dawa/ pilnowáli: ktore
8:
dawáią ku potkániu/ y záśię ná odwrot/ ná ſtánowienie obo=
9:
zu/ y ná ruſzenie z mieyſcá. A dawáią te znáki cżáſem sło=
10:
wy/ cżáſem trąbieniem/ cżáſem też inſzemi znáki: iáko ſchyle=
11:
niem drzewcá ná doł/ zágáſzeniem ogniá/ y inſzemi tem podo=
12:
bnemi rzecżámi iáko gdźie ieſt obycżay. Są też ieſzcże y dru=
13:
gie ſpoſoby ćwicżenia/ o ktorych dowodniey mogą powiedźieć
14:
ći/ ktorzi ſię ná woynach więcey báwili. A do tákiego ćwi=
15:
cżenia w niektorych Rzecżáchpoſpolitych pewne ſzkoły ſą po=
16:
ſtánowione/ zapłáty też tym ktorziby wygráli bywáią názná=
17:
cżone. A przeto tákowe ſzkoły y w náſzey Rzecżypoſpolitey
18:
byłyby bárzo potrzebne/ w ktorychby ſię młodźi ludźie do wſze=
19:
láiey broni ćwicżyli. Ieſt też to Rzecżypoſpolitey bárzo po=
20:
żytecżno/ dawáć ná káżdy rok cżás/ ktoregoby ſię ná pewne miey
21:
ſce wſzytek rycerſki ſtan z ieżdżał: áby ſię tám káżdy okázował
22:
wedle máiętnośći y przemożenia ſwego/ z końmi/ sługámi/
23:
zbroią y wſzeláką bronią/ ták iáko ná woynę iecháć winien.
24:
Ale wtem przeſtrogi trzebá/ áby ieden dźień vſtáwiono/ ktorego
25:
by ſię to we wſzytkich Powiećiech dźiało: by záśię/ iesliby to
26:
nie iednego dniá było/ niepożycżał ieden v drugiego zbroie y
27:
broni. Trzebá też do tego przełożyć ludźi ſtátecżne/ á w rze=
28:
cżách rycerſkich biegłe/ ktorziby woyſká doglądáli/ licżbę tych
29:
ktorzi ſię okázowáć máią ſpiſywáli/ huffy iáko ku bitwie ſzyko=
30:
wáli/ á vcżyli iáko ſię potykáć/ y iáko z nieprzyiaćielem cżynić:
31:
żeby też gonitwy zá tarcżą/ y potykánie kiryśnikow/ y inſze tá=
32:
kowe ćwicżenia ſpráwowáli/ bez ktorego nacżynie/ by nalep=
33:
ſze/ nic nieważy. A dobrzeby áby dla tego ćwicżenia przyzy=
34:
wano żołnierzow vkráinnych/ ktorzi w rozmáitych bitwách by=
35:
wáli. Dobrzeby też/ áby zkáżdego Powiátu ná
36:
vkráinę ludźie ślácheckiego ſtanu ieźdźili: nie wſzytcy záraz/
37:
ále iednego roku iedni/ drugiego drudzy: áby ták ná przemiá=
38:
ny żołnierſką służąc/ y Rzecżypoſpolitey służyli/ y w rzecżách
39:
rycerſkich ſię ćwicżyli. A do tákowego ćwicżenia/ godźiłoby
40:
ſię/ áby Woiewodowie/ Káſztellanowie/ Stároſtowie/ y in=
41:
ſzi tym podobni vrzędnicy/ oſobámi ſwemi przyieżdżáli: áby
42:
ſię wſzytko pod zwierzchnośćią/ á zwiętſzą pilnośćią dźiało/ y
żołnie=


strona: 112

Kśięgi trzećie.112.
1:
żołnierze áby byli posłuſznieyſzi. Bo ponieważ to żołnierſka
2:
ieſt rzecż/ y záſtánowić ſię/ y ruſzyć ſię ábo poſtąpić/ y vde=
3:
rzyć ná nieprzyiaćielá/ y cofnąć ſię ná zad/ y inſzych rzecży wie=
4:
le/ wedle cżáſu y mieyſcá vmieć: tedyć záprawdę/ ktorzi ſię w
5:
tákowych iákoby ćieniách woyny niećwicżyli/ niemoże to być/
6:
áby/ gdy przyidźie y ku ſámey niebezpiecżnośći/ mogli ſobie do=
7:
brze y mężnie pocżynáć. Metellus Hetman przećiwko Iugur=
Saluſtius in Bello Iugurthino.

8:
ćie od Rzymian do Numidyey będąc posłan/ wźiął był od Al=
9:
biná/ ktory był przed nim Hetmánem/ żołnierze niećwicżone/
10:
ſwowolne y roſpuſtne/ w niebezpiecżeńſtwie y w pracy niećier=
11:
pliwe/ kárnośćią nieukrocone/ áni wſkromnośći przewiedźione.
12:
Ktorych iż niemogł przećiw nieprzyiaćielowi ſnádnie vżywáć/
13:
nie drzewiey ſię zwieść bitwy ważył/ áż zbytku oducżył/ á do
14:
potrzebney prace zwycżáił. Naprzod tedy (iáko powieda
15:
Salluſtius) wyrokiem ſwoim/ zábronił wſzytkich przycżyn zle=
16:
niáłość przynoſzących: zákazał też/ áby żaden w oboźiech le
17:
bá/ áni żadney wárzoney y piecżoney potráwy nieprzedawał:
18:
áby ſię dla iákiego pożytku motłoch zá woyſkiem niewłocżył:
19:
áby żaden proſty żołnierz/ niemiał w oboźie y w huffie sługi áni
20:
bydlęćiá iákiego. Drugim miárę vſtáwił. Potym poprze=
21:
cżnemi drogámi co dźień oboz ruſzáiąc wodźił: á iákoby bliſko
22:
był nieprzyiaćiel wáłem y przekopem wárował: ſtraż gęſtą
23:
miewał/ á ſam ią z porucżniki ſwemi obchodźił: Ieſzcże w hu=
24:
ffie to miedzy przednimi/ to miedzy zádnimi/ to miedzy śrze=
25:
dnimi bywał/ áby kto z ſpráwy niewykracżał: áby z chorąg=
26:
wiámi gęſto ſzli/ á iżby káżdy żołnierz ſobie broń y ſtráwę niosł.
27:
A ták zábraniáiąc wyſtępkow więcey niżli ie karząc/ zá krotki
28:
cżás zmocnił ſwoie woyſko: z ktorym potym przećiwko Iu=
29:
gurćie mężnie ſobie pocżynał. To ták Salluſtius piſze. A teć ſą
30:
rzecży/ ktore ći co chcą woiowáć/ muſzą w ſobie mieć iáko=
31:
by wrodzone. Bo ſą y drugie rzecży/ iákoby nie do tych nale=
32:
żące/ ále przedśię potrzebne/ ktore iednák żołnierze á zwłaſzcżá
33:
Hetmánowie máią wiedźieć. Naprzod trzebá wiedźieć żoł=
2

34:
nierzow ták ſwoich iáko y nieprzyiaćielſkich przyrodzenie/ ro=
35:
zum/ obycżáie y wády. bo z tąd wiele oboiá ſtroná porozu=
36:
mieć może/ coby do zwyćięſtwá pomagáło ábo przekażáło.
37:
Przytym trzebá też wiedźieć położenie y ſpoſob oney kráiny/
38:
do ktorey ſię woyná ćiągnie: ieſli ieſt gorzyſta/ cżyli rowna: co
39:
zá rzeki/ láſy/ miáſtá y zamki ma: tákże też obycżáie obywáte=
40:
low oney źiemi. Ale nawięcey trzebá wiedźieć mieyſcá ábo
41:
do tocżenia obozu/ ábo do ſzykowánia woyſka. Z tych rzecży
42:
wiele ſię inſzych do dobrey ſpráwy drog náleść może. Nieká=
43:
żde mieyſce da ſię oblec/ nie do káżdego ſię może zdźiáły przy=
T iiijſzáńco=


strona: 112v

1:
ſzáńcowáć. inácżey ſobie trzebá pocżynáć przećiwko Vliſseſo=
2:
wi onemu chytremu mędrkowi: á inácżey przećiwko Aiáxo=
3:
wi/ choćia wielkiemu mężowi/ ále nieták fortelnemu. Poly=
4:
phema onego okrutnego y ſrogiego chceſzli pochodźić/ trzebá że=
5:
byś mu dał dobrego napoiu/ ktorymby ſię vpił. Wiele tedy
6:
rzecży/ wedle ſpoſobu woyny/ y nieprzyiaćielá/ zktorym ſię woy
7:
ná tocży/ rozcżytáć trzebá. Bo z temi ktorzi niekocháiąc ſię
8:
w vćiekániu/ nie vrywcżą ále wſtępną bitwę dawáią/ inácżey
9:
ſię trzebá obchodźić/ niżli z Turki y z Tátáry/ ktorzi rzkomo v=
10:
ćiekáią/ ztrzaſkiem goniące zábijáią/ y bitwę pokrzepiwſzy ſię
11:
wznawiáią/ y nieobácżne/ mnoſtwem ſwoiem łácno obſkocżą.
12:
To wſzytko mądrzi walecżnicy wiedźieć y tego ſię trzymáć má=
13:
ią: bo to wiele kroć więcey do zwyćięſtwá pomaga/ niżli moc y
14:
mnoſtwo ludźi. Dla tego y Turek/ choćia mnoſtwem ludźi/ y na
15:
cżyniem woiennym wſzytkie monárchy przewyſza: wſzákże for=
16:
tylmi/ á ſnádnośćią ták cżáſu iáko mieyſcá/ więcey bitew wy=
17:
grał/ niżli mocą. Wie on káżde go narodu/ zktorym ma mieć ſprá
18:
wę/ obycżáie: wie położenie kráiny y mieyſc. ſtára ſię przez
19:
ſzpiegi/ ábo Chrześćijány ná to náięte/ áby ie wymálowáne
20:
mieli: y nigdy on do nas nieprzychodźi/ áż wſzytko pirwey prze=
21:
wiedźiawſzy y przepátrzywſzy. A ztądże wie/ gdźie ma woy=
22:
ſko ſzykowáć/ gdźie bitwę dáć á záſtáwić ſię. Wielekroć z ná=
23:
ſzych obycżáiow zwyćięſtwo ſobie obiecuie. Bo dobrze świá=
24:
dom náſzego narodu obżárſtwá/ wſzelákiego zbytku/ y niezgod.
25:
Tego ſię tedy trzebá ſtrzec/ á do káżdey rzecży drogi doſtátecż
26:
nie wiedźieć. Wiele ſię ich dźiwuie/ iż Rzymiánie zá dawnych
27:
cżáſow/ miewáli wielkie ſzcżęśćie do wygrawánia bitew ták
28:
iż wſzytek świát pod ſwą moc byli podbili. Acżkolwiek to ieſt
29:
pewna rzecż/ że Rzymiánie wielkie ſzcżęśćie ná on cżás mieli:
30:
wſzákże kiedyby ćwicżenie y karność rycerſka ták wielka v=
31:
nich niebyłá/ iákowa ledwie v drugich narodow bywáłá: kie=
32:
dyby byli wſzelákich do walcżenia pogod niepilnowáli/ żadnym
33:
ſpoſobem by byli ták dobrze ſzcżęśćia ſwego nie vżyli. A ták
34:
wiele Hiſtorykow o tem piſze/ iż oni nie ták mnoſtwem żołnie=
35:
rzow/ iáko dobrą ſpráwą á biegłośćią zwyćięſtwo otrzyma=
36:
wáli. Y Vegetius powieda/ iż ſię to v káżdego Hiſtoriká náy=
37:
duie/ że káżdy Konſul Rzymſki/ przećiwko naywiętſzym nie=
38:
przyiaćiołom/ niemiewał więcey iedno dwá legiony/ przydaw=
39:
ſzy do tego pomoc przyiaćielſką/ ktorych tákże wiele bywáło/
40:
ábo trochę więcey. Ták wielkie ćwicżenie mieli Rzymiánie/
41:
y ták wielką śmiáłość/ iż ná káżdą potrzebę woienną/ rozumie=
42:
li być doſyć dwanaśćie tyśięcy. To piſze Vegetius, ktory powie=
Legion iáko wiele ma wſobie.

43:
da/ iż w káżdem legionie Rzymſkiem/ bywáło ſześć tyśięcy á
cżáſem


strona: 113

Kśięgi trzećie.113
1:
cżáſem y więcey żołnierzow: cżáſem też y mniey. iáko w tey
2:
woynie ktora byłá przećiwko Antyochowi zá cżáſu Scypioná
3:
były dwá Legiony Rzymſkie/ á dwá przyiaćielſkie: z ktorych
4:
káżdy legion miał tylko pięć tyśięcy y cżterdźieśći żołnierzow/
5:
iáko Liuius piſze. Co tu dla tego przypominam/ áby káżdy ro=
6:
zumiał/ że Rzymiánie máłym woyſkiem/ ále ćwicżonemi żoł=
7:
nierzmi/ y Hetmány ſpráwnemi á biegłemi/ wielkie woyſká cżę=
8:
ſtokroć porażáli. Bo y ná ten cżás trudną woynę wiedli/ gdy
9:
ſię o namożnieyſzego Krolá/ á o trzećią świátá cżęść/ iákoby o
10:
nowy świát kuśili. Ale ſię iych wiele vſkarża/ że vmieiętność
11:
walcżenia/ y ten wſzytek około ſzykowánia woyſká poſtępek
12:
máło ieſt pożytecżny zá náſzego wieku/ dla dźiał/ od ktorych
13:
wiele tyśięcy ludźi ginie. Co ácżkolwiek prawdá ieſt: wſzák
14:
że y to ſię też wyznać muśi/ że wiele ſię ſtacża bitew okrom wy=
15:
ſtrzelánia dźiał. Nád to/ miewáli też y ſtárzy ludźie nieiákie
16:
dźiáłá/ ábo inſze nacżynia tym podobne/ á przedśię miſterſtwem
17:
huffy ſpráwowáli. Ano y Turcy/ ktorzi wiele dźiał vżywá=
18:
ią/ á przedśię o nich powiedáią/ że ſię Mácedońſkim obycżáiem
19:
ſzykuią: á żadney też broni ćwicżenia nieopuſzcżáią: to też pe=
20:
wna/ że máią ná to ſzkoły poſtánowione/ gdźie ſię młodźi lu=
21:
dźie vcżą woienney náuki/ á przetoż y náſzi ludźie niemieliby
22:
tego opuſzcżáć. Lecż o roznośći broni/ o ſzykowániu woyſká
23:
o licżbie y kozakow y huſárzow/ tákże y o kiryśnikoch y o dra=
24:
biech y o ſtrzelcoch co z ruſznicámi y z łuki/ y z procámi/ y kopa=
25:
cżow/ y tych co koſze dźiáłáią/ y o inſzych rzecżách do woyny po=
26:
trzebnych/ piſáć ábo náukę dáwáć nie ieſt moiá rzecż. Są w
27:
tey mierze miſtrzowie/ od ktorych ſię tego vcżyć przyſtoi. A
28:
to niech będźie o náuce y ćwicżeniu rycerſkim.
29:
Rozdźiał piąty.
30:
O obycżáioch y kárnośći żołnierzow.
31:
A Iż ni iedná rzecż z tych dwu/ nic zacne=
32:
go niemoże ſpráwić okrom dobrych obycżáiow/
33:
y ſrogiey kárnośći/ przeto żołnierzom táki ży=
34:
wot wieść trzebá/ ktoryby ie okazał być boiącemi
35:
ſię Bogá/ á miłownikámi vcżćiwośći. Ktorzi
36:
śmieią w huffie ſtać/ niemáiąc w ſobie boiaźni Bożey y miłośći
37:
bliźnego/ ći y śiebie y oycżyznę w pewną niebezpiecżność przy=
38:
wodzą. bo ſumnienie złego żywotá będźie ie trwożyć/ miecże
39:
y broń z rąk będźie im wytrącáć/ ſtráchu wielkiego/ nietylko od
40:
nieprzyiaćielá/ ále też y od ſámego ćieniá/ ábo ſzumu liſtkow
T vná drze


strona: 113v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ná drzewie będźie ie nápełniáć. Iáko ſam Bog do tych/ ktorzi
3. Moyż: 26. W wirſz: 30.

2:
przykazánia iego nie posłuſzni/ mowi: vpádniećie przed nieprzy=
3:
iaćioły wáſzymi: będźiećie dáni pod ich moc: będźiećie vćie=
4:
kać/ á nikt was niebędźie gonił: będźie was ſtráſzył ſzum liſt=
5:
ká lecącego zdrzewá. Niechayże tedy żołnierze miłuią Bogá/
6:
á przykazánia iego posłuſzni będą: imieniá iego niech niebluź=
7:
nią y ná dáremno nie biorą: niech miłuią trzeźwość: zby=
8:
tku/ y wſzelákiey roſkoſzy w potráwách y w inſzych rzecżách
9:
niech ſię ſtrzegą: nierządnice niech z obozu wygonią/ nierzą=
10:
dnemi chęćiámi niech ſię nie plugáwią: ſkromność ábo mier=
11:
ność w káżdey rzecży niech záchowuią: nikogo niech niezbiją/
12:
cudzych rzecży niebiorą/ niech przeſtawáią ná ſwych żołdźiech.
13:
Ktoby przećiwko temu co vcżynił/ ten ábo niech będźie wedle
14:
wyſtępku karan: ábo ieſli máły wyſtępek/ niech będźie od Het=
15:
máná wzgárdzon á niech mu żadney łáſki nie okázuie. Kár=
Ariſtoteles in Oeconom.

16:
tháginiánie tę vſtáwę mieli/ áby żołnierze ich/ poki żołnier=
17:
ſką służyli/ niepijáli winá. Máchomet też/ ktory narodowi
18:
ſwemu wſzytkę piękność y Rzecżypoſpolitey y wiáry ábo nabo=
19:
żeńſtwá/ w orężu vkázował/ wiecżnie im winá zábronił: náydu
20:
iąc to z dowćipu ſwego/ że vżywánie winá żołnierſkiey zabáwie
21:
ieſt ſzkodliwe. Cyrus Perſki Krol/ gdy poráźił Aſsyryany/
Xwnoph. de Paed. Cyri. lib: 4.

22:
doſtawſzy łupu y wſzytkich rzecży do żywnośći potrzebnych/ nie
23:
dopuśćił żołnierzom ſwoim roſkoſznych ſtołow: chcąc áby ná
24:
chlebie y wodźie przeſtawáli/ przeto też z nich mężne woyſko
25:
miał. Lecż záś Cyáxáres z Medſkiemi żołnierzmi/ gdy wy=
26:
dwornych á roſkoſznych pokármow vżywał/ w obżárſtwo ſię
27:
wdawał/ w ſzátách ſię koſztownych kochał hnet znikcżemniał/ á
28:
wielkich ſpraw zániedbał. Toć ſą przykłády ſtárodawne/ i
29:
od náſzey pámięći dálekie: powiedźiałbym też niektore náſzego
30:
wieku/ ále ſię więc ludźie o to gniewáią. To iáwna rzecż/
31:
iż zpotraw á znapoiow roſkoſznych/ niemierność rośćie: kto=
32:
ra ſnádno ſkiełza ſię do pieſzcżoty/ dobeſtliwośći y do zemdle=
33:
nia/ ktore rzecży ſą bárzo wielkie zarázy Rzecżypoſpolitey.
34:
Niewſpominam tego/ że ći ktorzi ſię náucżyli pieſzcżoty/ roſko=
35:
ſznych potraw/ łácno w rozmáite niemocy wpádáią/ odmieni=
36:
wſzy ſpoſob żyćia ábo pokármow: co ná woynie być muśi. A
37:
iáko wielka powśćiągliwość bywáłá v ſtárodawnego ludu ná
38:
woynách/ vcży nas tego przykład Vryaſzá Heteycżyká: ktory
2. Samu. 11.

39:
od woyſká do Ieruzálemá będąc przyzwan/ y do domu niech=
40:
ćiał iść/ nietylko áby miał v żony nocowáć/ ktorą oſobliwie pię=
41:
kną miał. á gdy go Dawid pytał/ dla cżegoby ták dźiáłał? od=
42:
powiedźiał temi słowy: Skrzyniá Boża/ y Izráelcżycy/ y Zy=
43:
dowie wnamiećiech mieſzkáią: Hetman y żołnierze pod niebem
oboz


strona: 114

Kśięgi trzećie.114
1:
oboz máią: á iabych do domu mego miał iść roſkoſznie vżywáć/
2:
y z żoną moią ſpáć? iákoć żywotá ſzcżęśliwego życżę/ że tego
3:
nieucżynię. Vcży ten przykład/ że cżáſu woyny/ máią obżár=
4:
ſtwá y winá poniecháć/ á od vcżćiwych y dozwolonych roſko=
5:
ſzy wſtrzymáwáć ſię. Iáko Ioel Prorok roſkázuie: Zakaż=
Ioel. w. 2. W wirſzu 15. y 17. r.

6:
ćie ſchadzkę/ poſtánowćie poſt. Niech wynidźie oblubieniec
7:
z gmáchu ſwego/ y oblubienicá z łożnice. Niech płácżą offiár=
8:
nicy y słudzy Boży/ á niech mowią: Miey Boże bácżność ná
9:
twoie/ niech nam nieroſkázuią poſtronni. y ine tám rzecży
10:
Prorok piſze. Bo koniecżnie cżáſu woyny/ y káżdego inſze=
11:
go vćiſku/ więcey mamy myślić o woynách/ ktoremi Bog bę=
12:
dąc obráżony/ wylewa ná nas gniew ſwoy: mamy ſię vpámię=
13:
táć: żywotá popráwowáć: z Bogiem ſię iednáć: cżęſto ſię mo=
14:
dlić/ áby Bog záchował lud ſwoy ku chwale imienia ſwego.
15:
Co iż ſtárożytny Zbor ná bacżeniu miał/ przeto woyny ſwoie/
16:
woynámi Bożemi zwał. A tego też trzebá pilnie przeſtrze=
1. Kron: 5. W wirſzu 22.

17:
gáć/ áby miedzy żołnierzmi niebyły bunty: ktore ſię nawięcey
18:
wſzcżynáią/ gdy ludźie nieiednego ięzyká ábo narodu/ pod ie=
19:
dnym Hetmánem żołnierſką służą. A przeto ieſliby tákowi
20:
byli/ niechby do innego obozu odłącżeni byli. Gdy ſię też ſcho=
21:
dzą do łupu/ ábo do dźielenia żywnośći/ niechby nic wedle woli
22:
ſwey niecżynili: áleby niech wſzytko Rotmiſtrzom było poru=
23:
cżono. Záprawdę on zwycżay cżynienia rzecży do żołnie=
24:
rzow/ ktory bywał v Rzymian/ kiedyby iy też náſzi Hetmáno=
25:
nowie záchowáli/ byłoby bárdzo pożytecżnie/ták do wiela rze=
26:
cży/ iáko do zgody miedzy żołnierzmi/ y do záchowánia ſpol=
27:
ney przyiáźni/ ktora ná woynie bárzo ieſt potrzebna. Turek
28:
kiedy ma z Chrześćijány woynę wieść/ nicżego więcey nieprá=
29:
gnie/ iedno áby z ſobą byli niezgodni. Nigdy on Węgrow po=
30:
ki byli zgodni zwyćiężyć niemogł: y gdy niezgodá miedzy nimi
31:
pocżęłá pánowáć/ więcey ie fortelem y inſzemi pogodámi/ niżli
32:
miecżem ábo mocą poráźił. Gdy woyſká Chrześćiáńſkie ná
33:
woynę ćiągną/ ták wielkie zámieſzánia y bunty miedzy Hetmá=
34:
ny/ y ludźmi roznych narodow bywáią/ iż ie trudniey bywa y
35:
cżáſem hámowáć/ niżli ná nieprzyiaćielá vderzyć. Co ták ieſt
36:
rzecż ſzkodliwa/ że nam vpada ſerce/ gdy wątpim o tem/ áby ći
37:
iáki ſkutek mogli náleść/ ktorzi ták ſą roznych miedzy ſobą vmy=
38:
słow: á nieprzyiaćielowi niepomáłu ſerce rośćie/ gdy ſobie
39:
tuſzą/ że ći łácno mogą być zwyćiężeni/ ktore iuż właſne ich
40:
bunty zwyćiężyły. Trzeba ſię tedy niezgody y buntow wy=
41:
ſtrzegáć: y o to ſię trzebá ſtáráć/ áby żołnierze co napowol=
42:
nieyſzemi byli ſwoim ſtárſzym. Bo á coż ieſt męſtwo żołnier=
43:
ſkie okrom posłuſzeńſtwá iedno vpor? ktory iáko ieſt ſzko=
dliwy


strona: 114v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
dliwy dobrem rádam/ przez wſzytek cżás żywotá/ ná woynách
2:
też iáko ieſt niebezpiecżny/ wiele przykłádow tego poświadcża.
3:
Bo żołnierzom nie ták dálece płácą zá rádę iáko zá pracą. A
4:
przeto żołnierz/ choćia niewie rády ſtárſzych ſwoich (ktore cżę=
5:
ſtokroć trzebá áby táiemne były) ma być posłuſzen: choćia mu
6:
każą w oboźie zoſtáć/ choćia ſię z nieprzyiaćielem potkáć/ cho=
7:
ćia w przekop iść/ choćia ná wał ábo ná mur leść/ choćia też co
8:
inſzego potrzebnego cżynić: á ták dálece/ że choćiaby też o ży=
9:
wot ſzło/ niema ſię zbrániáć roſkazánia. Bo bez tego żadnym
10:
ſpoſobem zwyćięſtwo niemoże być otrzymáne/ ktore ſámo ieſt
11:
przycżyną woyny. A ktemu/ iż posłuſzny żołnierz/ iáko w=
12:
káżdey powinnośći łácniey może być zátrzyman/ ták też y od
13:
buntow ſnádniey może być odćiągnion. Záś żołnierz/ ácżkol=
14:
wiek wielem rzecży zſtawa ſię krnąbrny/ y ná roſkazánie nie=
15:
dbáły/ wſzákże niemniey/ gdy go niekarzą/ á gdy o przełożonych
16:
źle rozumie. Przeto wyſtępni máią być karáni: á żadnego wy=
17:
ſtępku niekaránego nieopuſzcżáć/ áby ieden wyſtępek drugiego
18:
zá ſobą niećiągnął: co poſpolićie záwżdy ná świećie widamy:
19:
Y przełożeni máią ſię o to ſtáráć/ áby cnotą y mądrośćią ſwą/
20:
iednáli ſobie dobre mnimánie. O ktorych to rzecż ſámá po=
21:
trzebuie/ ábych też nieco powiedźiał.
22:
Rozdźiał ſzoſty.
23:
W Przełożonych nád rycerſkiemi ſpráwámi/ co náywięcey obácżáć/ ábo
24:
ná co naywiętſze bacżenie mieć trzebá. Tuż ſie też mowi o Woiewo=
25:
dách/ y o Hetmánie/ y o inſzych Przełożonych woiennych.
26:
TO też bez pochyby ná Rzecżpoſpolitą
27:
należy/ áby męſtwá woiennego przednieyſzych
28:
mieyſc ábo zapłáty łákomſtwo nieubiegáło: á iż
29:
by było przebieránie wedle godnośći oſoby/ bez
30:
ktorey/ prozno ſię kto ma ſpodźiewáć/ áby miał
31:
być w wadze v żołnierzow. Lecż zkądże tę godność pozná=
1

32:
wáć? Pewnieć nie ták dálece z rodzáiu ábo z bogactw/ iáko
33:
z dowćipu/ z biegłośći w rzecżach rycerſkich/ á z doświadcże=
34:
nia męſtwá/ y wielkiego ſercá w bitwách. Zaden maiąc z kim
35:
cżynić o gárdło niebędźie przekłádał koniá domá vrodzonego
36:
á lękliwego nád Tureckiego/ ábo zkąd inąd przywiedźionego/
37:
mocnego y śmiałego. Coż to tedy zá ſzaleńſtwo/ gdźie idźie
38:
iákoby o zdrowie wſzytkiey oycżyzny/ zá życżliwośćią foryto=
39:
wáć trądy twoie/ że ſą domowi twoi y krewni: á przekłádáć
40:
ie nád drugie dowcipne/ prácowite/ y mężne ludźi? Lácnoć
41:
o to że ćię zwáć będą y witáć Hetmánem/ Wodzem/ Rotmi=
ſtrzem/


strona: 115

Kśięgi trzećie.115
1:
ſtrzem/ Porucżnikiem/ Dźieśiątnikiem/ Chorążym/ ále być tym/
2:
á temu co należy doſyć cżynić/ to więc bárzo trudna. Wiele
3:
ich ieſt/ ktorym tákowe vrzędy dawáią tylko względem rodu
4:
á bogactw/ ludźiom niećwicżonym/ nigdy miedzy nowotnymi
5:
żołnierzmi niebywáłym/ á ledwie w żołnierſki reieſtr wpiſá=
6:
nym: ktorzi iáko ſię ná vrzędźie ſwoim záchowuią/ to y ślepym
7:
iáko mowią iáwno. A ponieważ wedle náſzego zwycżáiu/
8:
Woiewodowie bywáią wodzmi ná woynie/ káżdy ſwe powiá=
9:
ty/ tedyć trzebá áby godnośćią woienną wiele inſzych przecho=
10:
dźili. Bo niemáſz nic ſproſnieyſzego nád nieumieiętnego wo=
11:
dzá/ ktoremu niedoſtawa rády/ mocy/ y vmieiętnośći do ſprá=
12:
wowánia powinnośći iego. Woiewodowie máią pod ſobą
13:
Setniki/ Dźieśiątniki/ y inſze tym podobne: ktorym ſię rády
14:
ſwoiey zwierzáią/ ktore potrzebá áby bárzo táiemne były. A
15:
i trzebá/ áby byli przebráni/ á więcey w káżdey woienney po=
16:
trzebie/ niżli drugie żołnierzow mnoſtwo ćwicżeni. Bo tym
17:
ſpoſobem y żołnierze posłuſznieyſze/ y do cżynienia káżdey po=
18:
winnośći prędſze á ochotnieyſze mieć będą. Ale naywięcey
19:
Hetman/ ktorego ſpráwą wſzytek ſię poſtępek woienny tocży/
20:
ma być táki/ ktoryby y wiele rzecży naprzod vbácżyć/ y zpręd=
21:
ká rádę dobrą dáć/ ábo v śiebie náleść/ y wiela á wielkich rze=
22:
cży wiádomość mieć/ á w ſámey woienney ſpráwie przodek
23:
mieć mogł: ktoryby y znoy/ y źimno/ y prace/ y wſzelákie wo=
24:
ienne niewcżáſy więcey niżli drudzy znośił: ktoryby woyſko w
25:
powinnośći iego zátrzymáć vmiał: ktoryby w ſercá żołnierſkie
26:
prędkość y ochotę iákoby wlać mogł: ktoryby ná rzecż pożyte=
27:
cżną námowić ſproſtał. A przeto ná Hetmáná należy/ vmieć
28:
obieráć dobre mieyſcá do tocżenia obozu y okopánia/ á tákże do
29:
bitwy/ vſtáwowáć miárę y ſpoſob puſtoſzenia/ hásło dáwáć
30:
dla rozeznawánia ludu ſwego á nieprzyiaćielſkiego/ y inſze
31:
znáki ná woynie potrzebne dáwáć/ ſtraż dźienną zákázowáć/ á
32:
nocną koleią rozdáwáć: mieyſc dobrze świádomym być: v=
33:
mieć y tocżyć y ruſzáć oboz: roſkázowáć áby był záchowan
34:
porządek ták w ćiągnieniu iáko w odwroćie: żołnierze cżáſem
35:
ſtráſzyć/ cżáſem ſercá ich krzepić: roty y lekko y ćięſzko vbrá=
36:
ne mieć: vrzędy rozdáwáć/ iednym ſetnictwo/ drugim dźie=
37:
śiątnictwo/ inym chorążſtwo: á niektore też cżelnieyſze prze=
38:
bráć/ áby ći wſzytcy około niego bywáli záwżdy: ktemu też ma
39:
vmieć huffy wedle mieyſca y cżáſu ſzykowáć/ á przećiwko nie=
40:
przyiaćielowi/ ábo ná cżoło/ ábo z tyłu/ ábo z boku/ wywodźić:
41:
huffy nieprzyiaćielſkie ábo mieſzáć ábo oſkocżyć: rády ich wy=
42:
ſzpiegować/ á ſwoie vtáić: żołnierzom ſwym do bitwy ſerce
43:
dobre cżynić: á kiedy trzebá/ ná odwrot kázáć trąbić. Wi=
V
dźiałem

strona: 115v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
dźiałem ia ſam Ieronimá Laſkiego/ Woiewodę Sirádzkiego/
2:
wielce mądrego Páná/ á wielkiey sławy mężá y walecżniká/ gdy
3:
huffy ſwe iuż ſpráwione obieżdżał: do mężnego ie potykánia
4:
nápominał: cżeść á zapłátę mężnym/ á nikcżemnym karánie y
5:
ſromotę obiecuiąc: iáko pogody do wſzytkiego ſam pilnował/
6:
á do káżdego kątá woyſka doieżdżał. Ktemu też/ ma Het=
7:
man vmieć fortyle/ chytrośći y inſze ſztuki/ ktoremiby nieprzy=
8:
iaćielá podſzedł/ á śiebie w oſtrożnośći miał: ma też mieć w ſo=
9:
bie pogotowiu wſzelaką oſtrożność do woyny potrzebną. A
10:
nie iuż dla tego/ że nieprzyiacielowi wiárá ma być trzymána/
11:
trzebá wſzelákie fortele gánić. Tylko ono trzebá záchowáć/
12:
áby woyná byłá ſpráwiedliwa/ ktorą zácżąwſzy/ nic ná tem/
13:
choć fortelem/ choć też odkryćie z nieprzyiaćielem cżynić bę=
14:
dźieſz. Co że y Iozua z roſkazánia Bożego vcżynił świádcży
Ioſzu. 8. wirſz 2.

15:
Piſmo święte: y Poeta ieden nápiſał.
16:
Dolus, an virtus, quis in hoſte requirat? To ieſt/
17:
Ieſli fortel ieſli moc/ nie o tem pytáią/
18:
Bywa w nieprzyiaćielu gdy więc wygrawáią.
19:
Ma tedy Hetman y fortele woienne z Hiſtoryi wiedźieć/ y
20:
wſzelákie przeſtrogi do woyny potrzebne vmieć. A ácżkol=
21:
wiek ſię y ony cżęſtokroć przemieniáią/ á więcey cżáſem trzebá
22:
vżywáć drogi do cżego nagle z trefunku przypádłey niżli nau=
23:
ki pewney: wſzákże cżęſtokroć przypadáią tákie cżáſy/ że zpo=
24:
dobieńſtwá rzecży od kogo inſzego ſpráwionych/ w wielu po=
25:
trzebách y my ſię obácżyć ábo oſtrzec możemy. Aleć zápra=
26:
wdę w káżdey ſpráwie/ iż Hetman/ więcey ma być oſtrożny ni=
27:
żli śmiáły/ wiele Pánow pokazáło. Cżáſu też Niemieckiey
28:
woyny/ ktorą Károlus piąty Ceſarz roku 1547. wiodł/ iáw=
29:
nie ſię to okazáło. bo on tám ná ten cżás/ więcey on rozumu/
30:
niżli męſtwá w káżdey ſpráwie vżywał. O obronie miaſt y
31:
inſzych mieyſc/ o oblężeniu/ y dobywániu/ y zburzeniu: o ráto=
32:
wániu w głodźie oblężonych/ o koſzách/ páwęzách/ o dźiáłách y
33:
wſzelákiey tákowey ſtrzelbie/ ábo do bronienia/ ábo też ieſli po=
34:
trzebá do dobywánia miaſt potrzebnych: o potkopywániu pod
35:
mur: o odegnániu nieprzyiaćioł ieſli potáiemnie ná mur wle=
36:
źli/ ábo o wygnániu ieſliby do miáſtá wtárgnęli: o przeprá=
37:
wowániu przez wielkie rzeki/ o ſtoiących wodách/ o gorách/ o
38:
mieyſcách przykrych y przerwánych: o záchowániu przećiwko
39:
zwyćiężonym y więźniom/ y przećiwko zdraycam/ ábo miaſt
40:
wydawcam/ y przećiwko tym ktorzi ſię dobrowolnie podda=
41:
wáią/ o wźięćiu ſtania z nieprzyiaćielem/ y o inſzych tym podo=
42:
bnych rzecżách/ trzebá cżytáć one ktorzi o tem piſáli/ iáko Ve= getius, Aelianus, Frontinus, y inſzych zacnych piſárzow wiele.
Bo ácż=


strona: 116

Kśięgi trzećie.116
1:
Bo ácżkolwiek ſerce wielkośćią męſtwá vtwierdzone/ ſámo ſię
2:
pobudza do podeymowánia rzecży trudnych: á wſzákże ieſliże
3:
ono ktemu będźie ták wielkich rzecży miáło vmieiętność/ á bę=
4:
dźie ſobie bráło ná przykład Hetmány/ ktorzi też w tem bywá=
5:
li/ bez pochyby więtſzą vfnośćią będźie ſię gárnęło bronić ſwo=
6:
ich á dáwáć odpor nieprzyiaćielowi. Záprawdę ieſli ktore=
7:
mu przełożonemu wſpráwách iego/ tedy Hetmánowi w ſprá=
8:
wie woienney/ trzebá áby vmiał roſkázowáć/ á żołnierze miał
9:
posłuſzne. Niechże tedy ma żołnierze powinnośći woiennych
10:
świádome/ ktorziby z chęćią prácowáli/ á niebezpiecżność po=
11:
deymowáli: ktorziby ſię ſromoty wyſtrzegáli/ á w rzecży ſpro=
12:
ſney wſtyd ználi. Bo tákowych ſerce łácno ſię da pobudźić
13:
ku wypełnieniu roſkazánia: Iáko záśię leniwi/ nieumieię=
14:
tni/ nieuſtáwicżni á płochey myśli ludźie/ ktorych żadna cżeść
15:
do sławy niepobudza/ niemogą być ochotni/ áni pożytecżni/ áni
16:
ták pilni do cżynienia doſyć roſkazániu. A przeto ow oby=
17:
cżay ma być gánion/ gdy żołnierze z ledá ludźi zbieráią/ tylko
18:
dla wypełnienia licżby. Bo wiele ich opuśćiwſzy żonę/ dźie=
19:
ći/ wárſtát/ oráctwo y goſpodárſtwo/ idą ná woynę/ áby vſzed=
20:
ſzy roboty y prace domowey/ ſwowolnie żyli/ łupili/ á cudzych
21:
rzecży pożywáli. A niewiem by nie to było przycżyną wielu
22:
woynam/ że ſię nieſzcżęśliwie wiodły. Słyſzałem o tem/ że ná
23:
ſámy tylko okrzyk Turkow przyćiągáiących/ niektore obozy
24:
były odbieżáne/ bitwy nieſzcżęśliwie ſtocżone/ zamki y miáſtá
25:
pośiędźione. Nie trudno domácáć ſię przycżyn ták wiela złe=
26:
go: ktore trzebá było przypomnieć tu w tey roſpráwie o Het=
27:
mánie. Bo to iego rzecż ieſt/ brákowáć żołnierzmi/ á pá=
28:
trzyć iákiego ſtanu kto ieſt/ ktorym ſię rzemiosłem báwił/ iáko
29:
ſię przed woyną ſpráwował. tákże też wiedźieć ich rozriwki/
30:
ſerce y ćwicżenie: aby wiedźiał do cżego káżdego znich ma vży
31:
wáć ná woynie. Pożytecżna rzecż ieſt ná káżdy dźień wywie=
32:
dowáć ſię iáko żołnierze żywą. Lecż nierządnic/ y tych co do ro=
33:
ſkoſzy przycżynę dawáią/ y inſzych ludźi niepotrzebnych z obozu
34:
zbyć/ ieſt rzecz badzo pożytecżna: y nie ták ſię wiele trzebá ſtá=
35:
ráć o mnoſtwo żołnierzow/ iáko o biegłość á godność ich.
36:
Sam tedy Hetman/ ktorego rzecż ieſt o to wſzytko ſię ſtáráć/
37:
ma inſze przechodźić/ dobrą o ſobie nádźieią/ kárnośćią/ rádą/
38:
męſtwem/ ſtałośćią/ y wſzelákiemi cnotámi/ á naywięcey ma
39:
ſię bać Bogá/ á iemu ſámemu vfáć. Bo to ieſt nie ludzka ále
40:
Boża ſpráwá/ nie poniewolnym/ ále y chętliwym y posłuſznym
41:
á powolnym roſkázowáć. A ktory te rzecży iákom powie=
42:
dźiał w ſobie będźie miał/ ten nietylko słowy/ ále y poźrzeniem
43:
ſercá żołnierſkie pobudźi do ſpraw woiennych/ choćia też tru=
44:
dnych.
V ijRozdźiał


strona: 116v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
Rozdźiał śiodmy.
2:
O oznaymieniu wypráwy ná woynę: á o wćiągnieniu
3:
woyſká zarázem w źiemię nieprzyiacielſką.
4:
TRoimi liſty/ (ábo iáko poſpolićie zową
5:
wićiámi) wedle náſzego zwycżáiu woienna wy=
6:
práwá bywa oznáymioná tym/ ktorzi Rzecżypo=
7:
ſpolitey od poſtronnego nieprzyiaćielá bronić po=
8:
winni. W pirwſzych y wtorych wićiách tylko
9:
to roſkázuią/ áby ſobie káżdy gotował cżego ná woynę potrze=
10:
bá. W trzećich oznáymuią cżás y mieyſce/ ná ktore ſię wſzyt=
11:
cy z ieżddzáć máią. A nie bez przycżynyby ſię kto dźiwował/
12:
cżemu pirwſze y wtore wići máło nieiednákiemi słowy bywá=
13:
ią piſáne/ y iednę rzecż w ſobie zámykáią. Bo á co inſzego ſie
14:
w nich zámyka/ iedno áby śláchtá zgotowáłá ſobie wſzytkie
15:
potrzeby ná woynę/ á iżby byli gotowi w drogę: ponieważ
16:
trzećiemi wićiámi cżás y mieyſce iym bywa náznácżone? iá=
17:
koby niedoſyć było tego iednemi wićiámi oznaymić. Pożyte=
18:
cżnieyby to tedy Rzecżypoſpolitey było/ áby pirwſzemi wićiá=
19:
mi kazano ſię gotowáć: wtoremi áby náznácżono dźień oká=
20:
zowánia: trzećiemi áby náznácżono dźień ćiągnienia/ y miey=
21:
ſce ná ktoreby ſię wſzytcy śćiągáć mieli. Bo to ieſt rzecż wiel=
22:
ce przemierzła v wiela náſzych/ ktorzi áni koniá/ áni żadney rze=
23:
cży ná woynę potrzebney niemiewáią: áż gdy náznácżą dźień
24:
ćiągnienia/ tedy dopiero myślą o koniech/ dobreli złeli/ by ich
25:
iedno doſtáć: tárgáią ſię ná máiętność proſtey chudźiny: świę=
26:
tych y świetſkich rzecży źle vżywáią. pirwey niżli przyćiągną
27:
ná mieyſce náznácżone/ nieprzyiaćiel cżáſem nabrawſzy ludźi y
28:
bydłá vchodźi ná zad. Ieſt to tedy rzecż wielce Rzecżypo=
29:
ſpolitey pożytecżna/ áby przed wyćiągániem było okázowánie
30:
w káżdem Powiećie: tym ſpoſobem ktory ieſt opiſány wyżſzey
31:
w Rozdźiale 4. Będźie muśiał káżdy ſtáwić ſię z końmi/ zbro=
32:
ią/ y wſzelkiem woiennym nacżyniem/ pierwey niżli poćiągnie
33:
w drogę: á żadnego omieſzkánia woynie nieucżyni. A ieſli
34:
co/ tedy y to ieſt rzecż potrzebna/ áby woyſko ſkoro ſię ściągnie
35:
zá rázem było w źiemię nieprzyiaćielſką puſzcżone. Bo to ieſt
36:
rzecż ſproſna/ w źiemi ſwey cżekáć nieprzyiaćielá. co iednák
37:
niektorzi kilko kroć iáko wiemy vcżynili/ ktorzi prágną woy=
38:
ny/ nie oney słuſzney/ ktorąby zdrowie oycżyźnie przynieśli/ á=
39:
le tey domowey/ pod ktorey zasłoną w ſwey źiemi/ bárzo má=
40:
ło ábo nic niedawſzy/ wſzytko trawią: á wſzytko co ſię iym po=
doba


strona: 117

Kśięgi trzećie.117
1:
doba cżynią zwielką ſwowolnośćią. Nie ták cżyniwáli przo=
2:
dkowie náſzi/ wielcy á sławni mężowie/ ktorzi opátrzywſzy
3:
ſię w potrzeby wſzytkie woienne/ chodźili przećiw nieprzyiaćie=
4:
lowi/ á w źiemię ich co naprędzey wchodźili: tám y mieſzkáli/
5:
y źimowáli/ y bitwy ſtacżáli: á nie drzewiey ſię do domu wrá=
6:
cáli/ áż woynę odpráwili. A też to páńſtwo męſtwem ich
7:
ieſt ták rozſzerzone/ iż słuſznie o to Bogá prośić mamy/ áby ták
8:
teraz było rządzone y záchowáne.
9:
Rozdźiał oſmy.
10:
O poſtánowieniu vrzędu w Powiećiech/ ktoryby żołnierzow ná woynę idą=
11:
cych ſwowolność hámował/ á łupieſtwá niedopuſzcżał: y o vſtáwie ćią=
12:
gnienia ná woynę: to ieſt iáko á przykim iácháć.
13:
IAkom wyżſzey krotce dotknął/ trzebá á=
14:
by vrzędnicy ná niektorych mieyſcách byli poſtá=
15:
nowieni/ iákiemi v nas ſą Káſztellani/ ábo woy=
16:
ſcy: ktorziby cżáſu ćiągnienia (to ieſt/ od dniá
17:
ktorego wſzytcy wyćiągáć máią/ ábo ieſzcże przed
18:
tem/ áż do tego/ ktoregoby ſię ná mieyſcu woynie náznácżonem
19:
ſtáwić mieli) pokoiu miedzy ludźmi przeſtrzegáli/ łupieſtwá
20:
niedopuſzcżáli/ krzywdy odganiáli y zá nie karáli. Ian
Luk. w 3. W wir. 14.

21:
krzćićiel gdy go żołnierze pytáli/ coby cżynić mieli/ odpowie=
22:
dźiał: Aby nikogo nieruſzyli/ áni potwarzáli/ á ná ſwych żoł=
23:
dźiech przeſtawáli. ktoremi słowy dał im vſtáwę/ o powśćią=
24:
gliwośći/ miernośći/ ſpráwiedliwośći y niewinnośći/ á zábro=
25:
nił im łupieſtwá wydźieránia bydłá/ wſzelákiey krzywdy/ y cży=
26:
nienia gwałtu. A dźiś widźimy/ że wiele ich ták woynę wie=
27:
dźie/ iż z przegrazek/ z niebezpiecżnośći drugim zádánych/ z łu=
28:
pu y krzywd ludzkich pożytek ſobie cżynią bárzo wielki. Prze
29:
to dobrze przodkowie náſzi poſtánowili/ áby káżdego Po=
30:
wiátu śláchtá z ieżdzáłá ſię do ſwego Káſztellaná/ y znim we=
31:
ſpołek ćiągnęłá/ á w ćiągnieniu/ áby niezſtępowáli do żadnego
32:
domv dla odpocżynienia ábo przenocowánia/ ále przed wśiámi
33:
y miáſtecżkámi w namiećiech z końmi y wſzelákim ſprzętem ſta=
34:
wáli. A Káſztellan winien do ſtároſt y obywátelow dáć znáć/
35:
ná ktory dźień przyćiągnie/ żeby tám z inſzych mieyſc bliſkich
36:
wieźiono potrzeby dla koni y ludźi. ktoreby Káſztellan miedzy
37:
oſoby/ ták iáko cżyiá potrzebá nieśie/ rozdawał/ á zapłátę im
38:
wedle práwá ſtánowił. Ieſliżeby żywnośći ábo inſzych po=
39:
trzeb nieprzywieźiono ná on dźień náznácżony/ niechby tylko ſá=
40:
memu Káſztellanowi było wolno z niektoremi ná to obránemi
41:
doiecháć do miaſt y wśi/ bráć potrzeby á ſzácowáć. Tym ſpo=
V iijſobem


strona: 117v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ſobem Káſztellan znałby wſzytkę ślachtę lub żołnierze powiá=
2:
tu ſwego: o ſkromnośći y obycżáiach káżdego/ przed Krolem
3:
y przed wſzytkimi mogłby pewną wiádomość dáć: niepo=
4:
wśćiągliwe wnetby karał: á ná mieyſce woynie náznácżone
5:
przyćiągnąwſzy/ Woiewodźieby powiát wręce oddał. Bo
6:
v nas Woiewodowie/ ſą wodzowie ná woynie: á Káſztellani
7:
zbieráią powiáty y w drodze ſpráwuią. Ten obycżay wo=
8:
iennego ćiągnienia ſtárodawni Polacy ſtátecżnie záchowywá=
9:
li/ lecż dźiś y ćieniá iego niezáchowuiemy. Máło ich przy
10:
Káſztellanie ćiągnie/ niemal wſzytcy rozno ieżdzą po wśiách
11:
y po miáſtecżkách: bárzo máło álbo nic niedawſzy biorą co ſię
12:
im podoba: á nie lepſze znáki ćiągnienia ſwego zoſtáwuią/ ie=
13:
dno iákieby nieprzyiaćiel/ okrom tylko ogniá/ zoſtáwił. Gdy
14:
ſię do domu wrocą/ ácż ie pozywáią o krzywdy y ſzkody vcży=
15:
nione/ ále coż zá koniec ábo kiedy będźie tych pozwow? poſtę=
16:
pki ſądowe iákie? Bo wiele ich ieźdźi odmieniwſzy ſobie prze=
17:
zwiſko/ á właſnego przezwiſká ich żaden ſie pewnie dowie=
18:
dźieć niemoże/ chybáby iy kto przed tym z twarzy znáiąc wyiá
19:
wił. Trzebá tedy vſtáwę około ćiągnienia vcżynić/ ábo
20:
rádſzey dawno vcżynioną wznowić. trzebá vrzędniki poſtáno=
21:
wić/ ktorziby wyſtępne zárázem karáli: á z onego mieyſcá ná
22:
ktoremby tym ſpoſobem Rzecżypoſpolitey bronili/ nieodieżdzá=
23:
li/ áżby widźieli iuż wſzytko być bezpiecżno od tych/ ktorzi wy=
24:
práwę woienną ná łupieſtwo domowe obrácáią. A toby miá=
25:
łá być powinność Káſztellanow/ ábo Woyſkich/ ábo ktorych=
26:
kolwiek inſzych vrzędnikow.
27:
Rozdźiał dźiewiąty.
28:
O záchowániu żołnierzow w powinnośći ich/ poki ſą w oboźie: á iáko
29:
wielka rzecż ieſt ná woynie ſławá/ y dobre mnimánie.
30:
GDy ſię woysko ná iedno mieyſce śćią=
31:
gnie/ ſzkodliwa rzecż ieſt/ dopuſzcżáć żołnierzom
32:
proznowánia. Bo ieſli rzecż przykra/ cżło=
33:
wieká iednego proznuiącego karmić: á wſzytek
34:
dom ieſzcże przykrzeyſza: záiſte náder dokucżna
35:
być muśi cáłe woyſko proznuiące chowáć. A przeto/ gdy
36:
woyſko od wielkich á ſtátecżnych ſpraw wolny cżás ma/ áby
37:
żołnierze nie nikcżemnieli/ á w zbytek y w roſkoſzi ſię niewdáli/
38:
niech im igry ábo gonitwy iákie wydawáią/ vſtáwiwſzy temu
39:
kto wygra zapłátę. Iáko vcżynił Eneaſz/ ktory proznuiące=
40:
mu woyſku tym ſpoſobem igry wydał:
Prima


strona: 118

Kśięgi trzećie.118
1:
Prima citae Teucris ponam certamina claſsis.
Verg.AEn.5.

2:
Quique pedum curſu valet, et qui viribus audax, Aut iaculo incedit melior, leuibuſque ſagittis, Seu crudo fidit pugnam committere caeſtu,
5:
Cuncti adſint, meritaque expectent praemia palmae. To ieſt/
6:
Pirwſze boie niech będą huffu porywcżego/
7:
Káżdy z Tewkrow niech znáki poda męſtwá ſwego:
Teucri Ąbo Tewkrowie ciż ſą co Troiáni. Bo Troią zwano też Tewkrią od Krolá ktoremv było imię Teucer lubo Tewker.

8:
Kto prędki do zawodu/ kto oſzcżepem bije/
9:
Abo z łuku tęgiego kto ſtrzałámi ſzyie.
10:
Abo ćięſzkim kieśćieniem kto vmie ſzermowáć/
11:
Wyſtąpćie: obiecuię kto wygra dárowáć.
12:
Tákiemi igrámi żołnierze y od ſproſnego zbytku będą od=
13:
wiedźeni/ y chęćią sławy będą pobudzeni do powinnośći cżeść
14:
przynoſzących: y tákowym cżęſtym ćwicżeniem dużość ćiáłá zá=
15:
chowáią/ y gotowſzemi będą do ſtátecżney potrzeby/ y mnimá=
16:
nie o ſobie dobre v nieprzyiaćielá z iednáią/ ktore ſámo tylko
17:
cżęſtokroć wielki ſtrách zádawa nieprzyiaćielowi. á záśię zle=
18:
niáłość/ roſkoſzy/ obżárſtwo/ cżyni żołnierze niedbáłemi/ á ſtrá=
19:
ćiwſzy o ſobie dobre mnimánie/ namniey nie ſą ſtráſzliwemi.
20:
Sławna ieſt rotá Carzá Tureckiego/ ktorą Iánicżáry zową:
21:
á záprawdę ći ludźie/ dla oſobliwey kárnośći y ćwicżenia ry=
22:
cerſkiego godni ſą zalecánia. Prze co też niedawno dla
23:
ſámey tylko sławy ćiągnienia ich/ woyſka Chrześćijáńſkie ták
24:
ſię bárzo polękáły y potrwożyły w Węgrzech/ iż żadney bitwy
25:
nieſtocżywſzy/ kilko kroć vſtępowáć muśiáły. Sámi też Tur=
26:
cy niektorych Chrześćijánow kocháną pieſzcżotę y roſkoſzy ták
27:
dobrze wiedzą/ iż ilekroć z nimi bitwę ſtocżyć myślą/ powiedá=
28:
ią że ſię z wieprzámi karmnemi potykáć máią. Ták wiele w=
29:
ſercách ludzkich waży mnimánie o męſtwie ábo o nikcżemnośći
30:
cżyiey wźięte/ á vtwierdzone. Máią ſię tedy o to pilnie ſtá=
31:
ráć żołnierze/ áby ſie igram y rozmáitemu ćwicżeniu zwycżái=
32:
li/ á rádámi dobremi przygotowáli do trudnych á ćięſzkich
33:
Márſowych ſpraw: prożnowánia/ obżárſtwá/ y wſzelkiego
34:
zbytku/ áby ſię iáko naiádowitſzey zarázy wyſtrzegáli: á prace/
35:
trzeźwośći y miernośći ſię trzymáli. Bo od tych iákoby źrzo=
36:
deł/ łácno v ludźi y v obcych narodow wsławę przijdą: á do
37:
wykonánia dobrze powinnośći ſwey/ ſzcżęśliwie przećiw nie=
38:
przyiaćielowi poćiągną.
39:
Rozdźiał dźieśiąty.
40:
Zołd ná cżas náznácżony ma być płácon: máią też być poſtánowione za=
41:
płáty dobrze záſłużonym: á nikcżemnym y nie záſłużonym karánie.
V iiijPonieważ


strona: 118v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
A Iż męſtwu rycerskiemu doſtoieńſtwá
2:
trzebá dawáć/ tedyć y o to ſię winna ſtáráć/
3:
áby powinny żołd káżdemu służebnemu ná pew=
4:
ny cżás był zápłácon. Bo więc omieſzká=
5:
nie y przewłoká zapłáty bárzo przykra ieſt káż=
6:
demu robotnikowi/ ále ze wſzech naprzykrzeyſza ono nayćiężſze
7:
Marſowe brzemię noſzącemu. Bo cżyni żołnierzá oćiętnym/
8:
roſkazánia Hetmáńſkiego nieposłuſznym/ zá cżem y zámieſzánie
9:
cżyni/ y myśli iákoby z oney służby wyſtáć. Lecż ieſliżeby ſię ták
10:
tráfiło/ żeby Hetman ná ten cżás pieniędzy niemiał/ tedy do=
11:
brotliwośćią/ dobrą nádźieią/ á obietnicámi żołnierze máią być
12:
w powinnośći zátrzymáni: ále zá tem pilnośći trzebá przyło=
13:
żyć/ áby ći/ ktorzi gárdłá ſwoie ná káżdy cżás dla oycżyzny po=
14:
kłádáią/ w zapłáćie zmowioney niebyli oſzukáni. Zaś ktorzi
15:
przećiwko nieprzyiaćielowi zacnie á mężnie ſobie pocżęli/ tym
16:
pocżćiwośćią y zapłátą to niech będźie nágradzano. Bo to
17:
ieſt ſproſna rzecż/ áby ći/ ktorzi blizby y rány podięli/ ktorzi ſię
18:
w niebezpiecżność śmierći dla oycżyzny wdáli/ niemieli god=
19:
ney męſtwá ſwego y cnoty ſwey zapłáty odnieść: á pochlebcy/
20:
lichwiarze/ y ktorzi pieniądze zbieráć vmieią/ wſzelákich pożyt=
21:
kow vżywáć mieli. Zá dawnych cżáſow ták wielkie bacże=
22:
nie miano ná ludźi mężne/ ktorzi broniąc oycżyzny mężnie ſobie
23:
pocżynáli/ ábo cżego zacnego dokazáli/ iż z niewolnikow wol=
24:
nemi/ á zchłopow śláchćicámi ie cżyniono/ y inſzemi dobrodźiey
25:
ſtwy im nágradzano. á gdźie słuſzney zapłáty nieſtawáło/ te=
26:
dy im wżdy ábo przezwiſko iákie zacne/ ábo ozdoby iákie oſo=
27:
bliwe ku ich zacnośći przydawano. Ztądże były ony wień=
28:
ce/ názwáne od miáſtá/ od muru/ y od oblężenia: ktore dawa=
Coronae ciuicae, marales, obſidionales, rć.

29:
no/ gdy kto mieſzcżániná obronił/ ná mur dla odegnánia nie=
30:
przyiaćielá wſkocżył/ ábo z oblężenia ſwoie wybáwił. Ztąd
31:
że ozdobá pierśćieni/ ktorych tyle nośić dozwalano/ ile było
32:
potrzeb w ktorych on bywał. Ztąd też one tytuły/ Oćiec oycży=
33:
zny/ Numidyſky/ Afrykanſky. Ztądże piſzcżkowie y lane świe=
34:
ce: ktore dozwolono było iáwnie miewáć przed ſobą Duelli=
O tem Duelliuśie piſze Val. Max. lib. 3. cap. 6.

35:
uſowi/ gdy od wiecżerzey ábo wnocy z dworu ſzedł/ dla męſt=
36:
wá ktorego w bitwie przećiw Kártáginenſom mężnie doká=
37:
zował. Ztądże Proceſsie/ tryumphy máłe y wielkie/ ktore y
38:
świádectwem były iáwnym męſtwá w wielkich potrzebách
39:
dokazánego/ y znákiem wdźięcżnośći Rzecżypoſpolitey przeći=
40:
wko ludźiom dobrze zásłużonym: á były iákoby pobudki po=
41:
budzáiące drugich ku bronieniu Rzecżypoſpolitey. A przetoż
42:
y dźiśieyſzych cżáſow ludźie mężni/ máią być dárowáni/ y sło=
wy vcż=


strona: 119

Kśięgi trzećie.119
1:
wy vcżcżeni: mieyſcá cżelnieyſze máią im być dawáne/ y vrzę=
2:
dy/ á nádźieią więtſzych nagrod máią być ſtwierdzáni: á kto=
3:
rzi ſię ſami cnotą ſwą y męſtwem ośláchćili/ herby ślácheckie=
4:
mi máią być zdobieni/ y hełmy świeżym męſtwem zásłużonemi.
5:
Nie ták iáko dźiś v wielu ich bywa/ ktorzi gdy hełmu nigdy w
6:
żadney potrzebie ná głowie ſwey niemieli/ przedśię go ná her=
7:
biech námálowawſzi nośić ſię niewſtydzą. Niechayby im też
8:
było wolno/ y ozdoby złote nośić/ ktore ábo z nieprzyiaćielá
9:
zdárli (co Manilius vcżynił/ iáko Hiſtorie Rzymſkie świádcżą/
10:
gdy poráźiwſzy nieprzyiaćielá/ á łáńcuch złoty krwáwy zniego
11:
zdiąwſzy/ zá rázem iy y zprzezwiſkiem Torquata ná ſię wźiął)
Torquatus/ rozumie ſie łancużny. Bo Láćinicy łáncuch złoty zową Torques.

12:
ábo go iákim inſzym zacnym vcżynkiem doſtáli: á niechby ie
13:
zdeymowáli ztych ktorzi niemáią tey wolnośći áby ie nośili.
14:
A gdy to wnidźie w obycżay/ będą ſię wſtydáć ći nikcżemnicy/
15:
popiſowáć ſię iáwnie złotemi łańcuchámi. Aleć záprawdę tá=
16:
kim zásłużonym żołnierzom godźiłoby ſię máiętnośći iákie dá=
17:
wáć: gdźieby y oni przyſzedſzi do ſtárośći ſobie odpocżynęli/ y
18:
drugim przykłádem do zásługowánia Rzecżypoſpolitey/ y do
19:
mężnych vcżynkow/ byli. A iáko dobrze zásłużonym ma być
20:
nagrodá cżynioná/ ták záśię nikcżemni á źle zásłużeni máią być
21:
ſromotą á karániem wedle ſpoſobu wyſtępku/ trapieni: áby
22:
śláchćicom śláchectwo odięto/ á nieśláchćice w niewolniki o=
23:
bracano: áby im máiętnośći brano/ z vrzędow ſkłádano: ábo
24:
też ieſli wielki wyſtępek/ y ná gárdle ie karano. W Rzymie
25:
ten bywał obycżay/ iż ieſli wiele ich w rycerſkiey posłudze wy=
26:
ſtępku ſię iákiego dopuśćili/ tedy ná kogo los padł niektorych
27:
karano: áby ná wſzytki przyſzedł ſtrách/ á ná niektorych kará=
28:
nie. O ktorym obycżáiu Cicero, cżyniąc rzecż zá Kluentiuſem
29:
zmiánkę cżyni.
30:
Rozdźiał iedenaſty.
31:
1. O doſtawániu pieniędzy ná woynę potrzebnych. 2. Dwoiákim ſpoſobem
32:
v nas bywa woyná: ieden/ gdy ſamá ślachtá poſpolitym ruſzenim ná woy
33:
nę iedźie: drugi/ gdy żołnierze zá pieniądze náięći woynę ſłużą. 3. Száco=
34:
wánie máiętnośći ábo dochodow/ iedni śćiągáią do tego/ áby ztąd żołnie=
35:
rzom ſłużbę płácono: á drudzy do tego/ áby káżdy śláchćic/ ktory woynę ſłu=
36:
żyć winien/ ná to mieyſce pewną licżbę żołnierzow przećiw nieprzyiaćielowi
37:
poſyłał. 4. O záłożeniu ſkárbu Rzecżypoſpolitey/ ná ktore záłożenie miał
38:
by káżdy raz połowicę dochodu ſwego dáć/ á po tym ná káżdy rok po dwu=
39:
dźieſtey cżęśći: o pożytkách tákiego ſkárbu/ o mieyſcu/ y o podſkárbiech/ ábo
40:
ſzáfárzách tego ſkárbu.
41:
A Ponieważ wſzytká moc woyny należy w=
42:
pieniądzach/ przeto powiem nieco iáko iych doſtá=
43:
wáć: o cżem cżęſto y wiele wſzytcy ſtanowie Koron=
V vni ná


strona: 119v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ni ná Seymiech rozmawiáli. Y tá naprzednieyſza ieſt przy=
1

2:
cżyná ták wiele co rok ſeymow. Bo okrom woyny iákiey
3:
wielkiey y ćięſzkiey od Turká ábo ktorego inſzego nieprzyiaćie=
4:
lá/ mamy Tátáry pogránicżne nieprzyiaćioły/ ná wſzeláką po=
5:
godę woyny cżyháiące: ktorzi nie śieią/ áni żną/ vcżćiwego nic
6:
nierobią/ łupieſtwem żywą: práwam v nich áni wierze mieyſcá
7:
wielkiego niemáſz. Ci ilekroć cżuią że náſzych żołnierzow ná
8:
ukráinie niemáſz/ wnet przypadáią: á w tárgnąwſzy w źiemię/
9:
wſzytko miecżem y ogniem puſtoſzą: plony iáko naywiętſze mo=
10:
gą/ y bydłá y koni y ludźi záganiáią. A ći ſą vſtáwicżni ná=
11:
ſzi nieprzyiaćiele/ ktorzi áni ſwego ſię vpomniawſzy/ áni posłá
12:
z odpowiedźią posławſzy/ woynę wſzcżynáią/ á rádſzey rozboy
13:
w źiemiách náſzych dźiáłáią. Przećiwko tym trzebá żołnie=
14:
rzow/ ktorziby ná vkráinie záwżdy cżuli. A ták dwoiáki
2

15:
ieſt v nas ſpoſob woyny. Bo cżáſem ná woynę idą ći/ ktorzi
16:
to wedle praw y obycżáiow winni: á káżdy z tych ſwoim ko=
17:
ſztem woynę służyć powinien. gdyż y wolnośći wielkie máią/
18:
y máiętnośći/ z ktorych to Rzecżypoſpolitey powinni. A Bo=
19:
że day/ áby tácy przedſięwźięli cżáſu pokoiu pohámowáć ſię od
20:
niepotrzebnych nakłádow/ áby iym cżáſu woyny potrzebnych
21:
doſtawáło. Bo ieſliże z máiętnośći ſwoich woynę dla Rze=
22:
cżypoſpolitey służyć winni/ tedyć záprawdę pożytki znich wźię=
23:
te nie ná zbytek obrácáć/ ále ná potrzebę Rzecżypoſpolitey cho=
24:
waćby mieli. A teraz iż cżáſu pokoiu wielkie nakłády cżynią/
25:
ná ſzáty/ ná roſkoſzne potráwy/ ná rozmaity vbior/ y niewiem
26:
ná co tyle: przeto bywa to/ iż cżáſu Rzecżypoſpolitey natru=
27:
dnieyſzego/ ztrudnośćią powinnośći ſwey doſyć cżynić mogą.
28:
A to ieſt ieden ſpoſob woyny: ktory zową poſpolitym ruſzeniem
29:
wſzytkich tych/ co woynę Rzecżypoſpolitey powinni. Bo też
30:
niekiedy nie ći woynę służą/ co wedle praw powinni/ ále żoł=
31:
nierze zá pieniądze náięći. A máło nie do tych cżáſow ſkłáda
32:
no pieniądze ná zapłátę żołnierzom z kmieći/ wedle łanow: dla
33:
ktorych pieniędzy ſkłádánia/ powiedźiałem wyżſzey być ſeymy/
34:
ktore ná káżdy rok bywáią. Ale táki podatek wielu ludźiam
35:
zdał ſię być nieſpráwiedliwy: bo wybieraiąc go tylko łany li=
36:
cżono/ á niemiano bacżenia ná iych wielkość/ áni ná dobroć
37:
źiemie. Są role ná niektorych mieyſcách/ nie ták ſpráwą iá=
38:
ko z przyrodzenia bárzo dobre y rodzáyne: ſą też indźie/ choćia
39:
by ie dobrze ſpráwił/ przedśię nierodzáyne. Nad to/ ſą nie
40:
ktore kráiny co miod rodzą/ niektore co paſze dobre máią/ drew/
41:
bydłá y inſzych rzecży doſtátek/ z ktorych kmiecie wielki poży=
42:
tek miewáią. indźie ieſt źiemiá piaſzcżyſta/ ieſli iey dżdże nie=
43:
námocżą/ bárzo ſkąpo chowa ſwego oracżá. Ktemu też/ łany
nieiedná=


strona: 120

Kśięgi trzećie.120
1:
nie iednáko ſą ſzerokie w káżdem Powiećie. Iákoż tedy po=
2:
bor/ ktory wſzytcy iednáko płácą/ ma być ſpráwiedliwy ábo
3:
rowny/ gdyż łany nierowne á nieiednákie ſą/ ták ſzerokością
4:
źiemie/ iáko vrodzáiem zboża/ y inſzemi pożytkámi? Przeto
5:
ſzukano przeſzłych lat inſzych ſpoſobow bronienia Rzecżypoſpo=
6:
litey. Wiele ich było/ ktorzi wielkie á ważne przycżyny po ſo=
3

7:
bie máiąc// náydowáli to: áby káżdego w tey Rzecżypoſpolitey
8:
mieſzkáiącego wſzytek z máiętnośći dochod ſzácowano/ á oſoby
9:
ná to obráne/ áby obieżdzáły/ oględowáły/ y ſpiſowáły máię=
10:
tnośći á dochody wſzytkich: to ieſt/ wſzytkie pożytki dorocżne/
11:
y z dochodu pieniężnego/ y z gumná przychodzące. Bo chcie=
12:
li/ áby od ſkłádánia tákiego podatku Rzecżypoſpolitey/ nicży=
13:
iá máiętność niebyłá wyłącżoná: rozumieiąc to być rzecż nie=
14:
słuſzna/ áby ten miał być wolnym od brzemion Rzecżypoſpoli=
15:
tey/ ktory zniey pożytki bierze. A przetoż y Krolewſkich/ y
16:
Duchownych máiętnośći od tego podatku wolnemi mieć nie=
17:
chćieli. Lecż tych zdánie rozdwoiło ſię było. Bo iedni/ ktorzi
18:
powiedáli/ że ruſzenie poſpolite okrom wielkich ludu náſzego
19:
ſzkod y nędze być niemoże/ to náydowáli/ áby wedle przemoże=
20:
nia máiętnośći wſzytcy dawáli ácż nie záwżdy iednáką licżbę/ á
21:
wſzákże záwżdy wedle dochodu káżdego/ iákoby potrzebá Rze
22:
cżypoſpolitey vkázowáłá/ áby ztąd żołnierzom płácono. Dru=
23:
dzy ktorzi tego mnimánia byli/ iż roſpuſtność śláchty ná woynę
24:
idącey może być hámowána/ y mogą być w przyſtoyney powin
25:
nośći zátrzymáni/ powiedáli/ że nietrzebá żadnych pieniędzy
26:
dáwáć: ále niechayby vſtáwiono/ áby káżdy wedle máiętnośći
27:
ſwey/ pewną licżbę ieznych ábo pieſzych ná woynę ſtáwił. Kto
28:
rzi iezni y pieſzi/ áby álbo wſzytcy weſpołek/ ieſliby wielkie=
29:
go odporu nieprzyiaćielowi trzebá/ ſzli ku potrzebie: ábo ieſli=
30:
by nie wielka byłá potrzebá (iáko owe Tátárſkie co rok by=
31:
wáią) tedy iáka pewna licżbá tych iezdnych y pieſzych niechay
32:
by ſzłá. A iżby to tem ſnádniey mogło być/ niechayby wſzytkie
33:
tych kráin Powiáty/ ná śiedm ábo ná ośm cżęśći podźielono/
34:
dawſzi im tákie przezwiſká/ aby káżda cżęść/ rok ná woynę wy=
35:
práwowáłá: á po wyśćiu roku/ áby drudzy ná ich mieyſce ná=
36:
ſtępowáli: á tym ſpoſobem/ gdyby iedni po drugich náſtępo=
37:
wáli/ obeſzłáby ſię powinność służenia woyny po wſzytkich cżę=
38:
śćiách wſzego páńſtwá. A káżda z onych cżęśći miáłáby Wo=
39:
iewodę ſwego iednego/ ábo y więcey/ ktorziby iey wodzámi by=
40:
li: ponieważ Woiewodowie wedle ſtárodawnych vſtaw ſą Het=
41:
mány powiátowymi ná woynie. Ktory ſpoſob woyny/ kie=
42:
dyby do ſkutku był przywiedźion/ y niebyłby bárzo ćięſzki/ y
43:
wielkieby pożytki Rzecżypoſpolitey przynośił. Bo y mło=
dźieńce


strona: 120v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
dźieńce cżyniłby ćwicżeńſzemi/ y oyce ich/ do gotowánia zbroie
2:
y broni wſzelákiey/ koni/ wozow/ y inſzych woiennych potrzeb
3:
pilnieyſzemi: á pokiby iedná cżęść źiemie woynę służyłá/ druga=
4:
by domá odpocżywáłá: wſzytcyby zbytku zániecháli/ á cżekáiąc
5:
koleie służby ſwey/ pilnowáćby muśieli ſpraw potrzebnych.
6:
Bo iedni muśieliby ſámi iść ná woynę: iáko ći ktorych to ieſt
7:
powinność/ to ieſt/ śláchtá. Drudzy/ ácżkolwiekby ſámi nie=
8:
ſzli/ áleby miáſto śiebie iezdne y pieſze wypráwowáli: iáko
9:
Krol y Duchowieńſtwo. Bo Krol/ wſzytkich cżęśći Rzecży=
10:
poſpolitey pilnie doglądáiąc/ ná długi cżás od niey niemoże od=
11:
ieżdżáć/ zá cżem áż cżáſu poſpolitego ruſzenia ná woynę ieź=
12:
dźi: á Kśięża/ ná ten cżás wolni. bo báwiąc ſię kośćielnemi
13:
ſpráwámi/ ábo nabożeńſtwem/ ſrogą Márſową bronią báwić
14:
ſię niemogą. Cżym pilnieyſze ſtáránie vcżynićby mieli/ áby tá=
15:
kie ná mieyſce ſwe Rzecżypoſpolitey namieſtniki dawáli/ kto=
16:
rziby iey przećiwko nieprzyiaćielowi/ pożytecżną posługę vcży=
17:
nić y mogli y chćieli. Ieſliby ktory z onych namieſtnikow nie=
18:
táką posługę w ten cżás vcżynił/ iáką Rzecżypoſpolitey powi=
19:
nien/ niechay będźie mian zá obraźcę Rzecżypoſpolitey/ á
20:
wedle vſtáwy niechay będźie karan. Tenći ſpoſob wiedźenia
21:
woyny przeſzłych lat w rádźie kilko kroć rozbierano. ktory iż
22:
ieſt przyſtoyny y bárzo pożytecżny tey Rzecżypoſpolitey/ nigdy
23:
od woyny nieodpocżywáiącey/ dźiwna rzecż/ dla cżego odrzu=
24:
con. Wſzákże co ſię zá winą bądź cżáſu bądź ludźi zſtáło/ mo=
25:
głoby ſię poſpolitym wſzytkich ſtanow zezwoleniem nagrodźić.
26:
O cżem możnoby nieco podáć miedzy posły źiemſkie ná ſeymie.
27:
Bo káżdy ztych ktorzi ná ſeym bywáią poſyłáni/ mogłby licżbę
28:
iezdnych y pieſzych powiátu ſwego powiedźieć. Do cżego przy=
29:
ſtąpiłyby zdánia Woiewod y Káſztelanow/ y Stároſtow/
30:
ábo y inſzych/ ktorziby byli wſzego w onem powiećie świádomi o
31:
ktoremby rzecż byłá: ták iżby ſię wielka omyłká w tákiey licżbie z
32:
ſtáć niemogłá. Aleby ſię dáleko dowodniey tá rzecż ſpráwić
33:
mogłá przez tych/ ktorziby byli ná to obráni/ áby ieźdźili do káż
34:
dego máiętnośći/ ocżymá ſwemi wſzytko oględowáli/ ábo ſię też
35:
zpowieśći drugich dowiedowáli/ á to wſzytko ſpiſáliby ná re=
36:
ieſtr/ á potym ná ſeymie podáli. Lácnyć też ieſt y ten ráchunek/
37:
ktorego ſtároſtowie náſzi vżywáią: gdy wedle wyroku poſy=
38:
łáią tego co práwo wygrał/ do máiętnośći tego ktory práwo
39:
przegrał/ ná w więzowánie/ ták iż gdźie ieſt iedná grzywná
40:
cżynſzu ná rok/ ábo miáſto cżyńſzu przychodzą zroley dwánaście
41:
korcy żytá/ áby to ſzácowano ná dźieśięć grzywien náſzych.
42:
tymże ſpoſobem niechay ſzácuią drugie dochody. Rozbierano
43:
też to miedzy ſobą/ wiele grzywien ábo złotych w máiętnośći/
máią


strona: 121

Kśięgi trzećie.121
1:
máią wypráwowáć iezdnego iednego/ á pieſze zcżegoby wyprá=
2:
wowáć możno. Wielu ludźiam zda ſię to być zá rzecż słuſzną/
3:
áby ten/ cżyiá máiętność ſzácowána być może zá trzy tyśiące
4:
złotych/ iedne go koniá ná woynę godnego vſtáwicżnie chował/ y
5:
zbroię dobrą miał/ áby ſkoro potrzebá przypádnie/ ná woynę bez
6:
omieſzkánia iechał: dwá/ z ktorych káżdy ma máiętność zá puł
7:
torá tyśiącá złotych/ niechby iednego koniá ſtáwili. á ták káż=
8:
dy wedle przemożenia máiętnośći ſwey/ niechayby ná woynę
9:
iechał. Ktorychby máiętność ná mnieyſzą ſummę ſzácowána
10:
byłá/ ći niechayby pieſzo woynę służyli: ták áby pięć ſet złotych
11:
iednego pieſzego wypráwowáło. Pożytek też ktoryby zcżyń=
12:
ſzu ſzedł/ ieſt też záprawdę táki że go nietrzebá lekce ważyć/ iż
13:
choćiaby go dawano pieniądzmi/ choćby żołnierze ſtáwiono/ nie
14:
ledá iákoby Rzecżpoſpolitą w tem oſzukáć możono. Ieſt ten
15:
ktory zmáiętnośći ſwey powinien ſtáwić ná woynę ſto koni.
16:
Ten podobno wſzytek ſwoy pocżet zebrał ztych/ zktorych káżdy
17:
z máiętnośći ſwey powinien koniá ſtáwić. A wedle náſzego
18:
obycżáiu/ wſzytek on pocżet/ to ieſt/ dźiewięćdźieśiąt y dźiewięć
19:
iezdnych/ niewinienby oſobno nakładu ná wypráwę woienną
20:
cżynić/ dla tego: Bowimby káżdy znich iuż dwie oſobie ná ſobie
21:
niosł: ponieważby rázem/ y w pocżćie onego komv służy był: y po=
22:
winnośći ſwoiey doſyćby cżynił/ ktorą z máiętnośći ſwey Rze
23:
cżypoſpolitey właśnie winien. Ale áza tym ſpoſobem Rzecżpo=
24:
ſpolitą nie znácżnie oſzukawáią: gdy miáſto ſtá dźiewiąćidźie=
25:
śiąt y dźiewiąći iezdnych/ tylko ſto ná woynę idźie? A kiedy=
26:
by dochod cżyńſzowy ſzácowano/ niełácnoby ſię licżbá vmniey=
27:
ſzyłá ábo żołnierzow ábo pieniędzy/ ktoreby káżdy z dochodow
28:
gruntu ſwey Rzecżypoſpolitey był powinien. To niechay
29:
będźie doſyć o cżyńſzu/ y o dwu ſpoſobiech wypráwy woienney.
30:
Mowmy też o trzećiem. Bo był niektory Senator/ ktoremu
31:
ſię zdáło/ żeby w Rzecżypoſpolitey by iednę zbożnośći gorę zbu
Montem pietatis álbo gorą zbożnośći co zwał Laſki Arcybiſkup.

32:
dowano: ták on zwał one ſpołki/ lub pieniądze/ ktoreby wſzy=
33:
tcy wedle możnośći ſwey káżdy raz zrzućili/ á potymby iych co
34:
rok przycżyniáli. Ale y ten ſpoſob/ y inſze ktorem powiedźiał/
35:
ilekroć bywáły podawáne/ tylekroć też zá rázem y odrzucáne.
36:
Dźiwne bowiem ſą náſzego narodu dowćipy: káżde nowe á nie
37:
słycháne rády/ by niewiem iáko vcżćiwe y pożytecżne były/ przed
38:
ſię ie zárzucáią. Co rok ſię prze to ná ſeymy z ieżdzáią/ z wiel=
39:
kiemi ie z iázdámi wſzytkich ſtanow ſpráwuią/ koſzty wielkie
40:
ná nich wiodą: wiele cżáſu ná bieśiádách trawią: á ná oſtá=
41:
tek ná kmiećie y ná mieſzcżány podatek vſtáwiáią. To koniec/
42:
to kres wſzytkich rad. ktory gdy przyidźie/ iuż áni ſądzą/ áni
43:
o popráwieniu praw wiele myślą. A ácżkolwiek iákom po=
Xwiedźiał/


strona: 121v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
wiedźiał/ trudno náſze ludźi ná inſzi ſpoſob náwieść/ niżli ktore
2:
go do tego cżáſu vżywano: wſzákże ponieważem iuż dwá ſpo=
3:
ſoby vkazał/ wyłożę y ten trzeći/ áza wżdy kiedy ábo cżás/ ábo
4:
chęć náſzá przywiedźie nas do tego/ ábyſmy ſię ktorego z nich
5:
chwyćili. Poſpolity ſkarb/ iákom ia słyſzał/ on sławny á mą=
Inſzy ſpoſob do zebránia ſkárbu źiemſkiego maſz cżytelniku niżey v tegoż Fricża/ w Przidatku do tich kśiąg

6:
dry wielce cżłowiek IAN LASKI, będąc y w nabożeńſtwie y
7:
w Rzecżypoſpolitey náſzey przednieyſzy/ ná niektorem ſeymie w
8:
Piotrkowie/ záłożyć ták rádźił: niektore ſummy zwał pir=
9:
wſzemi/ drugie wtoremi/ á niektore trzećiemi. Pirwſze ſum=
10:
my rozumiał połowicę pożytkow: ktorą áby káżdy raz oddał/
11:
zá to miał żeby było doſyć: licżąc zá pożytki y cżyńſze gotowe/
12:
y co ſię z gumná przychodźi. Zá ktore ſummy licżył/ żeby co
13:
rok dwudźieſtą cżęść tychże dochodow káżdy dał. Trzećieby
14:
ſummy przypadáiące były: o ktorych niżey powiemy/ gdy o pir=
15:
wych y wtorych co poſtánowimy. A ácżkolwiek áni pirwſze
16:
áni wtore ſummy niemogą być poſtánowione/ iedno oſzácowa=
17:
wſzy dochod káżdego: ták iż ledwie ſię co może poſtánowić ná
18:
wiecżność/ áż vſtáwiwſzy pirwey podatek: ále iż pirwſza tyl=
19:
ko raz miáłá być ſkłádaná/ przeto był tey nádźieie Laſki/ że
20:
wſzytcy Rzecżypoſpolitey miłownicy/ byliby ták ná nię łáſká=
21:
wi/ żeby ią chętnie y ſzcżodrze złożyli/ okrom doſtátecżnego má=
22:
iętnośći ábo dochodow ſzácowánia. A ieſliby ſię to ćięſzko
23:
zdáło/ dla trudnośći o pieniądze/ pirwſzą ſummę wſzytkę zá=
24:
rázem złożyć: wſzákże ták rozumiał/ że bez trudnośći zá dwie
25:
lećie/ ábo nadáley zá trzy/ mogłáby być złożoná y od Krolá/ y
26:
od wſzytkich wiecżną ośiádłość máiących/ á tákże też y od wſzy=
27:
tkich Duchownych oſob/ ktorzi beneficia dożywotne máią.
28:
Bo ták rozumiał/ że ći Duchowni mieli być od tego podatku
29:
wolni/ ktorzi tylko do roku co trzymáią/ á potym wedle wo=
30:
ley ſtárſzych mieyſcá odmieniáć muſzą. Ale ktorzi beneficia
31:
dożywotne máią/ ći wedle przemożenia káżdego beneficium y
32:
wedle dochodu z gumien y z cżyńſzow przychodzącego/ żeby pir=
33:
wſzą y wtorą ſummę ſkłádáli. Toż ſię y o świetſkich pániech
34:
y o ślácheckim ſtanie/ folwárki y inſze pożytki máiącym/ wedle
35:
iego zdánia rozumieć miáło. Toć było Laſkiego/ o ſkárbie Rze
36:
cżypoſpolitey/ zdánie. W ktorem ono gdźie o pirwſzey ſummie
37:
mowi/ że ią raz przez wſzytek żywot dáć: zdaſie że ták trzebá ro
38:
zumieć: iż ma dáć káżdy Duchowny ktory imienie iákie dźierży/
39:
raz tylko przez wſzytek żywot: á kto po nim ná iego mieyſce ná=
40:
ſtąpi/ tákże raz/ tákże y trzeći y dáley rć. Bo ieſliże przycho=
41:
dząc domáiętnosći kośćielnych/ káżdy znich dawa co Papieżo=
42:
wi/ ábo y inſzym Biſkupom: tedyć też záprawdę godźi ſię/ áby
43:
wſzytcy/ dochodząc iákiey máiętnośći/ dáli Rzecżypoſpolitey/
ktorey


strona: 122

Kśięgi trzećie.122
1:
ktorey ieſt właſność to wſzytko/ co między wiele ich ábo prá=
2:
wem dźiedźictwá/ ábo zá zasługi rozdźielono. A nietrudno
3:
będźie Duchowne oſoby ná ten podatek námowić/ ieſli/ iáko
4:
Papieżowi dawaią zá otrzymánie Biſkupſtwá/ tákby też dla
5:
Rzecżypoſpolitey/ wtęnże ſpoſob ná to áby dawáli byli obo=
6:
wiązáni. Bo á ktoby nierad dał/ by też ſnać y cáły ie=
7:
dnego roku dochod/ raz przez wſzytek cżás żywotá ſwego/ á=
8:
by go potym do ſámey śmierći vżywał? A przetoż/ ktoby ná
9:
iáki duchowny chleb chćiał wſtępić/ niech będźie pirwey ná to
10:
obowiązan. A iżby iáka zdrádá niebyłá w tem podatku/ nie=
11:
chayby wſzytkie beneficia ná reieſtr ſpiſano/ á one ábo ná ſynod
12:
Kośćielny/ ábo ná ſeym donieśiono: ktore beneficia niechay=
13:
by ſámi ktorzi ie dżierżą pod ſumnieniem ſzácowáli/ y w reieſtr
14:
poſpolity to dáli/ áby po tym wedle onego oſzácowánia poda=
15:
tek dawano. A to práwo niechby vſtáwiono/ iż ná kogoby
16:
fáłſzywe oſzácowánie przewiedźiono/ áby iy zá krzywoprzyśię=
17:
żcę miano/ y beneficium áby mu odięto. A iżby też ná tey ſzcżo=
18:
drobliwośći duchowni nieſzkodowáli/ káżdy ktoby ſię ná rzecż
19:
ktorego duchownego tárgnął/ niechby był ſrodze karan: á iż
20:
dam ná przykład/ niechby zá pirwſzym przewinieniem/ w pię=
21:
ćior naſob to nágrodźił co vſzkodźił/ zá wtorem w dźieśięćior/
22:
á zá trzećiem/ áby był wywołan z źiemie. Záś z máiętnośći wy
23:
wołánego/ niechby vcżyniono nadgrodę vkrzywdzonemu: á o=
24:
ſtátek niech będźie do poſpolitego ſkárbu obrocono. Ieſliby też
25:
ten co krzywdę vcżynił niemiał ták wiele máiętnośći/ áby zniey
26:
onę ſzkodę nágrodźić mogł: ten będąc do ſtároſty onego mieſcá
27:
oſkárżon/ niechby iego koſztem y pracą był náleźion/ á potym
28:
ábo do więźienia wſádzon/ ábo w niewolą vkrzywdzonemu
29:
dan/ ábo iákim inſzym karániem ſkaran. Stároſtá ktoryby
30:
temu doſyć niecżynił/ niechayby ſtároſtwá zbył/ á zá wyſtępcę
31:
przećiwko Rzecżypoſpolitey mian. Co ieſliże duchowne ſta=
32:
ny/ ktorem wolnośći wedle praw y obycżáiow náſzych dáne ſą/
33:
ták wielką ſzcżodrobliwość przećiwko Rzecżypoſpolitey poka=
34:
żą: á co rozumieſz przyſtoi cżynić ludźiom świetſkim? ktorym
35:
bronienie Rzecżypoſpolitey właśnie należy/ ktorzi máiętnośći
36:
ſwey pewne dźiedźice máią/ ktorzi wiele przywileiow ábo wol=
37:
nośći od Rzecżypoſpolitey vżywáią? Záprawdę gdy iedná
38:
cżęść złoży táki podatek/ niesłuſzna będźie rzecż/ áby ſię drugie
39:
wolnośćiámi iákiemi w tem zásłániáć miáły. Wſzytcy ſię wie
40:
źiemy iákoby w iedney łodźi Rzecżypoſpolitey. Gdy ieden
41:
cżłonek ćiáłá trapienie iákie ćierpi/ drugim miły żywot niemo=
42:
że być. A cżego Boże vchoway gdyby nieprzyiaćiel burzył/ w
43:
iedney niebezpiecżnośći byłyby máiętnośći wſzytkich/ ták świe=
X ijtſkich/


strona: 122v

O popráwie Rzećzypoſpolitey
1:
tſkich/ iáko y duchownych. Tego niewiem/ ieſli w licżbie ten
2:
podatek ſkłádáiących máią być policżeni/ mieſzcżánie/ y owi co
3:
ſię w miáſtecżkách rolą żywią. Bo kmiećie zda mi ſię/ że zgołá
4:
od tego máią być wolni: ponieważ y ná káżdy rok dawáią cżyń
5:
ſze Pánom ſwoim/ y ná káżdy dźień robią. A záprawdę nie=
6:
tylko że wielkie á vſtáwicżne znich pożytki idą/ ále też máło ie
7:
nie zá niewolniki abo zá beſtie máią. Y rozum tedy y przy=
8:
ſtoyność rádźi/ áby ći ktorzi ledwie kiedy wytchną od ćięſzkich
9:
brzemion/ wytchnęli wżdy od tákiego podatku. Ale o mie=
10:
ſzcżánach ktorzi role máią/ co mam mowić? Nietuſzę áby ká=
11:
żdego z nich miáłá być ták wielka máiętność/ żeby do ſkłádánia
12:
pirwſzey ſummy wiele pomoc mogli/ z ktorey ledwie ſámi śiebie
13:
z cżeládźią ná rok wyżywić mogą. Ktemu/ iáwna to rzecż
14:
ieſt/ że cżęſtokroć oni przedawáią role ſwoie/ á drudzy też ná
15:
inſze máiętnośći przychodzą. A nie widzę ktoby chćiał pir=
16:
wſzą ſummę dáć z roli/ ktorą drugiego ábo trzećiego potym ro=
17:
ku ma przedáć. Mnimam tedy/ żeby doſyć ná tem było/ áby
18:
oſzácowano źiemię tych mieſzcżan/ z ktorych káżdy wedle prze=
19:
możenia máiętnośći/ niechayby ná káżdy rok do wtorey ſummy
20:
dawał/ dwudźieſtą cżęść pożytkow dorocżnych. Tożby ſię nie
21:
chay rozumiáło o máiętnośći ślácheckiey w ktorey kmieći nie=
22:
máſz. O Kupcoch/ Rzemieśnikoch/ y ſzynkarzách/ ktorzi ża=
23:
dney źiemie niemáią/ ále dowćipem ſwym żywnośći ſzukáią/
24:
trudno co pewnego może być ſtánowiono. Y zda mi ſię żeby
25:
lepiey/ áby to było porucżono vrzędowi mieyſkiemu/ ktory má=
26:
iąc przed ocżymá máiętność y rzemiosłá mieſzcżánow ſwoich/
27:
łácno ná káżdy rok vſtáwę im cżynić może/ iáko wiele ná Rzecż=
28:
poſpolitą dawáć máią. Widźiałem/ że ſię ták w niektorych
29:
Rzecżachpoſpolitych záchowuie/ iż kupcy y rzemieśnicy/ ktorzi
30:
zá ſtárániem ſwym wielkie pożytki miewáią/ pod przyśięgą ze=
31:
znáwáć muſzą/ wiele ktory zyſkał. Ktory obycżay niewiem
32:
cżemuby miał być gánion. Owſzem y oracże/ ieſliby tego było
33:
potrzebá/ niewiem cżemuby też niemieli pod przyśięgą zezná=
34:
wáć/ wiele źiemie záśiewáią. Aleć kupcow y rzemieśnikow
35:
towar/ ábo ſummá ná towar náłożoná/ niemoże być okrom ſzko=
36:
dy máiętnośći ich vmnieyſzoná. Bo ták ma być o niey rozu=
37:
miano/ iáko o grunćiech ábo rolách kmiecych: iáko oracże/ nie
38:
ſáme role/ ále pożytki z nich przychodzące/ ábo pieniądze miá=
39:
ſto nich dawáią: ták też towar ábo ſummá ná towar nałożo=
40:
na cáła ma być kupcowi záchowána. á ták pobor z zyſku/ iáko
41:
z pożytku (ktory pod przyśięgą iákom powiedźiał zeznáć máią)
42:
ná nie ma być wkłádan. Szynkarze ábo kárcżmarze we wſiach
43:
niewiem komuby lepiey porucżeni być mieli/ iáko ichże Pánom.
Rzemie=


strona: 123

Kśięgi trzećie.123
1:
Rzemieśnicy/ ktorzi od mieyſcá do mieyſcá chodzą robiąc/ á
2:
mieſzkánia pewnego niemáią: y owi też vbodzy krámárze/ kto=
3:
rzi ſię ledwie ſwoim kramikiem pożywić mogą/ niechby byli od
4:
wſzelkich tákich brzemion wolni. A com tu o mieſzcżánách/
5:
kupcách/ rzemieśnikách/ y kárcżmarzách powiedźiał/ to do o=
6:
nych pirwſzych dwu ſpoſobow woyny może być włożono/ ieſli
7:
ſię ktory z nich ſpodoba. bo wſzytká ſummá od tych wſzytkich
8:
złożoná/ ábo ná woienną potrzebę/ abo ná iáki inſzi Rzecżypo=
9:
ſpolitey pożytek ma być obroconá. Ktora ſummá niepomá=
10:
łuby ſię przymnożyłá/ kiedyby Papież Sakry od Biſkupow ná=
11:
ſzych y od inſzey Kśiężey/ Rzecżypoſpolitey náſzey dárował.
12:
Chybá ieſliby te ſakry od Papieżá odpuſzcżone/ iuż y Rzecżypo=
13:
ſpolitey niemiáły być płácone: ále do ſummy ktorąby Biſkupi
14:
iákom powiedźiał ná káżdy rok mieli dáwać/ włożone. Do
15:
tegoby też przyłożone słuſznie miáły być ſpadki y máiętnośći
16:
odumárte/ y wſzelákie dobrá ták teſtámentem zápiſáne iáko też
17:
odumárte/ káżdey oſoby ták duchowney iáko y świetſkiey/ kto=
18:
reby wedle práwá potomká niemiáły. Ktemu też wſzytkie
19:
pieniądze zá winy wedle práwá y zwycżáiu bránie od tych kto=
20:
rzi w iákich wyſtępkách przeświádcżeni ſá/ niewiem gdxieby
21:
lepiey (wyiąwſzi te pieniądze ktore obráżonemu należą) ora=
22:
cáne być miáły/ iedno do ſkárbu Rzecżypoſpolitey: zkądby y
23:
obroná mogłá być/ y inſzeby poſpolite potrzeby opátrzono. O
24:
záłożeniu ſkárbu Rzecżypoſpolitey/ mam zá to/ żem iuż doſyć
25:
powiedźiał: Teraz powiem/ co go zá pożytek/ gdźie mieyſce ie=
26:
go/ á kto iego ſtrożem ma być. Mieyſce ták wielkiego ſkárbu
27:
niechby było ze wſzech namocnieyſze/ á od gránic nieprzyiaćiel=
28:
ſkich co nadáley położone. Ia nád Krákowſki zamek do tego
29:
lepſzego niebacżę/ bo ieſt mocny y ludny. Chybá żebyſmy ro=
30:
zumieli ten Rzecżypoſpolitey ſkarb być wárownieyſzym/ gdyby
31:
ná inſzem mieyſcu był chowan/ niż gdźie ábo Krolewſki/ á=
32:
bo Kośćielny. bo mnieyby było ſzkody/ ieſliby ieden ztych/ niżli
33:
wſzytkie zá rázem ná iednem mieyſcu będąc ſchowáne/ w nie=
34:
bezpiecżność iáką przyſzły. A ieſliby ſię tá rzecż podobáłá/ te=
35:
dyby nienagorſzy był do tego zamek Piotrkowſki/ kiedyby był
36:
ludnieyſzy: ábo ná wet ſam Piotrkowſki Kośćioł/ około ktore=
37:
go ludźi ieſt więcey. Lecż łácnoby mieyſce náleść/ by też ſnać
38:
y nowe zbudowáć/ kiedyby ſię pirwey wſzytcy o záłożenie tego
39:
ſkárbu zgodźili. Powiedźiałem w Kśięgách wtorych o zbu=
40:
dowániu Kośćiołá dla ſędźiow. Podle tego Kośćiołá nie=
41:
chayby było wielkie budowánie/ ktore od fundámentu/ niechby
42:
miáło gmáchy murowáne á záſklepione. W tych niechby cho=
43:
wano ten Rzecżypoſpolitey ſkarb. á w gmáchách wierzchnych
X iijſpráwy=


strona: 123v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
ſpráwowaliby ſędźiowie ſądy. A iżby ten ſkarb był w cáłośći
2:
Rzecżypoſpolitey dáchowan/ trzebáby tę vſtáwę vcżynić/ áby
3:
z niego nic nikomu niedawano/ iedno zá ſpolnym wſzytkich ſta=
4:
now ná ſeymie zezwoleniem. Niechby byli trzey/ ktorziby te=
5:
go ſkárbu ſtrzegli/ ieden z wielkiey Polſki/ drugi z máłey/ á
6:
trzeći od Krolá ná to poſtánowiony. Miedzy temi niechby
7:
ieden był Duchowna oſobá/ á wſzytcy niechby byli przyśięgą
8:
obowiązáni. Przy odbierániu pieniędzy do ſkárbu y przy ſzá=
9:
fowániu/ dawáliby y bráli cerográfy. A licżbę z odbieránia
10:
y wydawánia cżyniliby wſzytcy weſpołek ná káżdy rok ná ſey=
11:
mie/ ábo przed temi ktorziby od wſzytkich ná to byli wyſádze=
12:
ni. Lecżby tego trzebá pilnie przyſtrzegáć/ áby żadnemu znich/
13:
iednemu bez drugiego niewolno było nic wźiąć do ſkárbu/ áni
14:
też komu dáwáć z ſkárbu/ iedno wſzytkim weſpołek. Ci kto=
15:
rziby te pieniądze wybieráli/ á do ſkárbu do onych trzech ſtár=
16:
ſzych donośili/ mogliby Poborcami być zwáni: á mieliby też być
17:
ludźie znácżni y przyśięgą obowiązáni. Ci bráliby kwity od
18:
ſtarſzych ſkárbnych/ á ſtárſzi záśię od tych/ dla okazánia ſpol=
19:
ney ich wiernośći ná ſeymie przed temi/ ktorziby byli ná prze=
20:
słuchánie licżby od wſzytkich wyſádzeni/ zkądby ſię okazáłá pe=
21:
wna wiádomość pieniędzy wźiętych do ſkárbu y wydánych.
22:
A tym Skárbnym godźiłoby ſie mieć dom przy tem mieyſcu/ w
23:
ktoremby ſkarb chowano. Teraz záśię obácżmy/ coby zá pożytek
24:
ſkárbu tego mogł być. Lecż byłby záprawdę bárzo wielki: bo
25:
byłby iáko iedná ſpiná ábo ćięćiwá woyny ná káżdego nieprzyia
26:
ćielá. Przećiwko Tátárom byłby ten ſkarb bez máłá nigdy nie
27:
przebrány: á przećiwko drugim/ áboby go było doſyć/ áboby ie
28:
dnák ná bárzo wielkiey pomocy był. Ano do káżdey tákiey ſprá
29:
wy ieſt rzecż wielce potrzebna mieć pieniądze w pokłádźie: bo
30:
trudno ich doſtáć kiedy potrzebá. á dla tegoż woyſká/ ábo po=
31:
zniey niżli trzebá bywáią zebráne/ ábo rychley roſpuſzcżáne/ y
32:
wiele ſię cźáſem do dobrey ábo iákiey zacney ſpráwy drog vpu=
33:
śćić muśi. A ktemu/ nietákby ſię bárzo wſzytkich májitność
34:
wątliłá y vbożyłá/ gdyby połowicę pożytkow raz przez wſzy=
35:
tek żywot káżdy dał/ á potym ná káżdy rok po dwudźie=
36:
ſtey cżęśći/ niżli gdyby/ dla iákiey gwałtowney z nieprzyiaćie=
37:
lem potrzeby/ zá iednym rázem miáłá być wſzytká máiętność
38:
wyniſzcżona á iákoby wywrocona. Z tegoż ſkárbu onym
39:
ſędźiam/ o ktorych w Kśięgách wtorych powiedźiałem/ niechay
40:
by dawano ná káżdy rok dwánaśćie ſet złotych: á ſtrożom ſkár=
41:
bnym trzy ſtá złotych ná potrzeby. O opátrzeniu inſzych po=
42:
trzeb tym ſędźiam ku żywnośći należących/ w tychże Kśięgách
43:
wtorych powiedźiałem. Takim też tego ſkárbu założeniem/ y
poſtáno=


strona: 124

Kśięgi trzećie.124
1:
poſtánowieniem/ wybáwilibyſmy kmiećie náſze z tey vſtáwicż=
2:
ney niewoli. Ktorego pożytku nie ledá iáko ſobie zaiſte ważyć
3:
mamy: ponieważ nádeń niewiem ktoryby mogł być więtſzy.
4:
Káżdy bacżyć może że żywot kmiecy nie ieſt od niewolnicże=
5:
go rozny: do źiemie á do pługá vſtáwicżnie ſą przywiązáni:
6:
ná káżdy dźień ábo ſobie ábo Pánu robią. wiele ich ieſt co im
7:
chlebá ledwie do pułrocża doſtawa: á oſtátek roku w wielkiey
8:
nędzy wykonywáią. Ktorzi miedzy nimi ſą bogátſzi/ ći wiele
9:
krzywd odnośić muſzą: áno źli Pánowie rozne fortele iáko ie
10:
łupić vmieią. bo kmieć niemoże ſię ná ſwego Páná przed nikim
11:
ſkárżyć/ áni go pozwáć. Ná káżdy rok dawáią y Pánom y
12:
Plebanom. Ieſli ktory rok od podatku ieſt wolny/ (co ſię zá
13:
mego wieku kilko kroć tráfiło) przedśię pod zasłoną woienney
14:
wypráwy/ muſzą ſwoim Pánom cżęſto dáwáć: á ták tylko imię
15:
podatku odmieniáią: ále rzecży nigdy. Niewiem ieſli Eipt=
16:
ſka niewola byłá nád tę kmiecą więtſza. A więc tego mnimá=
17:
nia niebędźiem/ że to rzecż wielce słuſzna y miłośierdźia pełna/
18:
gdyby wżdy od tego podatku byli wolni? Z sługámi ktorzi
19:
ſię ná rok v nas náymuią/ ták ſię záchowuiem/ że im y ſtráwę/
20:
y odźienie/ y pieniądze dawamy: á to áni nam/ áni Rzecżypo=
21:
ſpolitey z tego nic niedawáią. A kmiećie co inſzego ſą/ iedno
22:
wiecżni niewolnicy/ z dźiećmi y z cżeládźią ſwą? ázaż niedo=
23:
ſyć ná nie/ że vſtáwicżnie robią/ ná káżdy rok y Pánom cżyńſze
24:
y Plebanom dźieśięćiny dawáią? Záprawdę y bezpráwie ſię
25:
dźieie/ y wielka ſię nieludzkość okázuie/ gdy y tę potrzebę bro=
26:
nienia Rzecżypoſpolitey ná nie wkłádáią. Bo á ktoż tego nie=
27:
wie/ że dáwniey niż my pomnimy/ tych wſzytkich vkráin oni ſá mi bronić pocżęli? Bo á coż ná tem/ choć ſámi bronią/
28:
choć tym płacą ktorzi bronią? Ale choćby to płaćić winni Rze=
29:
cżypoſpolitey/ ázaby iuż niedoſyć vcżynili powinnośći ſwey? á=
30:
zaby ieſzcże nie cżás ná ich służby mieć bacżenie? Toć należy na
31:
śláchecki ſtan/ ktorzi ſię weſelą ztey wolnośći/ że mogą vrzę=
32:
y dźierżeć/ máiętnośći máią wielkie/ żeby abo ſami Rzecżypo=
33:
ſpolitey bronili/ ábo tym płáćili/ ktorziby iey bronić mieli/ á tym
34:
ſpoſobem nagradzáli Rzecżypoſpolitey łáſkę przećiwko ſobie
35:
okazáną. Coby im iednak nietrudno vcżynić/ kiedyby chćieli
36:
w zbytku iáko miárę záchowáć/ ábo zámierzyć. Bo á kto to
37:
oſzácuie/ iáko wielkie nakłády bywáią/ ná koſztowne ſzáty/ ná
38:
cżći/ y ná łańcuchy złote? Temi rzecżámi y łáſkę ſobie iednáią/
39:
y zwielmożnośćią ſię ſwoią v poſpolſtwá popiſuią. Boże day
40:
áby ći/ ktorzi nowe podatki wymyśláią/ ſtárali ſię też/ áby iaką
41:
vſtáwę około nakłádow vcżynili. Bo ieſlibyſmy ſię od niepo=
42:
trzebnych nakładow powśćiągnęli/ będźie zkąd potrzebnych
X iiijRzecży=


strona: 124v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
Rzecżypoſpolitey nakłádow dodáwać. Ia mnimam/ żeby
2:
więtſzi y trwálſzi pożytek Rzecżpoſpolita wźięłá z obrony tym
3:
kſztałtem poſtánowioney/ niż z kmiecych podatkow by też ſnać
4:
y naywiętſzych. Pan Bog wſzechmogący vcżyniłby to/ żeby
5:
cżáſu złey przygody ſam był wybáwićielem y obrońcą náſzym.
6:
iáko Dawid Krol y Prorok święty świádcży/ mowiąc: Bło=
Pſalm. 41. W wir. 1.

7:
gosłáwiony to cżłowiek/ ktory ma bacżenie ná vbogiego á po=
8:
trzebnego/ cżáſu złey przygody wybáwi iy Pan. Ktoremiż
9:
tedy obietnicámi możemy być pobudzeni ku vcżynieniu miło=
10:
śierdźia vbogim á nędznym niedoſtátecżnym kmiotkom/ ieſli
11:
temi Bożemi niebędźiemy pobudzeni/ ktoremi nam błogosłá=
12:
wieńſtwo/ y cżáſu złey przygody wybáwienie obiecuie? A
13:
co wiedźieć/ ieſli ná nie ták ſrogimi być nieprzeſtániemy/ nie=
14:
przyidźieli ná to/ że miáſto błogosłáwieńſtwá przeklęctwo nád
15:
námi od Bogá będźie wiśiáło/ á cżáſu złey przygody/ nienay=
16:
dźiemy żadnego mieyſcá miłośierdźia? Wielki tedy pożytek
17:
rozumieymy być ſkárbu Rzecżypoſpolitey o ktorem powiedźia=
18:
łem/ ieſli przezeń kmiećie náſze ztey niewoli wybáwimy. Przy=
19:
daymy y cżwarty pożytek niepoślednieyſzy: iż ieſliby Rzecżpo=
20:
ſpolita ná ten cżás żádney obrony niepotrzebowáłá/ áboby ſkár=
21:
by wielkie miałá/ mogliby obywátele ſwoi/ ktoby chćiał z tego
22:
ſkárbu tyle pieniędzy pożycżáć/ ileby zaſtáwy ábo rękoiemſtwá
23:
ná to mogł mieć. A ten ktoby pożycżył/ niechby był winien
24:
dochodu od tych pieniędzy/ ná káżdy rok cżterzi ábo pięć złotych
25:
ábo mniey dáwáć: ktore pieniądze/ niechayby były do ſkárbu
26:
przyłącżone/ á trzećią ſummą zwáne. Aleby trzebá dobry
27:
wárunek ná káżdą ſummę pożycżoną cżynić: ná ktory niechby
28:
pirwſze bacżenie miano/ niżli ná owe ludźiam proſtym vcżynio=
29:
ne/ y pirwey ie niżli inſze długi wyćiągano: ponieważ rzecży
30:
poſpolite máią być przekłádáne nád káżdego właſne. Niech
31:
by ſię niegodźiło rzecży iákiey Rzecżypoſpolitey záſtáwioney
32:
przedáwáć. Ieſliby ią kto kupił/ z ſwoiąby ią ſzkodą kupił.
33:
bo káżda ſummá z zaſtáwy ma być nágradzaná. á ten też kto=
34:
ry pożycża/ ma táki wárunek ábo zapis vcżynić/ iż ná potrzebę
35:
Rzecżypoſpolitey/ ábo ſummę wnet ma zápłáćić/ ábo niechayby
36:
ſię godźiło z rzecży záſtáwnych iey wetowáć. A ponieważ
37:
niektorzi Poborce co zwykle podátki wybieráli/ cżęſtokroć w
38:
wielkiem podeyrzeniu bywáli/ ábo z ſtrony łákomſtwá/ ábo nie
39:
wiernośći/ ábo niesłuſznego wybieránia: przeto nádźiewał=
40:
bych ſię/ żeby tákiemu podeyrzeniu mieyſcá dáley żadnego nie=
41:
było/ gdyby y ći coby przynośili pieniądze do ſkárbu/ y ći kto=
42:
rzi ie bráli/ zobopolnie ſobie kwity pod piecżęćiámi dawáli.
43:
Záprawdę dla tákiego podeyrzenia/ trzebáby w káżdem Po=
wiećie


strona: 125

Kśięgi trzećie.125
1:
wiećie mieć dwá przyśięgłe Poborce: ktorziby ſpolną ręką
2:
y pieniądze wybieráli/ y cyrográfy podpiſowáli: ták aby ieden
3:
bez drugiego nic niecżynił: byliby pilnieyſzi/ y wiernieyby wſzy=
4:
tko ſpráwowáli/ gdyby iednáką á ſpolną mieli wiádomość rze=
5:
cży od śiebie weſpołek ſpráwionych. Tákowąż wierność y
6:
pilność mieliby w ſobie mieć ſtroże/ o ktorych powiedźiałem
7:
wyżſzey/ ſkárbu Rzecżypoſpolitey: ktorziby y ſtárſzymi w ſkár=
8:
bie zwáni być mogli/ do ktorychby cyrográfy weſpołek z pie=
9:
niądzmi wybránemi Poborce powiátowi odnośić mieli/ y Po=
10:
borcomby záśię ſwoie cyrográfy dawáli: áby/ gdyby do licżby
11:
przyſzło/ oboie cyrográfy/ oboiey ſtronie byłyby świádkámi.
12:
A byłáby to bárzo pożytecżna rzecż záchowáć ten obycżay przy
13:
káżdem oddawániu y wybierániu pieniędzy/ áby y ten co dáie
14:
y ten co bierze/ okazáli świádectwo cyrográfy ſpolnie z obu
15:
ſtron dánemi: ktoreby pod przyśięgą oboiá ſtroná do ſkárbu
16:
kłádłá. Tym ſpoſobem nigdy/ ábo ledwie mogłáby iáka zdrá=
17:
dá być vcżynioná około wybieránia y oddawánia pieniędzy.
18:
To niechay doſyć będźie o Skárbie/ y o inſzych ſpoſobách obro=
19:
ny Rzecżypoſpolitey/ ktore wiem dobrze/ że kilko kroć ná ſey=
20:
mie w Rádźie były podawáne y rozbieráne/ ále/ że nigdy nieby=
21:
ły w vżywániu/ káżdemu ieſt iáwno.
22:
Rozdźiał dwánaſty.
23:
Pobor ná potrzebę Rzecżypoſpolitey vſtáwiony ma być dawan:
24:
ále zwierzchni Pánowie bez przycżyny niemaią go vſtáwiáć.
25:
POdatek ábo Pobor dla Rzecżypoſpo=
26:
litey vſtáwiony káżdy ma płáćić/ nietylko dla bo
27:
iáźni karánia od vrzędu/ ále też/ iáko powieda
28:
Páweł/ y dla ſumnienia. Bo obroná Rzecżypo=
29:
ſpolitey niemoże być okrom wielkich nakłádow y
Rzim 13/ W wir. 5.

30:
pomocy. przetoż Páweł y podatki dáwáć/ y brzemioná poſpo=
31:
lite znośić każe: á powinność poddánośći poważnemi słowy
32:
rozſzerza/ gdźie ták piſze/ iż trzebá żebyſmy byli poddáni/ nietyl=
33:
ko dla gniewu/ ále też y dla ſumnienia. Wſzytkie tedy słuſzne á
34:
ſpráwiedliwe powinnośći woienne/ ktore od zwierzchnego v=
35:
rzędu bywáią wkłádáne/ poddáni máią wykonywáć/ ieſli obrá=
36:
żenia Bogá y ćięſzkiego karánia vść chcą. Ale też z wierzchny
37:
vrząd ma tego doźrzeć/ áby źle nieobrácał tego co dla Rzecży=
38:
poſpolitey dano. Bo Páweł powieda/ że dla tego ma być da=
39:
no/ áby zwierzchni Panowie powinnośći ſwey ktorą winni
40:
Rzecżypoſpolitey doſyć cżynili. Ktorzi tedy tákie podatki
X vtrawią/


strona: 125v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
trawią/ ábo indźie niżli trzebá obrácáią/ o tych mam rozumieć/
2:
że ták cżynią iákoby krew ludzką sſáli: á ktorzi ie bez przycży=
3:
ny ná ludźi wkłádáią/ ći ſię wyſtępkiem łupieſtwá y tyrańſtwá
4:
plugáwią.
5:
Rozdźiał trzynaſty.
6:
Wſzytkie kráiny iednemu Pánu poddáne/ iednákim obycżáiem ábo po=
7:
datek niech dáią/ ábo woynę ſłużą.
8:
PRzydaymy też tu y to/ co ſię ná wielu
9:
Seymiech tocżyło/ żeby to z wielkim pożytkiem
10:
Rzecżypoſpolitey było/ gdyby nietylko Powiáty
11:
Polſkie/ ále też y inſze kráiny ku Koronie przyle=
12:
głe/ do iednákiego ſpoſobu/ ábo dawánia podat=
To dla tego Fricż piſze/ że ieſzcże ziednocżenia Kśięátwá Litewſkiego z Koroną nie było: ktore áż roku 1569 doſzło.

13:
ku ábo służenia woyny przywiedźione były. Lácnieybyſmy
14:
złącżywſzy ſię dáli ſpolnemu náſzemu nieprzyiaćielowi odpor:
15:
niżli roſtárgnąwſzi ſię/ iedniby brzemioná nośili/ á drudzyby
16:
prożnuiąc cudzey ſię nędzy dźiwowáli. Wſzytcy ſie wieźiemy iá
17:
ko w iedney łodźi Rzecżypoſpolitey: słuſzna rzecż/ ábychmy iey
18:
ſpolnemi śiłámi przećiw káżdey nawáłnośći bronili. Bo ieſli
19:
w ten cżás gdy ty nic niedbaſz łodźia przyidźie w niebezpiecż=
20:
ność/ winien będźieſz onego vtonienia. A też chlubić ſię wolno=
21:
śćiámi cżáſu poſpolitey wſzytkim nędze/ chytrych to ludźi rzecż
22:
ieſt/ á wſzytko ná ſwoy pożytek gárnących: á podobno tácy y
23:
cudzey nędze rádźi cżekáią. Odiecháli byli Herkuleſá Argo=
24:
náutowie/ gdy do Kolchu po złote runo znimi iádąc/ prac że=
25:
glárſkich pod zasłoną zacnośći y wolnośći z nimi podeymowáć
26:
ſpolnie niechćiał. Trzebáby y tych opuśćić w ich niebezpiecż=
27:
nośćiách/ ktorzi pod zasłoną wolnośći iákich/ niechcą ſię ſpol=
28:
nie do obrony Rzecżypoſpolitey przyłożyć. To też zależy ná
29:
mądrego/ mieć to ná bacżeniu/ ieſli te kráiny w ktorych woyná
30:
ma być ſą ták dálekie/ iżby z więtſzym pożytkiem Rzecżypoſpo=
31:
litey było/ pieniądze ná nię złożyć/ niżli ludźi ſwe od śiebie przez
32:
ták dálekie źiemie poſyłáć: ktorzi y w ćiągnieniu cżyniliby ſzko=
33:
dy/ y przyćiągnąwſzi ná mieyſce/ będąc dálekośćią drogi ſprá=
34:
cowáni/ nietákby byli ſpoſobni do potrzeb woiennych. Ale o
35:
tem trudno rozumieć/ áby miał dobrym obywátelem ábo Rze=
36:
cżypoſpolitey cżłonkiem być/ ktory widząc/ że drudzy ſą w wiel=
37:
kiey niebezpiecżnośći dla Rzecżypoſpolitey/ choćiaby mogł/ nie=
38:
chce áni woyny służyć/ áni ſię ná poſpolitą potrzebę cżem przy=
39:
kłádáć.
40:
Rozdźiał cżternaſty.
41:
Co cżynić/ zwyćięſtwo otrzymawſzy.
Zwyćię=


strona: 126

Kśięgi trzećie.126
1:
ZWyćięſtwo otrzymawſzi/ ieslibyſmy po=
2:
ráźiwſzi á pobiwſzi nieprzyiaćielá/ niechćieli źie=
3:
mie iego pośiádáć/ tedy trzebá znim o pokoiu ſtá=
4:
nowić/ á tákie ſprzymierzenie cżynić/ áby nigdy
5:
niemogł woyny wznośić. A iáko Virgilius pcżo=
6:
ły od bitwy y niepotrzebney gry każe odwodźić tym obycżáiem:
7:
Tu regibus alas Eripe, non illis quiſquam cunctantibus altum Ire iter, aut caſtris audebit vellere ſigna. To ieſt/
Vergil. Georg. lib. 4.

10:
Gdy więc pcżoły zbuynośći po powietrzu gráią/
11:
O robotę/ o vle/ o miody niedbáią.
12:
Oberwi Krolom ſkrzydłá: bo gdy ći ośiędą
13:
Nie będą ſię wyzywáć/ lecż robotne będą.
14:
Tákći zwyćiężcá ma cżynić/ áby wſzytkim zwyćiężonym/ á
15:
nawięcey ich ſprawcam wſzytkę moc wznoſzenia woyny od=
16:
iął. A przetoż y nakłády woienne ná nich wyćiągáć/ y oſoby
17:
iákie w zakłádźie wźiąć/ y pieniężną winę ná nie náłożyć/ y po=
18:
bory á pomoc przećiw nieprzyiaćielowi/ ieſliby do tego przyſzło/
19:
trzebá roſkázáć. Co ieſliby źiemiá iych mogłá ſię oſádźić/ tedy
20:
trzebá w tem rády ſzukáć/ iákoby ábo komu ią porucżyć/ ktoby
21:
známi wiecżną przyiáźnią był ſpowinowácony/ ábo ią w mocy
22:
ſwey mieć y záchowáć. Prawdźiwie Poeta powiedźiał:
Ouidius De arte.

23:
Non minor eſt virtus, quam quaerere, parta tueri. To ieſt/
24:
Nie mnieyſze męſtwo rzecży nábyte záchowáć/
25:
Niżli doſtawáiąc iych z pocżątku prácowáć.
26:
A przetoż ieſliżeby tá źiemiá niemogłá być záchowána/ okrom
27:
bárzo wielkich trudnośći y nakłádow/ ktoreby ſię zniey ſnać
28:
nigdy nágrodźić niemogły/ lepiey że ią/ ábo ſámym zwyćiężo=
29:
nym/ ábo komu inſzemu/ ktoregoby ſtátecżność y przyiaźń nam
30:
wiádoma byłá/ pod pewnemi vmowámi y kondycyámi/ poru=
31:
cżyć. Ale ieſliby to mogło być z pożytkiem Rzecżypoſpolitey/
32:
żeby tákowa źiemiá pod náſzem pánowániem być mogłá: to ieſt
33:
żeby ſię y ſámá ſwym nakłádem bronić mogłá/ y do náſzychby
34:
ſie potrzeb pożytkámi ſwemi zgodźiłá: tedyby trzebá tákiey rá=
35:
dy ſzukáć/ ábyſmy ią wpokoiu/ á obywátele iey ſobie ſprzyiázne
36:
mieć mogli/ opátrzywſzy ią práwy y obycżáymi dobremi: tákże
37:
też o vbłagániu y záchowániu w powinnośći obywátelow iey:
38:
nád ktorą źiemią/ niechayby byli przełożeni ludźie ſwoi/ ktorym
39:
by ſię mogło vfáć/ ktorziby wſzytką źiemią władnęli. Lecż
40:
zniey nieodieżdzáć/ áż zoſtáwiſzi żołnierze náſze: ktorziby tám
41:
ták długo byli/ pokiby ſię obáwiáć trzebá/ ábo ſprzećiwieńſtwá o
42:
bywátelow/ ábo wtárgnienia nieprzyiaćioł/ álbo iákiego ludu
pográni=


strona: 126v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
pogránicżnego. A ponieważ poſpolicie żołnierze y wiele ko=
2:
ſztuią/ y v ludźi nienawiśni/ dla niepowśćiągliwośći żywotá/
3:
y dla wſzetecżeńſtwá bywáią: á ták/ że żaden ich posługinie=
4:
używa/ áż w wielkiey niebezpiecżnośći: ktemu w krainie
5:
w ktorey pewnego mieſzkánia niemáią/ ták żywą/ iákoby iutro
6:
precż: zá cżem záwżdy myślą o wynieśieniu tego cżego ná woy=
7:
nie doſtáli: przeto áby oná kráiná byłá od wiela złego wyz=
8:
woloná/ á obywátelomby ſię też zágrodźiłá drogá myślić co
9:
chytrze przećiwko nam: nie zdrogiby było/ dárowáć mieſzkánie
10:
żołnierzom ná onych mieyſcách gdźie ich służby trzebá/ názná=
11:
cżywſzy im pewną cżęść polá/ áby tám y ożeniáli ſię/ y cżeladź
12:
domową chowáli/ y goſpodarzmi byli. Niebyliby áni mier=
13:
źieni/ áni tak obćiążliwi oney kráine/ ktoreyby ſię iuż obywátel=
14:
mi zſtáli/ á co dźień cżyniliby ią ſpokoynieyſzą ſwoią przytom=
15:
nośćią/ ſpolnym żyćiem/ vkłádnośćią/ ludzkośćią/ y inych cnot
16:
okázowániem. Aleby przedśię żołnierzom nietrzebá nic do=
17:
puſzcżáć/ coby było z krzywdą obywátelow. A to będźie mo=
18:
gło być/ ieſli im/ ábo żony z máiętnośćiámi dádzą/ ábo im puſte
19:
grunty/ á mieyſcá ná budowánie náznácżą: ábo ieſliby to nie=
20:
mogło być/ tedy do ſwey źiemie obywatele oney kráiny przenieść
21:
ze wſzytkiem domoſtwemi/ á domy y role im náznácżyć/ á ich
22:
grunty/ domy y role dáć tym/ ktorziby oney źiemie bronili/ á po=
23:
koiu y zacnośći náſzey przeſtrzegáli. A tym cżáſem one przy=
24:
chodnie námáwiáć/ áby za dobre przyięli/ ieſliby ſię co przykro
25:
widźiáło: przekłádáiąc im to/ że oná ich kráina tákiey obrony
26:
potrzebuie: á od poſtronnych ludźi/ áni buntownych á nieſpo=
27:
koynych obywátelow Rzecżpoſpolita inácżey bronioná być nie
28:
może/ wſzákże gdy ſię oná kráiná będźie zdáłá być ſpokoyniey=
29:
ſza/ tedy one żołnierze z támtąd wezmą. Ale áby ſię wiele nie
30:
mowiło: Iákom w pirwſzych Kśięgach nápiſał/ około rządu
31:
twey Rzecżypoſpolitey Krolu/ ták w źiemi twey iáko ná vkrá=
32:
ine/ ták cżáſu pokoiu iáko cżáſu woyny/ ták też y w káżdey krá=
33:
inie ktoreybyś doſtał/ poſtępowáć maſz. Obywátele niech do=
34:
brotliwość twoię Páńſką poznáią. Niech cżuią ćiebie być oy=
35:
cem ſwoim y Páſtyrzem: ták w ſądźiech/ iáko w karániu krzywd/
36:
y we wſzech ſpráwách Rzecżypoſpolitey potrzebnych. Przeło=
37:
żeńſtwy y vrzędámi ie ku cżći wydźwigay/ do żołnierſkiey służ=
38:
by/ gdy ſię ich wierność pokaże/ przypuſzcżay: y ine vrzędy/ ktore
39:
bezpiecżnie możeſz/ ná nie wkłáday. Tym ſpoſobem ſercá ich
40:
ſobie zniewoliſz/ y przychylnymi vcżyniſz. To z támtemi oby=
41:
wátelmi cżyń. A z ſąśiády pogránicżnemi przymierze bierz.
42:
Ná wywołáne/ ieſli chcą pokorę vczynić/ vſtáwiay wedle wy=
43:
ſtępku winę pieniężną/ á potym w łáſkę przyimuy. Chybáby
ſnać


strona: 127

Kśięgi trzećie127
1:
ſnać wyſtępek ich taki był/ żeby dla niego żadnym ſpoſobem do
2:
Rzecżypoſpolitey przyięći być niemogli. Ieſliże nie/ tedy
3:
máią być przyięći. Tym ſpoſobem vcżyniſz ſobie z nieprzyia=
4:
ćioł przyiaćioły/ y wiela ludźi przećiwko ſobie chęć ziednaſz.
5:
Cżaſu woyny ma też być miłośierdźiu mieyſce/ ile ſpoſob woy=
6:
ny znośić może. A po otrzymániu zwyćięſtwá ſkarawſzy tych
7:
ktorzi byli przycżyńcámi przećiw tobie woyny/ drugim wſzelá=
8:
ką łáſkę y ludzkość okazuy. Bo á co (dla Bogá proſzę) cżło=
9:
wiekowi od cżłowieká okrutnieyſzego ſię zſtáć może/ iedno gdy
10:
rzecży iego odeymuie/ w niewolą iy bierze/ y gárdło mu wy=
11:
dźiera? Ieſliże tedy zwyćiężcá odeymowániem wolnośći y
12:
gárdłá ludzkiego niemoże prawdźiwie vrzędu ſwego vżywáć
13:
to ieſt prawdźiwym Pánem/ práwym Oycem y Páſtyrze m być:
14:
dla cżegoż tedy/ ludzkośći y wſzelákiey łáſki nád zwyćiężonemi
15:
vżywáć niema? to ieſt/ nád bráty ſwoimi/ ktorzi abo z omyłki/
16:
ábo z nierozmyślnośći/ ábo z pychy/ ábo z ktorey inſzey wády/
17:
przećiwko niemu wyſtąpili? Chriſtuſá onego śmierći y pie=
18:
kłá zwyćiężce słowá to ſą/ ktore nam roſkázuią/ ábyſmy dru=
Mátth: 6. w Wirſzu 15.

19:
gim odpuſzcżáli/ iáko chcemy/ żeby y nam odpuſzcżano. Gdźież
20:
tedy ieſt więtſze mieyſce odpuſzcżániu/ ludzkość/ y łáſkáwo=
21:
śći? zwłaſzcżá/ gdy ludu w wiernośći á ich powinnośći dłu=
22:
go záchowáć niemożeſz/ iedno łáſkáwośćią. Bo iáko powie=
Ciceroná rozumie we 2. kśięg. O powinnośćiách.

23:
da on Orator, Philoſoph, Senator y Hetman: Zły ieſt trwáłośći
24:
ſtroż boiaźń: á záſię dobrotliwa ku káżdemu y łáſkáwa ſkłon=
25:
ność wierna ieſt y do wiecżnośći.
26:
Rozdżiał piętnaſty.
27:
Krotkie zebránie wyżſzey mowionych rzecży/ gdźie ſię ſpráwiedliwey woy=
28:
ny przycżyny powtarzáią: á przytym nápominánie do pokáiánia z grzechow.
29:
DO tąd przekłádáliſmy wſzytko/ co ſię zda
30:
być ku cżynieniu potrzebnego y przed woyną/ y
31:
cżáſu woyny/ y po woynie. To ieſt/ rády do o=
32:
bronienia pokoiu y zacnośći należące/ ábo wynáy
33:
duięmy/ ábo od drugich podáne oznáymuięmy: á
34:
ile bacżę/ doſyć vcżćiwe/ y chwálebne. lecż áby ſię ſzcżęſliwie po=
35:
wiodły/ onego naymożnieyſzego niebá y źiemie Pána proſzę/ bez
36:
ktorego pomocy żadna moc by nawiętſza/ żadna rádá by na=
37:
lepſza nam niepomoże. A przetoż y o to ſię trzebá ſtáráć/ á=
38:
bychmy wſzytkich rzecży ná woynę potrzebnych doſtawáli y go
39:
towáli ie (iáko widźimy/ iż cżyniwáli oni ſtárodawni święci
40:
mężowie/ ktorzi też Rzecżypoſpolite rządźili) y Bogá co napo=
Ykorniey


strona: 127v

O popráwie Rzecżypoſpolitey.
1:
korniey prośmy/ aby dopomogł vśiłowániu náſzemu. Przeto y
2:
iednáć ſię nam z Bogiem trzebá/ y ſpráwiedliwą przycżynę wal
3:
cżenia mieć. Niech nas niepodżegáią do woyny chćiwoći/ á=
4:
bo sławy/ ábo rozſzerzánia gránic. Naſpráwiedliwſza to bę=
5:
dźie przycżyná woyny/ krzywdy niedopuſzcżáć/ á ludu naſzego
6:
od nieprzyiaćielá bronić. Ale do tego niech przyſtąpi żywo=
7:
tá y obycżáiow náſzych polepſzenie: bez ktorego trudno y po=
8:
wiedźieć/ iáko ſię prożno kto ma zwyćięſtwá ſpodźiewáć. Zá
9:
niewolą to cżynię/ iż tu ná przykład dam w ſąśiedztwie nam
10:
bliſkie á stowárzyſzone kroleſtwo Węgierſkie: ále ponieważ y
Węgierſkie Kroleſtwo przecż zginęło.

11:
wſzytkim znáiome ieſt/ y ſpráwy ktore ſię wnim dźiały niedá=
12:
leko ſą od náſzey pámięći/ przeto mam tę nádźieię/ że mi nikt nie
13:
będźie miał zá złe/ gdy krotko o niem nieco powiem. Było to
14:
Kroleſtwo/ y ſtárodawnośćią zacne/ y ſpráwámi woiennemi
15:
sławne/ y w złoto á w śrebro bárzo bogate. ktemu w bydło
16:
wſzelákie/ y w obfity vrodzay winá/ y wſzelákiego zboża. A
17:
cżegoż tedy temu Kroleſtwu niedoſtawáło do ſzcżęśliwego ná
18:
świećie żyćia? Miáło Krolá zá náſzey pámięći/ onego prá=
19:
wie świętego Włádźisławá/ Krolá náſzego/ á twego Augu=
20:
śćie Oycá/ Zygmuntá brátá rodzonego: miáło też potym Lu=
21:
dwiká/ twego ſtryiecżnego brátá. Obá woynę z Turki wie=
22:
dli/ ácż iáko ia mnimam/ doſyć ſpráwiedliwą. bo ſię y krzywd
23:
ſwoich mśćić chćieli/ y ludu ſwego á Pańſtw ſwoich bronili.
24:
Ale iż grzechy Węgierſkiey źiemi (bo ták muśi mowić) bárzo
25:
były z brzegow wylały/ przeto ia przemożono/ á co naylepſzą
26:
iey cżęść nieprzyiaćiel pośiadł. Coż tedy? cżyli mocą
27:
Turecką zwyćiężoná? Ia mnimam że ták ieſt. Ale też y to
28:
śmiem twierdźić/ że Bog Turecką moc ná lud ſwoy pobudźił/
29:
on ie dla ſkaránia złośći ludu ſwego wyzwał: on y łuki ćiągnął
30:
y ſtrzały wyoſtrzył: y kopytá końſkie iáko krzemień/ y kołá iá=
31:
ko nawáłność burze/ y rycżenie ich iáko Lwie/ ſtráſzliwe iym
32:
vcżynił. Bo á przecżby mi ſię niegodźiło ták o tem mowić/ iáko
33:
Bog (przez Ezáiaſzá Proroká) mowił: gdy ná Zydy Nabu=
Eſáiſz 5. w Wirſz. 28. Ieremi. 25. W wirſzu 9. Tenie w Ro. 27. w wir. 6. Tenie w Ro. 43. w wir. 10.

34:
chodonozorá puśćić miał? Co ieſliże Bog Nábuchodonozorá
35:
sługą ſwoim zowie/ zá ktorego ſpráwą Zydy poráźił: áza nie
36:
będźie zwał Turká sługą ſwoim/ przez ktorego Węgry ſkarał?
37:
O iáko zwielką żáłośćią ia o tem mowię. Lecż słuchaymy dá=
38:
ley. Po zginieniu Krolá Ludwiká/ dwa Krolowie (niech
39:
mi ſię godźi proſzę o tem y mowić/ y zdánie powiedźieć/ co by
40:
nam y wſzem Monárcham ná wzor było) dwá tedy/ iáko po=
41:
wiedam/ Krolowie pocżęli ſię ſpieráć y woynę wieść o krole=
42:
ſtwo Węgierſkie: ieden będąc od Pánow Chrześćijáńſkich o=
43:
puſzcżony/ vdał ſię w opiekę y w obronę Ceſárzá Tureckiego.
ále ten


strona: 128

Kśięgi trzećie128
1:
ále ten Opiekun/ onego co ſię do niego vćiekł/ naprzod ſię zwał
2:
przyiaćielem/ towárzyſzem/ brátem/ á potym Pánem. Dru=
Drugi Krol/ to ieſt Ferdynánd/ ktory po tem był Ceſarzem.

3:
gi Krol woynę z Turkiem wiodł: wiele ludu y z Niemiec/ y
4:
z inſzych narodow do Węgier wywiodł: Ale á coż ná oſtátek
5:
ſpráwił? Woyſká iego cżęśćią rozegnáne/ cżęśćią poráżone:
6:
miáſtecżká y miáſtá y zamkow niemáło/ á ná wet y ſámo ſtole=
7:
cżne miáſto wźięto/ pośiędźiono/ á obycżáymi y zabobonámi
8:
Tureckiemi záráżono. Coż tedy mnimamy być przycżyną te=
9:
go zwyćięſtwá Tureckiego? Aza niewidźimy/ że Turek ieſt
10:
ten/ przez ktorego Bog y karze/ y káráć będźie grzechy ludu
11:
ſwego? Ktorych ieſli my káráć niebędźiemy/ przyćiągnie Tu=
12:
rek sługá Bogá żywego/ z końmi/ wozmi/ łuki/ ſtrzałámi/ y ſzá=
13:
blámi ſwemi/ nie inácżey (Ach áż mnie ſtrách bierze o tem mo=
14:
wiąc) káráć nas/ iedno iáko Węgry ſąśiády náſze ſkarał. O
15:
tych rzecżách/ y w vſkarżániu moiem ná kaźń zá mężoboyſtwo
16:
doſtátecżnie/ á tu krotko powiedźiałem: ábych tobie Krolu/ y
17:
ludowi twemu do tego przycżynę dał/ iákobyśćie o tem myślili
18:
(bo bym wam tego życżył). Ieſli tedy nieprzyiaćielá tego od ſziy
19:
náſzych odwroćić chcemy/ ſtáraymy ſię/ ábychmy żywot náſz
20:
w lepſzy odmienili. Bo obycżáie náſze ſkáżone/ wiárá y
21:
powinność zániedbána/ żywot nieumieiący ſię káiáć/ wielką á
22:
bárzo potężną mocą ieſt nieprzyiaćielſką przećiwko nam. A
23:
záś ták rozumieymy/ że naprzednieyſza zbroiá y broń náſzá w=
24:
pokáiániu á w Modlitwie należy: ktoremi bychmy rzecżámi
25:
Bogá vbłagáli/ á ták wielkie nędze od nas odegnáli. To gdy
26:
vcżynimy/ tedy przycżyná ſpráwiedliwa będźie nam na pomo=
27:
cy. Bo my niepodnieśiemy woyny/ ále iey odpor dáwáć bę=
28:
dźiemy: á nie dla łákomſtwá/ ábo sławy/ ále o wiárę y o domy/
29:
o dźiatki y żony/ ná oſtátek o Rzecżpoſpolitą cżynić będźiem.
30:
Przełomione będą ná on cżás mocy Tureckie/ y wſzytkich nie=
31:
przyiaćioł. niepomoże iym biegłość w rzecżách walecżnych/ á=
32:
ni mnoſtwo ludźi. Bo gdy Bog zá námi wálcżyć będźie/ te=
33:
dy wſzytcy nieprzyiaćiele/ y dyabli ſámi ná oſtátek/ cofáć muſzą.
34:
A to o ſpołecżnem ludźi stowárzyſzeniu/ ktore domá oby=
35:
czáyami y práwem bywa rządzone/ á ná vkráinie
36:
bronią od nieprzyiaćielá bronione/ niech bę=
37:
dźie powiedźiano: teraz o Szkole
38:
mowić będźiemy.
39:
KśiągAndrzeiá Frycżá o popráwie Rzecżypo=
40:
ſpolitey koniec.
Y ijAndrzeiá


strona: 128v

O ſzkole
1:
Andrzeiá Frycżá Modrzew=
2:
skiego Kśięgi iedne w Szkole.
3:
Rozdźał pirwſzy.
4:
Zálecánie á wychwalánie Szkoły/ y rozmáite iey pożytki.
5:
STárodawny á ieſzcże od pocżątku wſzy=
6:
tkich rzecży ieſt obycżay/ że o Szkołách ma ſtará=
7:
nie Rzecżpoſpolita: w ktorych dobrem poſtáno=
8:
wieniu położone ſą wielkie żywotá ludzkiego y
9:
nabożeńſtwá ozdoby: á w zániedbániu ich wiel=
10:
kie oſzpecenie. Iakożem tego ſam doznał rozcżytuiąc dawne
11:
dźieie. niewidzę żadnego narodu áni ludzkośćią wypolerowá=
12:
nego/ áni ták grubego/ ktoryby niemiał oſobliwego ſtáránia o
13:
dobrem ćwicżeniu młodych ludźi. Przeto też y mieyſcá oſo=
14:
bliwe ná to poſtánawiáli/ do ktorychby ſię dla náuki młodźi lu
15:
dźie ſchadzáli: y Miſtrze przekłádáli/ ktorziby dobre náuki po=
16:
dawáli/ á ten wiek bárzo śliſki/ zdrowemi náukámi do ludzko
17:
śći/ y do wſzelákiego ſpoſobu pocżćiwego żyćia/ zápráwowáli.
18:
Známienity obycżay/ á vrząd wielkiey prace pełen. Y dla te=
19:
go też/ ktorziby ſię tym żywotem báwili/ te od praw y vſtaw y
20:
od wſzelákich Rzecżypoſpolitey powinnośći wolnemi y oſwo=
Sżkoła ieſt słowo Grecſkie. oni mowią Scholi. Rozumie ſie prożnowánie álbo pilnowánie.

21:
bodzonemi mieć chćieli. Zkąd też yto imię Szkołá dano/ iá=
22:
koby vproznienie: Dáie bowiem Szkołá/ tym ktorzi iey służą
23:
wolność od nakłádow y żołnierſkich/ y wſzytkich inſzych po=
24:
winnośći. Lecż o Szkołách dawnych/ wiele ludźi ſzeroce pi=
25:
ſáli. Ktorzi też wiele dawnych w Grecyi Szkoł licżą/ ták vcżniá
26:
mi y miſtrzámi/ iáko wſzelákich náuk wynáleźieniem wielce za=
27:
cnych. A przed temi ieſzcże w Egiptćie kwitnęły náukámi
28:
gwiazdárſkimi Szkoły bárzo sławne. Lecż ze wſzech zá nada=
29:
wnieyſze wſpomináią Ebreyſkie: ktore naprzod przy namiećie
30:
Moiżeſzowem/ á potym przy Kośćiele Sálomonowem krze=
31:
wiły ſię. Ná ktorych mieyſce náſtąpiłá Szkołá Chriſtuſowá:
32:
ktory y ſam miſtrzem názwan/ y vcżnie miał wybráne/ ktore
33:
przy ſobie oſobliwie/ nie miedzy mnoſtwem ludźi/ ćwicżył. Y o
34:
tem wątpić nietrzebá/ iż káżdy Apoſtoł miał ſwoie vcżnie: iá=
35:
ko o Páwle piſmo powieda/ że od niego Titus, y Timotheus y
36:
Lukaſz Antyocheńſki/ oſobliwie okrom zgromádzenia ludu
37:
ćwicżeni byli: áby y oni przykłádem miſtrzá drugich ćwicżyli/
38:
náukę niebieſką záchowywáli/ Zborom podawáli/ ná piśmie zo=
ſtáwo=


strona: 129

O ſzkole129
1:
ſtáwowáli/ á potomnym ludźiom ná wſzytkie wieki rozkrze=
2:
wiáli. Ná ktorych to ſzkoł mieyſce/ ták mamy rozumieć/ ſzko=
3:
ły Chrześćijáńſkie náſtąpiły: ktorem oneż rzecży ſą porucżone/
4:
to ieſt/ áby w nich młodzieńce ćwicżono/ iákoby powinnośći y
5:
około religiey/ y gromad ludzkich wypełniáli. Bo á iákożby
6:
Zbor Boży był vcżon/ iákożby zgromádzenia ludzkie były rzą=
7:
dzone/ kiedyby ludźie niebyli w ſzkołách/ ktorziby podawáli dro=
8:
gi przednieyſzych náuk/ praw/ y nabożeńſtwá? Bo ácż niekto=
9:
rzi zacni ludźie ſámym tylko dowćipem przyrodzonym/ nie=
10:
máiąc w ſobie náuk/ zwielką sławą mądrze ſobie w ſpráwách
11:
pocżynáli: wſzákże y to muśimy zeznáć/ iż żadne przyrodzenie
12:
nieieſt ták oſobne/ ktoreby/ będąc náukámi wyćwicżone/ niemiá
13:
ło być oſobnieyſze y známienitſze. Ono pewna/ że w rzecżách
14:
trudnych á wątpliwych/ do nikogo ſię więcey nieućiekáią/ iáko
15:
do ludźi ſzkolnych. o ktorych zá pewne wiedzą/ że y głębſze ná=
16:
uki vmieią/ y ſtátecżnieyſzym á oſtrzeyſzym rozſądkiem wſzytko
17:
rozbieráią. V ſtárych ludźi widźimy że Filozofowie/ y prá=
18:
wá piſáli ábo ſtánowili/ y wiele rzecży vkazáli/ ktore ludźi przez
19:
wſzytek cżás żywotá ich/ y we wſzytkich ſpráwách z wiela ná=
20:
pominać á przeſtrzec mogą: Przeto słuſznie Socrates on wiel=
21:
ce zacny Filozof powieda/ że y Filozofowie/ y Krolowie od
22:
Bogá ſą: nie przeto żeby drudzy ludźie nie od Bogá/ ktory
23:
ieſt wſzytkich rzecży przycżyną y źrzodłem: ále Socrates dwoy
24:
rodzay ludźi złącżył/ ktory iáko ieſt ná źiemi naprzednieyſzy/ y
25:
żyćiu ludzkiemu napotrzebnieyſzy/ ták żaden znich w ſwem vrzę=
26:
dźie niemoże ſię dobrze popiſáć/ okrom oſobliwey pomocy Bo=
27:
żey. A przetoż ták mamy rozumeć/ że Filozofowie w Rze=
28:
cżypoſpolitey iákieś ſwoie oſobne kroleſtwo máią/ á ná ſtraży
29:
prawdy/ iákoby poſpolitego dobrá/ záſádzeni ſą. Przeto iáko ná
30:
Krole należy mocą ſię obchodźić z onemi/ ktorzi z dobrey woli
31:
ſwey niechcą być posłuſzni cnoćie: ták Filozofowie cżerſtwiey
32:
mocy ſerdecżney vżywáią/ ku przywodzeniu ludźi do wſzelá=
33:
kich rzecży vcżćiwych. Niechże tedy Filozofſkie pánowánie
34:
naprzod idźie przed Krolewſkiem w Rzecżypoſpolitey/ á gdźie
35:
by ono prze ludzką złość było zániedbáne/ toż dopiero niech ſię
36:
wynurzy Krolewſka władza. Ale o Krolách było inſze miey
37:
ſce mowienia: teraz o Filozofiech á o ſzkolnych ludźioch mowi
38:
my/ ktorzi iáko ná wſparze rzecży wſzytkich Boſkich y ludzkich
39:
záśiedli. Acżkolwiek lepak zá to poſpolićie máią/ że Krolo=
40:
wie y Biſkupowie wyżſzy w rzecżach ludzkich ſtopień trzymá=
41:
ią/ á świetnośćią żywotá y bogáctwy/ by promieńmi/ drugie
42:
ſtopnie záćmiáią y zásłániáią: wſzákże/ ieſli chcemy wtey mie=
43:
rze prawdźiwy rozſądek dáć/ ſzkolny ſtan zasługámi przećiw
Y iijRzecży=


strona: 129v

O ſzkole
1:
Rzecżypoſpolitey ſwemi/ o porownánie z naywyżſzemi ſtany
2:
ſpor wieść może. Bo ſzkoły naprzod otwieráią źrzodłá y przy=
3:
cżyny wſzytkich cnot: ná ktorych záſię iáko ná fundámenćiech
4:
poſtánowione ſą te práwá/ ktoremi Rzecżpoſpolita bywa rzą=
5:
dzoná. A przetoż ſámi Filozofowie/ Plato, Ariſtoteles, y wie=
6:
le inſzych o Rzecżáchpoſpolitych y o práwách wiele nápiſáli.
7:
A przed temi ieſzcże/ Solon y Lycurgus vſtawce praw/ á coż in=
8:
ſzego byli/ iedno ludźie ſzkolnemi náukámi wypolerowáni? Bo o
9:
Solonie nápiſáno/ że w Egiptćie báwił ſię náuką mądrośći: á
10:
potym w licżbę śiedmi Greckich mędrcow był policżon. A ácż
11:
bym ia tego nierzekł/ żeby onym vſtawcom praw niebyło ná wiel
12:
kiey pomocy doświádcżenie wiele rzecży do vſtáwiánia praw:
13:
á wſzákże to pewna/ że práwy onych praw ſok ze źrzodeł Filo=
14:
zofiey wycżerpnęli. Bo ktore práwá od onych źrzodeł odłą=
15:
cżone ſą/ te nieſą godne/ áby ie práwy zwano: gdyż od przycży=
16:
ny y bácżnośći odſtąpiły/ ktora/ iákom indźie o tem mowił/ du
17:
ſzą praw właśnie ieſt názwaná. Wyznaymyż to przeto/ że ro=
18:
dźićielką naylepſzych praw ieſt Szkołá. Lecż y z ſtrony wiá=
19:
ry ieſt pewna rzecż/ iż pirwey w ſzkołách wſzytkiego probuią/
20:
niżli do vſzu ludzkich bywa donieśiono. Bo niemoże ſię wſzy=
21:
tko ták dowodnie ná kazániu powiedźieć/ ktore do vſzu wſze=
22:
go mnoſtwá bywáią przytoſowáne/ iáko ná dyſputácyách
23:
ſzkolnych/ w mnoſtwie ludźi vcżonych: gdźie wſzytkiego dowo
24:
dnie iáko ná złotárſkiey ważce doświadcżáią. A ták ſzkoły
25:
ſą ktore dawáią godne Káznodźieie Zborom/ ktore ſpoſob ná=
26:
ucżánia przepiſuią/ y do nich ſię o rádę w rzecżách wątpliwych
27:
vćiekáią. A cożbym miał ono wſpomináć co záiſte nie mie=
28:
dzy poślednieyſze rzecży ma być licżono? Szkołá dawa nam
29:
mowce wymowne/ dawa wielkim Pánom porádniki w mo=
30:
wie roſtropne y wdźięcżne: dawa Rzecżypoſpolitey ſprawce
31:
mądre. Nie będę do tego brał przykłádow náſzego wieku/
32:
ktorych záiſte ieſt bárzo wiele. Poyrzymy ná dawne
33:
ſzkolniki/ ktorzi też w Rzecżypoſpolitey kwitnęli. Wyzna=
34:
wa Cicero, iż iákożkolwiek był wielki Orator, lub wymowcá/ te=
Akádemia był lás niedáleko Athen/ tam ſie Plato vrodźił/ y Filoſofiey potym vcżył: prze co też vcżnie iego Akádemiki zwano. Ztądże teraz káżde tákie mieyſce gdźie Filozofie vcżą/ Akádemią zową.

35:
dy táki był z Akádemiey: á cokolwiek do Rzecżypoſpolitey
36:
przyniosł/ to wſzytko od náucżyćielow y Miſtrzow przyniosł.
37:
Tenże też powieda o Demoſthenie/ iáko cżęſto Plátoná słu=
38:
chał. Lecż ći wymowce/ iáko wielkiemi y zacnemi w Rzecży=
39:
poſpolitey byli? Sławne ieſt ono ſprzyśiężenie Kátyliny w
40:
Rzymie/ ktorego ſprzyśiężenia/ on cżłowiek z Akádemiey/ będąc
41:
Konſulem Rzymſkim/ doſzedł/ odkrył/ y zátłumił: á onę Rzecż=
42:
poſpolitą od tyráńſtwá y zniſzcżenia wyzwolił: á to iáśnie o=
43:
kazał/ iż cżęſtokroć rády więcey ważą przećiwko ludźiam zárá
żliwym/


strona: 130

O ſzkole130
1:
źliwym/ niżli broń. Są też wiádome y Demoſtheneſowe rá=
2:
dy bárzo dobre/ ktoremi Rzecżpoſpolita Athenieńſka byłá rzą=
3:
dzoná. Lecż to w onych Rzecżáchpoſpolitych nie nowina/
4:
ktore nietylko ſię ludźiom ze ſzkoł rządźić dawáły: ále też y tych
5:
ktorzi w ſzkołách vcżyli/ á żadney ſię ſpráwy w Rzecżypoſpo=
6:
litey nietykáli/ do ſpraw vżywáli. iáko o Kárneádźie/ Kryto=
7:
lauśie y Dyogeneśie/ onych zacnych Filozofiech cżytamy: kto=
8:
re Athenianie w ſwych wielkich ſpráwách/ posłámi do Rzi
9:
mu poſyłáli/ á v Rzimſkich Pánow wielce wdźięcżnymi byli.
10:
Ztąd ſię niepomáłu znácży/ że Rzymiánie y Atheniánie/ wiele
11:
o ſzkolnych miſtrzach trzymáli/ w ktorych ſię towárzyſtwie ko=
12:
cháli/ á ich posługi w wielkich ſpráwách vżywáli. Wielką
13:
chwałę ma ſzkołá/ iż y náukę wiáry świętey/ y Státutowe wyro
14:
ki/ y wſzytkie ludzkie ſpráwy nieproſtych ludźi ledá iákimi ſza=
15:
lámi wyważa/ ále doſtátecżnie/ ile rozum ludzki ſproſta/ przy=
16:
cżyny y źrzodłá wſzytkich rzecży wynáydowáć/ poſtępek wſzyt=
17:
kiego pilnie obácżáć/ y koniec vpátrowáć/ może. Bo krom
18:
náuki wiela rzecży záwikłáne przycżyny/ żadnym ſpoſobem od=
19:
wikłáne á ná iáśnią okazáne być niemogą. Dla tego też/ ile=
20:
kroć ábo w wierze/ ábo w práwie iákie ſpory bywáią/ nikogo
21:
ſię więcey poſpolićie nierádzą/ iedno ſzkoł: one máią władzą
22:
iáwnie wſzytko rozſędzáć: one o wſzytkich rzecżách rozſądek
23:
dawáią: wedle ich przepiſánia/ y Káznodźieie vcżyć/ y ſędźio=
24:
wie ſędźić máią. Nád to/ iż ten ſtan zá cżáſu ludźi ſtároda=
25:
wnych/ cżęſtokroć ſię przećiwił y mocnie záſtáwował/ złey po=
26:
żądliwośći Krolow/ y tych ktorzi Rzecżypoſpolite rządzą/ o=
27:
kázuią to Hiſtorye onych cżáſow. Bo iż Krolowie máią ſię zá
28:
ſzcżęśliwe/ że y nikomu niesłużą/ y wſzelákich rzecży doſtátek
29:
máią: poſpolićie to bywa/ iż nierádźi ſię dawáią domownikom
30:
ábo przyiaćiołom ſwym/ ábo y wſzytkim ktorzi około nich vſtá=
31:
wicżnie bywáią. Co ſię iednák cżęſtokroć trafia/ nieták wiele wi
32:
ną Krolow/ iáko ábo łákomſtwem/ ábo boiáźnią tych/ ktorziſię
33:
naywięcey około nich báwią. ktorzi/ iż ábo vrzędow prágną/ á
34:
bo ſię Páná náruſzyć boią/ nie rádźi co inſzego mawiáią/ iedno
35:
to/ co mu rozumieią być mu wdźięcżnego. Przeto wiele ná tem
36:
Rzecżypoſpolitey należy/ áby byli niektorzi coby o vrzędy nie=
37:
ſtali/ coby ſię około Pánow niebáwili/ á przeto ſię też żądzam
38:
ich/ áłowy y piſániem przećiwić/ á wolnym ludźiom (iáko po=
39:
wiedáią Diogenes Sinopeus mowił) roſkázowáć śmieli. iácy by=
40:
li v ſtárych ludźi Filozofowie/ y ći co ſię ſzkołámi báwili. Kwi
41:
tnęło zá ſtárodawnych cżáſow w mowieniu rzecży ćwicżenie
42:
wſzkołách/ dla tego nawięcey poſtánowione/ áby ná potym gdy
43:
by potrzebá vkázowáłá/ gotowi byli wſzytkie ſpráwy żywo=
Y iiijtá ludz=


strona: 130v

O ſzkole
1:
tá ludzkiego/ ábo chwálić/ ieſli z cnoty poſzły: ábo gánić/ ieſli=
2:
by wádę iáką w ſobie miáły. A to ſię ſzkolnym ludźiom zá
3:
ſpolnym wſzytkich ludźi zezwoleniem godźiło. Ták wielka
4:
pocżćiwosć náukam byłá wyrządzáná. Lecż zwroćił nie=
5:
wiem iáko z plácu y zawodu onych ſtárych obycżay tych cżáſow:
6:
ktorych y ſzkoły poſpolićie lekce ważą/ y ći ktorzi ſię náukámi
7:
báwią/ mnimáią że im nic do tego com powiedźiał. A ták/
8:
trzebáby odnowić ſtárodawny ſzkolny zwycżay: á obycżáie da=
9:
wne przywroćić: ábyſmy też y my z náuk te pożytki wźięli/ kto
10:
re zásłużyli bráć ći/ co ſię nimi báwią. A nietylkoć ći ludźie
11:
vcżeni pożytecżni ſą Rzecżypoſpolitey/ ktorzi ſię v dworu/ ábo
12:
ſpráwámi Rzecżypoſpolitey báwią/ ále też y ći co w ſzkołách
13:
ábo w Kollegiách mieſzkáiąc/ náuki wyzwolone rozmnażáią.
14:
Bo wiele ludźi vcżą/ y do wſzelákich ſpraw bárzo pożytecżne=
15:
mi náukámi zápráwuią. Przeto też Hiſtorye świádcżą/ że
16:
wiele Hetmánow Filozofowie y Oratorowie wyucżyli.
Grekowie gdy niemogli za dźieſięć lat Troiej dobyć/ tym fortelem poſzli.Vcżynili koniá drewniánego wielkiego w ktorem ſie iych wiele záwarło: o ktorem puśćili sławe/ żeby to zá dar Palládźie zoſtáwili. Wźięli tego koniá Troiánie wmiáſto/ á Grekowie ſie w nocy z niego wyſypawſzy/ drugim Troią otworzili y tak ią zburzyli. Verg. li. 3. AEneid.
Z I=
17:
ſokráteſowey ſzkoły/ iáko z Troiáńſkiego koniá/ wyſzło wiele
18:
zacnych Pánow: zktorych iedni cżáſu pokoiu/ á drudzy w bi=
19:
twách byli sławni. Tákże z Aryſtoteleſowey ſzkoły/ okrom
20:
inſzych niezlicżonych/ wyſzedł Alexánder Krol Mácedońſki/
21:
ktory y ſam to ſobie ku wielkiey cżći miał/ że był wychowáń=
22:
cem náuki y kárnośći Aryſtoteleſowey/ y Oćiec iego Filip/ o=
23:
znáymuiąc przez liſt Ariſtoteleſowi/ że mu ſię ſyn vrodźił/ przy=
24:
dał y to/ że ſię rádował/ nie ták dálece ztego że mu ſię ſyn vro=
25:
dźił/ iáko z tego/ że ſię zá cżáſow Aryſtoteleſowych vrodźił: od
26:
ktorego będąc wyćwicżony/ byłby godnym ták wielkiego páń=
27:
ſtwá/ ktore go cżekáło. Ale niezlicżone ſą przykłády bárzo
28:
zacnych mężow od ludźi ſzkolnych wyćwicżonych/ ktorzi Rzecż
29:
poſpolitą y domá rządźili/ y po ſtronách iey bronili. A iż lu=
30:
dźie vcżeni nietylko żywi/ ále też y vmárli/ piſmem po ſobie zo=
31:
ſtáwionym/ pożytecżni ſą y Rzecżampoſpolitem/ y wierze świę=
32:
tey/ świádcżą to ludźi vcżonych roty: á owſzem/ co ieſt w więt
33:
ſzem podźiwieniu/ niepomáłu też pożytecżni ſą do wodźenia
34:
woyny/ y otrzymánia zwyćięſtwá. Iáko Cicero o Lukulluśie
35:
nápiſał/ iż nieumieiąc nic w rycerſkich rzecżách/ iechał z Rzy=
36:
mu ná woynę Mithrydátſką: á gdy wſzytkę drogę cżęśćią pytá
37:
iąc ludźi w tem biegłych/ cżęśćią też Hiſtorye cżytáiąc ſtrawił/
38:
przyiechał do Azyiey/ zſtał ſię zniego ták ſpráwny Hetman/ iż
39:
ſam Mithrydat Krol po Alexándrze naywiętſzy/ wyznał/ że
40:
go doznał być lepſzym Hetmánem/ niżli ktorego z tych/ o ktorych
41:
cżytał. Ták tedy rozumieymy/ że ſzkolny ſtan ieſt nacudniey=
42:
ſzy y rzecżam ludzkim naypożytecżnieyſzy/ ktory nam ták wiele
43:
miſtrzow dobrych náuk ſpłodźił/ z ktorego też ták wiele pożyt=
kow/


strona: 131

O ſzkole131
1:
kow/ wſzytcy drudzy ſtanowie bráć zwykli. A to o iego za=
2:
cnośći dla tego powiedam/ ábychmy ták rozumieli/ że ten
3:
ſtan/ wſzelákim ſpoſobem ma być bronion/ przećiwko przewro=
4:
tnośći ſądow/ y roſpuſtnośći ludźi náſzego wieku/ ktorzi nic
5:
inſzego ták nieprágną/ oprocż świetnośći żywotá/ á mnoſtwá
6:
bogactw y możnośći: ktorych tylko rzecży dźiś wſzędy pilnuią/
7:
záś náuki y ten wſzytek vcżenia ſię y náucżánia wárſtát/ lu=
8:
dźiom podłym zoſtáwuią.
9:
Rozdźiał wtory.
10:
Ktorzi máią o ſzkolnych oſobách rádzić/ y zkąd ie opátrowáć.
11:
tuż też ieſt o imionách Kośćielnych.
12:
A Ták odpráwiwſzy to/ mowmy iáką na=
13:
grodą y cżćią/ ták Miſtrzowie/ iáko vcżniowie w
14:
náukách máią być zátrzymáni. Bo to należy
15:
ná Biſkupy/ y ná Sprawce rzecży ludzkich/ áby
16:
ſtanu ſzkolnego ze wſzytkiey mocy bronili/ á w
17:
cáłośći iy záchowáli. Co iym łácno będźie vcżynić/ ieſli y ſtu=
18:
dentom/ niemáiącym ná náukę nakłádu/ potrzeby/ y náucżyćie=
19:
lom słuſzną zapłátę obmyślą. Widźimy/ że ná káżdy dźień/
20:
bárzo wielki koſzt idźie ná rozmáity ſprzęt/ ná koſztowne budo=
21:
wánie/ ná wydworne potráwy/ y ná inſze rzecży niepotrzebne.
22:
Cżemuż tedy nie może być náleźion iáki ſpoſob potrzebnych ko=
23:
ſztow/ ktore niemogą być nigdźie indźiey potrzebniey obrocone/
24:
iáko ná podpomagánie ſzkoł? Bo ieſli pożytku ſzukáć chcemy
25:
záiſte niemáſz nád ten więtſzego/ ktory z ſzkił przychodźi do Re=
26:
ligiey y do Rzecżypoſpolitey. A ieſli cżemby to wykonáć/ to
27:
ieſt/ nakłádu ſzukamy/ záprawdę ći to naylepiey vcżynić mogą/
28:
ktorzi w hoynośći y w bogáctwá kośćielne obfituią. Wiele
29:
by potrzeb ſtudentow opátrzyć możono z dochodow klaſztor=
30:
nych: w ktorych gdyż cżęſtokroć niewiele mnichow mieſzka/ á
31:
dochody ſą bárzo wielkie/ należy to ná Rzecżpoſpolitą/ oſzáco=
32:
wawſzy dochody/ poſtánowić/ iáko wiele káżdy Klaſztor ſtuden
33:
tow ma chowáć. Ktorzi ſtudenći/ áboby byli poſyłáni do Akade
34:
miy/ áboby ſię w tychże klaſztorzech vcżyli v Miſtrzow ná to ná
35:
iętych. Mogliby też Pſálmy w Kośćiele ná przemiány śpie=
36:
wáć/ ábo inſze powinnośći cżynić. A ći záśię ná potym ná
37:
potrzebę Kośćielną ábo Rzecżypoſpolitey/ posługi ſwe obro=
38:
ćić mogą. Tożby też mogło być poſtánowiono o tych/ ktorzi
39:
máią wielkie dochody kośćielne/ áby też y oni vdźieláli nieco
40:
ſtudentom. Ale niewiem ktoby lepiey mogł v nas potrzeby
41:
ſtudentow opátrzyć/ iáko ći/ ktorzi rozdawanie Duchownych
Y vvrzę=


strona: 131v

O ſzkole
1:
vrzędow w ſwey mocy máią. Ktorych vrzędow dochody/ że
2:
dla ludźi náukámi ſię báwiących przodkowie náſzi vſtáwili/ łá=
3:
cno káżdy obacżyć może/ kto przezwiſká beneficiy przy iych to=
4:
miech v śiebie vważy. Bo ie zową/ praepoſitámi (po pro=
5:
ſtu Proboſzcżámi) Scholáſtykámi/ Kántormi/ Kánonikámi.
6:
Ci wſzytcy wedle náſzego obycżáiu/ od ſtáránia o duſze wolni ſą.
7:
Coż tedy zá vrząd ich ieſt/ co zá powinność? Boć to niepo=
8:
dobna/ áby ći ktorzi te beneficia fundowáli/ mieli ták wiele docho
9:
dow ludźiom proznuiącym nádáwáć: abo te imioná Kſiężey bez
10:
przycżyny zdźiać: ábo żeby te vrzędy prożne zá igry/ á zá słowá
11:
mieli. Bo á coż to ieſt/ zwáć kogo ſzkoláſtykiem/ ktory żadnego
12:
vrzędu ſzkolnego niewykonywa? ázaż to nie wſzytko zá iedno/
13:
iáko kiedybyś też Murzyná białym: á ślepego widzącym ná=
14:
zwał? Ktemu też obrzędy kośćielne obchodźić/ y pewnych go=
15:
dźin modlitwy ktore Canonicae praeces zową mowić/ niemoże być
16:
właśnie kánonikow ábo ſzkoláſtykow vrzędem názwano. Bo
17:
co ieſt rzecż poſpolita ábo przyzwoita wſzytkiey Kśiężey/ to tyl
18:
ko niektorym właſną być niemoże. Iákoż tedy one vrzędy
19:
máią być názwáne? ábo iákim ſpoſobem od inſzych rzecży máią
20:
być odłącżone? Ia záiſte ácż żadney pewney o tem wiádo=
21:
mośći z Hiſtoriy ſtarodawnych niemam: wſzákże to co mi ſię
22:
ná domysł zda/ mam zá to nie zdrogi powiem: wſzákże drudzy
23:
niech o tem rozſądek dawáią. Bo y ſáme przezwiſká poda=
Kánonicy ſkąd názwani/ y ktory iych vrząd.

24:
wáią mi do tego drogę/ ábych Kánonikámi zwał tych/ ktorzi=
25:
by ſię w kanoniech/ to ieſt/ w náukách Bibliey naywięcey ćwi=
26:
cżyli/ á znich/ y ſpor o wiárę wykłádáli/ y Heretyctwá hámo=
27:
wáli. Bo ponieważ/ iáko ieſt ſtára Euripidowá powieść/
28:
ieden cżłowiek niemoże wſzytkiego obácżyć: á doſyć máią pra=
29:
ce Plebanowie máiąc ſtáránie o duſzach ludzkich/ vcżąc ludźi/
30:
Sákrámentámi Kośćielnemi posługuiąc: przeto zá to mieli
31:
przodkowie náſzi/ żeby to z pożytkiem Rzecżypoſpolitey/ y z po=
32:
cżćiwośćią Zborową było/ táki ſtan vſtáwić/ ktoryby napilniey
33:
ſze ſtáránie miał/ iákoby ſię piſma świętego vcżył/ wſzytkie ſpo=
34:
ry rozeznawał y rozſądzał/ á wiáry prawdźiwey słowem Bo=
35:
żym iáko miecżem bronił. Ktemu/ ponieważ Kośćioły miá=
36:
ły przyłącżone do śiebie ſzkoły dla młodźieńcow/ przeto chćieli
37:
do tego ſtanu kánonicżego/ przydáć ſzkoláſtyki: nie ony/ ktorzi=
Szkoláſtycki vrząd.

38:
by on lekki vrząd/ obierania ſzkolnych miſtrzow wykonywawſzy/
39:
potymby dáli pokoy á prace ſię chronili (bo á ktożby y nanik=
40:
cżemnieyſzy tego nieucżynił?) ale ktorziby náuk ſtudentſkich pe=
41:
wnych cżáſow ſámi doglądáli: á miſtrzom ſzkolnym/ ábo ná=
42:
ucżániem/ ábo dyſputowániem/ ábo ięzyká y piſmá Láćińſkie=
43:
go ćwicżeniem/ pomagáli. Przydano też Kántory / ktorziby
młodźień=


strona: 132

O ſzokle132
1:
młodźieńce w náuce Muziki/ y w inſzych náukách Máthemá=
2:
tyckich ćwicżyli: á ſtáráli ſię/ áby cżáſu ſpráwowánia świę=
3:
tych obrzędow/ chwały Bogá nieśmiertelnego/ y wielkich ludźi
4:
sławne dźielnośći/ wyśpiewywano: á tákby głoſow obracá=
5:
niem ſercá ludzkie iakoby ku náśládowániu nádymano. Bo
6:
nam ták wiárę chćieli przodkowie zálecáć: nietylko słowy ná=
7:
ucżáiących/ ceremoniami y obrzędami zwierzchnemi/ ále też gło
8:
ſow náchylániem/ wktoremby vſzy/ iákoby wielkich rzecży słu=
9:
chániem ſprácowáne/ odpocżywáły. Archidyakonow vrząd
Archidyákońſki urząd.

10:
známienity ieſt/ y áż do náſzych cżáſow ieſt w vżywániu. bo o=
11:
ni ſą dozorcámi obycżáiow/ náuki/ y wſzytkich obrzędow Ko=
12:
śćielnych. A przetoż też to práwem obwárowano/ áby żaden
13:
tego vrzędu nietrzymał/ iedno ten/ ktoryby od ſzkoł iáwne świá=
14:
dectwo o náuce y cnoćie miał. Ale tego trzebá pilnie pátrzyć/
15:
áby kto kupiwſzy zá pieniądze tytuły/ á náuki żadney w ſobie
16:
niemáiąc/ niełápał/ ábo tego/ ábo ktorego inſzego doſtoieńſtwa.
17:
Záprawdę niechby nikomu tego vrzędu nieporucżano/ iedno
18:
temu/ ktoryby powagą/ náuką/ doświádcżeniem rzecży/ y zwie
19:
rzchnośćią przed inſzemi wiele miał. Dźiekanowie/ (co wi=
Dźiekanowie Paſterze.

20:
dzę v nas w obycżáiu ieſt) ſą miáſto Páſterzow/ á w niektorych
21:
kośćielech máią ſtáránie o duſzách ludzkich. Proboſzcżowie
Proboſzcżowie.

22:
mnimam że byli ſzáfárze/ á onych rzecży ſprawcy/ ktoreby Ká=
23:
noniki od náuk odrywáć mogły. Kuſtoſzowie coby zacż byli/
Kuſtoſzowie

24:
ſámo przezwiſko ich okázuie/ ktorzi ſkárby Kośćielne/ to ieſt/
25:
rzecży ná potrzeby vbogich/ ábo Kśiężey/ ábo y drugich oſob ko=
26:
śćielnych náznácżone chowáli/ á nimi ſzáfowáli. Powiedźia=
27:
łem iuż zdánie moie/ o doſtoieńſtwách ábo vrzędżiech Zboro=
28:
wych/ á ile bacżę/ ſnać nieſproſne/ áni też od rzecży y od ſámych
29:
przezwiſk rozne. Zaden mię záiſte ná to nienámowi/ áby przo
30:
dkowie náſzi/ ktorzi te doſtoieńſtwá nádáli/ á ktorzi ten ſtan/
31:
y zapłátą y cżćią wielką ozdobili/ ták chćieli mieć/ żeby ći/ kto=
32:
rziby ná te doſtoieńſtwá byli wźięći/ mieli proznowáć á nic nie=
33:
robić: ále rádſzey/ áby robili/ á inſze náuką y godnośćią prze=
34:
chodźili. Ponieważ tedy wſzytcy Kánonicy/ y od tey powin=
35:
nośći/ ktora ieſt Plebanow właſna/ to ieſt/ od prac o duſzach
36:
(wyiąwſzy podobno Dźiekany) wolni ſą/ y od drugiey Kśię=
37:
żey/ modlitwámi zwycżáynemi y offiárámi nieſą namniey
38:
rozni/ á niegodźi ſię im proznowáć iákoby trądom/ iákoż ie te=
39:
dy inácżey wykłádáć będźiemy? ktoryż będźie vrząd ich/ ieſli
40:
nie ten iákom powiedźiał? Kogoż tedy ná te Duchowne do=
41:
ſtoieńſtwá/ świętemu Zboru Bożego pożytkowi náznácżo=
42:
ne/ rádſzey obieráć máią/ iedno ludźi vcżone: ktorziby y chćieli
43:
y mogli on wſzytek vrząd náucżánia/ rzecży wątpliwe wykłá=
dánia/


strona: 132v

O ſzole
1:
dánia/ á odſzcżepieńſtw wykorzenienia/ ná ſobie przyſtoynie no=
2:
śić? Byli niektorzi przeſzłego wieku/ ktorzi co naprzedniey=
3:
ſze beneficia ſámey śláchćie zá przywileymi áż z Rzymu otrzy=
4:
mánemi/ przyſądzáli. Byli też y ći/ ktorzi v nas/ to ieſt/ w
5:
pośrodku Polſki/ Klaſztory ludźiom obcego narodu przywła=
6:
ſzcżáli. Było też y to zá náſzey pámięći/ że bogáte Opáctwá
7:
w moc ślácheckiego ſtanu przychodźiły. A tym cżáſem/ kto=
8:
by o ludźiach vcżonych oſobliwe ſtáránie miał/ niebył żaden.
9:
Byli/ ieſli ſię niemylę/ Biſkupi náſzi wedle praw powinni/ áby
10:
do káżdego tákiego zgromádzenia Kśiężey/ po dwá Doktory
11:
dáwáli. Záś náleźli ſię ći/ ktorzi Synod zebrawſzy/ vcżynili
12:
Biſkupy od tey powinnośći wolne: á miáſto dwu Doktorow
13:
tylko iednego nápiſáć kazáli. O mierźiona ſpráwo/ żaden w=
14:
tem zgromádzeniu nieśiedźiał/ ktoryby ludźi vcżonych rzecż fo=
15:
rytowáć/ á tey ſię vſtáwie záſtáwić chćiał. Cożeśćie w ten
16:
cżás cżynili kochánkowie náuk/ ktorzi maćie zwierzchność? co
17:
śćie zá nagrodę cżynili miſtrzom wáſzym/ ktorym zacnośći v=
18:
włacżano/ gdy oná dwoiáka licżbá/ ze wſzytkiey licżby namniey
19:
ſza/ wniwecż ſię obrácáłá? Wyśćie milcżeli: áno y miedzy
20:
poſpolſtwem náyduią ſię ći/ ktorzi zacnośći náuk bronią: y mie=
21:
dzy niewolniki bywáią/ ktorzi rozgniewánym Pánom wol=
22:
nie odmawiáią. Cżyliſnać ná on cżás tákie cżáſy były/ iż wſzytko
23:
ná iednego wolą zdáwáć muſiano/ przećiw ktoremu żaden bez
24:
karánia niemogł mowić? Dobrzeć: iuż ći te cżáſy minęły.
25:
Nuż tedy wy ktorzi ſię náukámi báwićie/ ktorzi zwierzchność
26:
maćie poyrzyćie ſámi ná ſię: radźćie z Biſkupu o zacnośći ná=
27:
uk: poprawćie oney vſtáwy: á iżby miáſto iednego Doktorá
28:
iuż nie dwá/ ále cáłe ludźi vcżonych gromády były przekładáne/
29:
o to ſię mocnie záſtáwiayćie. Co ieſliby ktorzi byli/ coby chćieli
30:
żeby tego nieruſzano/ áby z odmiány nieurosło iákie zámieſzánie:
31:
ći niechayby to v śiebie pilnie vważáli/ ieſli ſię tego więcey má=
32:
ią bać/ cżyli tego żáłowáć/ gdy wiela ludźi oſobne rozumy/ znie
33:
iákiey roſpácży/ ábo rádſzey z niedoſtátku potrzeb/ niſzcżeią.
34:
A ktemu niechayby to v śiebie rozmyśláli/ iż w ták wielkiey li=
35:
cżbie ludźi beneficyámi kośćielnemi ozdobionych/ żaden niebył
36:
v nas/ ktoryby chćiał ná concilium być/ gdy ſię dla wiáry świę=
Mowi o Concilium Papieſkiem/ ktore w Trydenćie ledwie ſie zá kilkanaśćie lat wykleiło.

37:
tey ſpraw y potrzeb/ máło nie wſzytek świát niedawno ná nie
38:
zieżdzał. A coż mnimamy być przycżyną tego? iedno to/ iż
39:
iedni ſię do tey ſpráwy niegodźili/ drudzy vrzędow ná ktorych
40:
ſię proznuie vżywáć woleli/ niżli ſię w ſpráwy prácowite wda=
41:
wáć? A kogo to nieboli/ iż niektorych zacnych ludźi náuká/
42:
ktorą obdárzeni ſą/ dla tey prożnuiącey wolnośći pożytkow ſo=
43:
bie właśnie należących/ niebierze? Tá tedy rzecż/ ieſli kiedy/
tedy


strona: 133

O ſzkole133
1:
tedy naywięcey teraz zda ſię być bárzo potrzebna/ áby y ná lu=
2:
dźi vcżone więtſze bacżenie miano/ y beneficia áby iuż onym/
3:
ktorziby iym zdołáli dawano. Nie boię ſię/ áby kto o mnie nie=
4:
rozumiał/ żebym ſię álbo w nowinách kocháiąc/ ábo waśń ná ko=
5:
go máiąc to rádźił. Gdybym o rzecżách nieznácżnych á wąt=
6:
pliwych mowił/ słuſzniebym mogł być w ktorem ztych wyſtęp=
7:
kow podeyrzánym: ále iż o rzecżách iáwnych á káżdemu wiá=
8:
domych mowię/ dla cżegożby mię kto miał ſztrofowáć? Złe
9:
obycżáie we Zborze iáwne/ przed ocży káżdemu przekłádam/
10:
y ſpoſob zwrocenia ná drogę vkázuię. Ktora ieſli ſię komu nie
11:
podoba/ dźiwy będą ieſli ſię mu ktora ina ſpodoba. Ia zápra=
12:
wdę/ ánim ſię ſpodźiewał/ ánim tego prágnął/ żebych mogł le=
13:
pſzą wymyślić. Znam niektore co wdawſzy ſię pilnie w náuki/
14:
ále gdy ſie nalepiey rozbiegli/ dáli ſię oderwáć do inſzych ſpraw
15:
zkądby iáki pożytek mieli. Ktorzi gdyby byli widźieli/ że ná do=
16:
bre náuki iákie słuſzne á przyſtoyne bacżenie w Zborze máią:
17:
záprawdę y zoſtáliby byli przy tem/ ná co ſię byli vdáli/ y mogli
18:
by byli iákiego wnáukach ſtopniá doſtąpić. Ktoż tedy nieba=
19:
cży tego/ że ſámá rzecż tego potrzebuie/ áby były wrocone Zbo=
20:
rom ozdoby ich? Doſyć ći ſię iuż tym proznym á śmieſznym
21:
bez ſámey rzecży przezwiſkam folgowáło: doſyć Rzecżpoſpo=
22:
lita y Zbor w pośmiewiſku byli. Cżás iuż áby wżdy kiedy
23:
rzecży przezwiſkam ſwoiem były wrocone: niech będą poprá=
24:
wione przeſzłego cżáſu omyłki: doſtoieńſtwá kośćielne niech
25:
będą dawáne tym/ ktorziby im byli ku pocżćiwośći. Boć ſię ták
26:
rzecż ſámá w ſobie ma/ ták prawdá/ ktorey ia ſobie choćiaby
27:
wſzytcy przećiwko niey mowili/ wydrzeć niedam: że wſzytkie
28:
one grunty y máiętnośći ludźiam vcżonym należą. Ktore ie=
29:
ſli kto okrom nich pośiędźie/ niech wie/ że rzecż cudną nieſprá=
30:
wiedliwie pośiada. W ſtárodawnych Rzymſkich práwách
31:
nápiſano/ iż ktoby rzecż świętą ábo Zborowi należącą vkradł y
32:
wydárł/ niech będźie iáko mężoboycá. Krádną á wydźieráią
33:
wſzytcy/ ktorzi ná inſzą drogę niżli ná drogę cnoty/ ábo náuki
34:
náſtąpiwſzy/ ná dobrá kośćielne tárgáią ſię: ktorzi ie ná co in=
35:
ſzego niżli ná święte potrzeby obrácáią. Nietrzebáć ludźiom
36:
vcżonym ná te máiętnośći przywileiow: áni zwierzchnośći
37:
Rzymſkich. Vrzędy y ſáme przezwiſká tákich beneficjy/ kto=
38:
rych nikt dobrze okrom ludźi vcżonych ſpráwowáć niemoże/
39:
ſtoią zá wſzytki przywileie. Ktore ták ſię w te doſto=
40:
ieńſtwá wlepiły/ iż ſkoro ktore doſtoieńſtwo pomieniſz/ wne=
41:
teś iuż zá rázem w ſercu cżłowieká myślącego wyrozumienie
42:
y złącżenie iego wyráźił. A dźiwna ieſt nieobácżność tych/
43:
ktorzi zgwałćiwſzy tákowe przywileie/ dopuśćili przezwiſkam
Zcało


strona: 133v

O ſzkole
1:
cáło zoſtáć/ záiſte ábo im nieſpráwiedliwość ma być przycżytá=
2:
na/ iż rzecż od przezwiſká oderwáli: ábo przodkom náſzym
3:
głupſtwo/ iż rzecżam przezwiſká namniey nieprzyſtoyne dáli.
4:
Ale byłći ten cżás/ kiedy y te przezwiſká z rzecżą ſię zgadzáły/
5:
y te beneficja ludźiom vcżonym dawano/ dla obchodzenia po=
6:
winnośći. Potym naſtáły cżáſy/ gdy Biſkupowie/ y ći kto=
7:
rzi w ſwey mocy beneficia máią/ więcey ſię pocżęli kocháć wtych
8:
coby im ku myśli mowili: coby znimi ſpolnie iadáli/ pijáli/ i=
9:
gráli/ coby im zwodźili/ á nierządney pożądliwośći ich sługá=
10:
mi byli: ktorziby vmieli rozmnáżáć bogáctwá/ y rozſzerzáć
11:
możność: ktorziby im byli krewni/ ktorziby im ábo w gámrá=
12:
cyiách/ ábo w cżem inſzym/ towárzyſzmi y sługámi byli. Y
13:
tym ſię zſtáło/ że z máiętnośći ſtárodawnych/ a práwie iákoby
14:
dźiedźicżnych/ ludźie vcżeni zrzuceni ſą: á ná mieyſce ich/ dano
15:
ludźi/ iákom powiedźiał/ Zborowi niepożytecżne/ ále rzecżam
16:
ich y podawcom bárzo pożytecżne. A iáko ſzáráńcża ná doy=
17:
rzáłe zbożá przylata/ á ono co ludźiom nágotowano/ pożyra:
18:
tákći też y ći/ w lećieli wzbożá Zborowe/ á te máiętnośći/ ktore
19:
wedle ſtárodawnych vſtaw/ dla náucżánia y vsługowánia wiá
20:
ry świętey/ było poświęcono co oni pożądliwośći ſwey wnie=
21:
wolą oddáli. Lecż to niewolſtwo nie ná wieki trwáć będźie.
22:
Bo Ian święty/ on táiemnic Bożych wykłádácż/ prorokował/
Obiaw. 9 w wir. 5. j 10.

23:
iż ſzáráńcża/ nic więcey iedno pięć mieśięcy (przez co álbo iáki
24:
pewny cżás/ álbo znácżną odmiánę rozumie) narodowi ludz=
25:
kiemu ſzkodźić miáłá. Trzebá tedy Bogá prośić/ áby on zmi=
26:
łowawſzy ſię nád Zborem ſwym/ y nád rzecżámi ludzkimi/ ka=
27:
zał przeminąć tym piąći mieśiącom: á on ſzoſty/ ktoregoby kro=
28:
leſtwo ſzáráńcże zginęło/ wſzytkim dobrym wielce pożądány/
29:
z niebá ſpuśćić racżył: áby Biſkupom/ y tym ktorzi Zborow
30:
rząd w ſwey mocy máią/ dał tę chęć/ żeby ludźiom vcżonym do
31:
máiętnośći ich przichodźić dopuſzcżáli/ nie dwiemá/ iáko vſtá=
32:
wili/ áleby mogło być y wſzytkim tym/ ktorzi náuką ſwą ludźiom
33:
y Zborowi pożytecżni być mogą. Tym ſpoſobem ſzkoły będą ná
34:
práwione: rozumy młodych ludźi będą pobudzone: káżdy ſtu=
35:
dent opuśćiwſzy cudze ſpráwy/ będźie ſię do prawdźiwey z ná=
36:
uki chwały gárnąć: á ſtáre przezwiſká nową rzecżam oblicż=
37:
ność przynioſą. Będą ći/ ktorzi około ćwicżenia młodźieńcow/
38:
około Hiſtoriy piſánia/ praw popráwowánia/ á miedzy náuki w
39:
wodzenia/ wiáry świętey vcżenia y bronienia prácowáć zpro=
40:
ſtáią. Y ſpełni ſię ono cżego ſię Poeta dawno ſpodźiewał/ gdźie ták śpiewa:
Vergilius Eelog. 4.

41:
Vltima Cumaei venit iam carminis aetas: Magnus ab integro ſeclorum naſcitur ordo: Iam redit et virgo, redeunt Saturnia regna: Iam noua progenies coelo demittitur alto. To ieſt/
Oſtá=


strona: 134

O ſzkole134
1:
Oſtátny wiek iuż przyſzedł/ o ktorem piſáłá
2:
Sybillá oná mądra Kumeyſka znáć dáłá:
3:
Wielki ſię iuż porządek wiekow znowu rodźi/
4:
Saturnus ſwe Kroleſtwá ſpokoyne nam płodźi.
5:
Z iáwiłá ſię cna Pánná/ ktora ſyná ſwego
6:
Vrodźiłá/ ienż ſpuſzcżon z niebá wyſokiego.
7:
Tylko wy/ ktorzi ſpráwy ludzkie rządźićie/ życżćie áby lu=
8:
dźie vcżeni w vcżćiwośći byli: bądźćie życżliwi rozumowi y
9:
dowćipowi: to ieſt/ sławie Zborowey/ y pożytkom Rzecżypo=
10:
ſpolitey. Wáſzći to właſny vrząd/ áby ták ſzkoły były poſtá=
11:
nowione/ áby ták młodźieńcy byli ćwicżeni/ iákoby oni rodźi=
12:
cow y przyiaćioł ſwych żądzy/ á Rzecżypoſpolitey y Zboro=
13:
wemu ocżekawániu doſtátecżniey y obfićiey niekiedy do=
14:
ſyć vcżynili. Wy ztey powinnośći licżbę przed nawyżſzym
15:
ſędźią dáć maćie/ karánie też/ ieſli wtem niedbále poſtąpićie/
16:
słuſzne odnieśiećie. Maćie tedy o to ſtáránie cżynić/ áby mi=
17:
ſtrzom słuſzne zapłáty były náznácżone: ták/ żeby oni niemu=
18:
śieli ſobie pożywienia tákiemi ſpoſoby ſzukáć/ ktoreby ich od
19:
náuk odrywáły. Ktemu też/ áby y miſtrzowie/ y vcżniowie/
20:
iákiemi pożytkámi do náuk byli przywabiáni. Bo to cżáſem
21:
bywa/ iż niektorzi ieſliby ábo pożytkow iákich niemieli/ ábo ſię
22:
też nádźieiá nagrody abo doſtoynośći iákiey niećieſzyli/ rzadko
23:
do cżego zacnego bywáią pobudzeni. Trzebá ſię tedy o to ſtá=
24:
ráć/ áby od tego cżáſu vrzędy kośćielne ſámym tylko vcżonym
25:
były dawáne. Nigdy okrom oſobliwego gryźienia/ ná ten
26:
nieporządek pátrzyć niemogę/ gdy widzę/ áno miſtrze ſzkolne
27:
práwie zá nic máią: ktoreby iednák w tey vcżćiwośći winni
28:
mieć/ iako lekárze/ prawniki/ y inſze Rzecżypoſpolitey dobrze
29:
zásłużone. Nie mnieyſząć pracę ma náucżyćiel ſzkolny/ niżli
30:
ktory z tych: pożytek znich rowny/ álbo więtſzy. A ieſli bez
31:
tych Rzecżpoſpolita niemoże być/ á iákoż bez onych będźie/ kto=
32:
rzi ſtáránie máią o pomnażániu náuk: z ktorych wiele bárzo
33:
wielkich pożytkow do Rzecżypoſpolitey/ y do Zboru przycho=
34:
dźi? Wſzákże áby ktorzi miſtrzowie niedomagáli ſię łáko=
35:
mie vrzędu tego/ ktoremuby nieſproſtáli: przeto byłáby to rzecż
36:
bárzo pożytecżna/ y do oſtrożnośći bárzo potrzebna (iáko słyſzę
37:
záchowuie ſię w ſzkołách Włoſkich) áby żadnemu vrzędowi pe=
38:
wnego á wiecżyſtego mytá nieſtánowiono: áby ten ktoby ná o=
39:
nym vrzędźie był/ iákim tákim będąc/ oney wſzytkiey zapłáty
40:
niebrał: ále iáko kto vcżąc vrzędowi ſwemu doſyć będźie cży=
41:
nił/ ták mu też mnieyſzą ábo więtſzą zapłátę niech dawáią. Co
42:
by záprawdę w káżdem vrzędźie ták świetſkiem/ iáko y ducho=
43:
wnem miáło być záchowano.
Z ijRoz=


strona: 134v

O ſzkole
1:
Rozdźiał trzeći.
2:
Spoſob poſtánowienia Szkoł.
3:
O Porządnem poſtánowieniu ſzkoł wiele
4:
známienićie ludźie vcżeni ná piśmie podáli: cże=
5:
go mi tu ſzeroce wypiſowáć nietrzebá. Na=
6:
pirwſze ſtáránie ma być o náucżyćieloch y o vcż=
7:
nioch: áby y oni zá ſpolnym wſzytkich zezwole=
8:
niem/ do náucżánia godni/ y ći do przywykánia ſpoſobni obie=
9:
ráni byli: áby ieſliby ſię ktorzi do tego oboygá zgodźili/ niebyli
10:
iáko ośieł do lutnie przyſtáwieni. Co widamy że ſię przyda=
Láćinſka przipowieść Aſinus adlyram/ gdy ſie kto prze nikcżemność do rzecży zacney nie godźi.

11:
wa tym/ ktorzi niemáiąc przyrodzenia po temu/ do ſzkoł bywá=
12:
ią poſyłáni: zkąd potym rodzą ſię ábo wychodzą oni ludźie ni=
13:
kcżemni/ ktorzi potym zoſtawſzy duchownymi/ bywáią Zboro=
14:
wi y vćiążeniem/ y zelżywośćią. Przebrawſzy rozumy do te go
15:
godne/ niechby o tem było ſtáránie/ áby ſtudenći przećwicżywſzy
16:
ſię w pirwſzych trzech náukách Grammatiki, Dialektiki, y Retoriki,
17:
káżdy ſię wdał w tę náukę/ ktoreyby ſię naywięcey vcżył y w niey
18:
ſię ćwicżył. Bo wſzkole y Filoſofiey y inſzych náuk trzebá vcżyć/
19:
á napirwey ięzykow/ bez ktorych y náuki Chriſtuſowey y in=
20:
ſzych náuk ludźiom potrzebnych/ nie może ſię żaden dobrze wyu=
21:
cżyć. Trzebá ſię też ćwicżyć w piſániu/ dyſputácyie y deklámá=
22:
cyie ſpráwowáć/ o ktorych rzecżach ludźie vcżeni wiele náuk ná
23:
piśmie podáli. Niedawno też Symon Maricius z Pilzná náſz Po
24:
lak/ doſyć mądrze y ochędożnie o tem dwoie kśięgi nápiſał: á wſzy
25:
tek pocżątek ſzkoł/ poſtánowienie y ſpoſob/ zwielką pilnośćią
26:
wynálazł/ y ná piśmie pokazał. Do drugiego ćwicżenia ſzkolne
27:
go zda ſię że trzebá przyłącżyć ſądy: áby ſię też w ſądźiech ćwi=
28:
cżyli. ocżymeſmy nieco w Filálećie powiedźieli. A naywię=
Philalethes iákoſmy y wyſzey przypiſáli/ wykłáda ſie miłownik prawdy. ták náſz Fricż názwał ſwoie iednę Oracyią.

29:
cey o to ſię trzebá ſtáráć/ áby ſproſne grubijáńſtwo/ á piſmá
30:
płonne y nikcżemne/ dyſputácyie prozne y niepożytecżne/ były z
31:
ſzkoł wyrzucone. Są ći ktorzi fráſzkámi y niepotrzebnemi
32:
łápácżkámi wiele cżáſu ſtrawili/ więc ſię też ſpieráią/ chcąc áby
33:
ták młodź vcżono:
34:
Vel quia nil rectum, niſi quod placuit ſibi ducunt: Vel quia turpe putant parere minoribus, et quae Imberbes didicere, ſenes perdenda fateri. To ieſt/
37:
Abo że nic zá dobrą rzecż niepolicżáią/
38:
Chybá ono wcżem ſámi ſobie ſię kocháią:
39:
Abo że iym wſtyd nie da by młodſzych słucháli/
40:
Co bez wąſá náwykli/ áby precż miotáli.
Lecż


strona: 135

O ſzkole135
1:
Lecż słuſzna rzecż/ áby tácy więtſze bacżenie mieli ná Rzecż=
2:
poſpolitą/ niżli ná ſwą exiſtimácyią. Widźimy/ że mowá kto=
3:
rey w ſzkołách vżywáią/ niedawno byłá niecżyſtą y plugáwą: á
4:
niemiáłá tey ozdoby/ ktoraby ſię do ſpraw zgodźić mogłá. wie=
5:
le też wnich rzecży tákich vcżono/ ktore nie nam/ ále ktorey in=
6:
ſzey nieznáiomey kráinie świátá służyli. A ponieważ wiele
7:
ludźi mądrych vkazáli drogi y ſpoſoby dobrego náucżánia mło=
8:
dych ludźi/ przetoby trzebá ich rády słucháć: cżego my teraz
9:
wylicżáć zániechamy.
10:
Rozdźiał cżwarty.
11:
Nápominánie do ludźi ſzkolnych/ y do tych ktorzi ludzkie rzecży rządzą:
12:
NAſze záiſte ná ten cżás przedśię wźięćie
13:
było/ ábychmy do przywrocenia ták zacney rze=
14:
cży/ ony ktorzi to w ſwey mocy máią/ námowili:
15:
á przy tym też ludźi vcżone przeſtrzegli/ áby te=
16:
go ſtanu ktorem ſię báwią przyſtoynie pilni byli/
17:
á pięknemi tytuły ludźi dla nábywánia doſtoynośći nie oſzuka=
Cicero in Tuſcul. quaeſtio Honos alit artes.

18:
wáli. Stára ono miedzy ludźmi przypowieść/ że pocżći=
19:
wość chowa náuki. Co ſię zda być o obycżáiách ludzkich rze=
20:
cżono: ktorzi chcą w tych náukách przodek mieć/ ktoremiby iá=
21:
kich doſtoynośći doſtąpić mogli. Ale dobry cżłowiek ten ſo=
22:
bie kres ma zámierzyć: áby náuki ſwoiey vżywáć mogł ku słu=
23:
żbie Bożey y ludzkiey. Lecż ieſli ktorzi vcżą ſię náuk w ten ſpo=
24:
ſob/ áby cżći y zacnośći ábo vrzędow iákich doſtąpili: ći konie=
25:
cżnie ſtáráć ſię o to máią/ áby tych vrzędow godni byli/ á iżby
26:
więcey chćieli być vcżonymi/ niżliby ſię zdáli. Bo żadna rzecż
27:
vbárwiona niemoże być trwáła. A dźiwnie ſię dawáią lu=
28:
dźiom wpośmiech/ ktorziby osłowie Kumáńſcy (wedle ſtárey
Ośieł v Kumanow vczynił śie był Lwem/ włożywſzy ſkoręLwi náśię/ ſtraſzył ludźi áż go poznanopo vſzu. Ztąd przetoosłem Kumańſkim onego zową/ gdy śię kto głupi zá mądrego popiſuie. Eraſm. in Ohil.

29:
báśni) gdy znich cudzą ſkorę zedrą/ w ſwoiey ſię okázáć muſzą.
30:
A ták byłoby to z pożytkiem Rzecżypoſpolitey/ áby żadnemu v=
31:
rzędow vcżonym należących niedawano/ iedno ktorziby iáki
32:
znák náuki ſwey okazáli/ á ſiebie y náuki ſwe ludźiom vcżonym
33:
zálećili: ktore iśćie trzebá obráć/ áby byli iáko ſędźiowie y po=
34:
ſpolići ludźi vcżonych Dozorcy. Bo tym ſpoſobem y osłowie
35:
Kumáńſcy nieledá iáko nas oſzukáią: y ludźie prawdźiwie ná=
36:
ukámi ſię báwiący/ wpowinney cżći niebędą oſzukáni. Kto=
37:
rych cżći/ ábo y vrzędow/ choćiaby ſię żadnemu niedoſtáło
38:
vżywáć/ wſzákże to przedſię prawdźiwym cnoty miłownikom
39:
należy/ nie wątleć/ nie pſowáć ſię dla złych cżáſow/ á więcey ſię
40:
kocháć w pięknośći cnoty y w pracách/ niżli w zapłátách: pá=
Z iijmiętá=


strona: 135v

O ſzkole
1:
miętáiąc tákże ná dawne á wielce sławni ludźi/ ktorzi ſię Zbo=
2:
rowi y Rzecżypoſpolitey dobrze przysługowáć nieprzeſta=
3:
wáli/ choćia iym zá to vrzędow żadnych niedawano/ y poſpol=
4:
ſtwo ſrodze niewdźięcżne tego było/ á ná dobrodźieyſtwo ich
5:
niepámiętáło. Znośili oni przedſię niewdźięcżnego ludu nie
6:
chęć/ á przekłádáli nád nią miłość/ ktorą oycżyznie winni byli.
7:
A ták miłownicy náuk/ choćiaby też żadnemi doſtoieńſtwy nie
8:
byli obdárzeni/ niech wiedzą/ że rzecż Bogu bárzo wdźięcżną
9:
cżynią/ gdy ſię ábo Religiey/ ábo zgromadzeniu ludźi dobrze
10:
przysługuią. Zadney rzecży więcey niema pragnąć cżłowiek
11:
Chrześćijáńſki/ iedno mieć onego coby ſię dźiwował ábo przy=
12:
patrzał iego ſpráwam á chwalił ie/ ktory potym zapłátę słu=
13:
ſzną ma dáć: á to cżego niewdźięcżność ludzka zániedba/ obfi=
14:
ćie nágrodźić: co ma być więcey ważono niż wſzytkie nagro=
15:
dy y doſtoieńſtwá/ ktore iedno cżłowieká ná świećie potkać
16:
mogą. A przedśię wtem cżáſie/ niech ſobie rozmyśláią Biſkupi
17:
y inſzi przełożeni/ że máią dáć licżbę Bogu ze złego duchow=
18:
nych doſtoieńſtw rozdawánia. Bo rzecży ná święte potrze=
19:
by oddáne/ ná świetſkie potrzeby obroćili/ á poddali ie pod
20:
ſwoie pożytki y pod ſwe żądze. Podárki/ diſpenſácyie/ łáſki/
21:
ligi/ krewność y herby/ w doſtoynośći duchowne wlázły: kto=
22:
rzi nic nierádzą o wierze y potrzebách Zborowych/ ći przed=
23:
nieyſze mieyſcá záſiedli: Záś Vcżyćielowie godnych y słuſznych
24:
nagrod/ á vcżniowie żadnych niemáią. Przeto też náuki oźię=
25:
bły/ rozumy oſobne/ ktoreby ku cżemu dobremu (iáko mowią)
26:
przyść mogły/ zwątpiwſzy o ſobie/ biorą ſię zá te náuki/ z kto=
27:
rychby pożytek iáki mieć mogli: á ludźie nieumieiący piſmá/
28:
trzymáią vrzędy ludźiom vcżonym należące/ á iáko trądowie
29:
nád cudzą paſzą proznuiący śiedzą. Ztądże to bywa/ iż gdy
30:
náucżeni ludźie doſtoieńſtw ſobie należących niemáią/ á ći co
31:
doſtoieńſtwá máią niedbáią o to áby byli vcżonemi/ tedy wie=
32:
la/ á bez máłá przednieyſzych powinnośći/ od oboygá ſtanu lu=
33:
dźi y Rzecżpoſpolita y Zbor potrzebuie. Práwá ná wielu
34:
mieyſcách popráwy potrzebuią: ktore záprawdę ku zacnośći
35:
ſwey przywrocone być niemogą/ iedno od tych ludźi/ ktorzi w=
36:
nich biegłość máią/ áby z rzecży ieſzcże w náukę nieobroconych/
37:
náukę vcżynić mogli. Bo co ſię dotycże wiáry/ ieſli kto mni=
38:
ma/ áby bez vmieiętnośći wiela náuk mogłá być obroniona/ ten
39:
niech pewnie wie/ że w wielkiem á ſzkodliwem błędźie mieſzka/
40:
z ktorego iáko łácno w rozmáite złośći vpáść/ wiele ich tego
41:
ſámi doznawſzy/ dobrze wiedzą.
42:
Zámknienie tych wſzytkich Kśiąg.
Toſmy


strona: 136

O ſzkole136
1:
TOſmy mieli cobychmy o Szkole nápiſá=
2:
li/ y owſzem o wſzytkiey Rzecżypoſpolitey/ to ieſt
3:
o ſpolnem ludzkiem stowárzyſzeniu: ktore/ iáko
4:
naywyżſzi Filozofowie powiadáią/ naywięcey
5:
ſprzyiázną chęćią bywa iednáne/ pomnażáne y w=
6:
cáłośći zachowáne. Bo tá ieſt práwidłem á iákoby práwem/
7:
ktora złe chęći kiełzna. bo ſię żaden niegniewa ná onego/ kto=
8:
remu z ſercá wſzytkiego dobrego życży: áni idźie iego rzecży
9:
wydźieráć: y żadney ſię rzecży nieprzyſtoyney przećiwko nie=
10:
mu niedopuſzcża. A ſprzyiáźna chęć/ áby byłá trwáła y mo=
11:
cna/ trzebá żeby ſię opieráłá o korzeń wiádomośći y przyzwy=
12:
cżáienia rzecży vcżćiwych. Chwieią ſię bowiem wſzytkie rze=
13:
cży ludzkie/ ktore ná tych fundámenćiech nieſą poſtánowione.
14:
Ale iż ták wielka ieſt przyrodzenia ludzkiego wątłość/ iż onę
15:
prawdźiwą ſprzyiázność cżęſtokroć dla ledá przycżynki/ dopu=
16:
ſzcżamy ſobie wydrzeć ábo zwątlić: przeto práwá ná to ſą v=
17:
ſtáwione/ áby nimi nieſpokoyne namiętnośći były hámowáne:
18:
á oná ſprzyiázność/ towárzyſtwá ludzkiego zwiąſká/ byłá ná=
19:
práwwowána: winni áby byli karáni/ á dobrzi nagrodámi po=
20:
ćieſzáni. Zludźmi też poſtronnymi/ z ktoremi áni praw ſpolnych
21:
niemamy áni ſędźiow/ ieſli ſię inácżey poiednáć niemożemy/ te=
22:
dy dla tego ſą woyny vſtáwione: ktore niemogą być ſpráwie=
23:
dliwe/ ieſliby wprzod niebyły przyſtoynie przez vpominánie
24:
ſię ſwego opowiedźiáne. A ták ponieważeſmy iuż te rze=
25:
cży przełożyli/ ktore y do obycżaiow/ ná wiádomośći y ná ćwi=
26:
cżeniu w vcżćiwych rzecżách záſádzonych/ y do praw wſzelá=
27:
kich/ y do ſpráwiedliwego walcżenia należą: przeto ten wſzytek
28:
ſpis końcżymy. W ktorem ieſli ſię komu zdamy być ábo przy=
29:
dłużſzi/ ábo krotcy: ten niech wie/ iż ták bárzo ludzkie dowći=
30:
py ſą rozne/ że iym wſzytkim niemoże ieden nigdy doſyć vcżynić.
31:
Sámá tey rzecży/ o ktoreieſmy to piſáli/ wielkość/ á dowćipu
32:
náſzego mdłość/ y nieſpoſobne zdrowie/ ktemu też ſtáránia y
33:
ſpráwy rozmáite/ wielką chęći y pilnośći mey przyniosły tru=
34:
dność/ żem wſzytko nie ták/ iákoby trzebá/ wypráwił. Wſzák=
35:
że iednák to wſzytko tákeſmy wypráwowáli/ żeſmy w káżdey
36:
rzecży do cnoty áby ná nię nawiętſzy wzgląd miano/ vkazáli.
37:
W tem ieſliſmy co wyſtąpili/ tedyſmy to zwielkiego ná cnotę
38:
zápátrzánia vcżynili. Ktorey cnoty wiem/ żem nie ták iáko
39:
przyſtoi wysławił: áleć záiſte ſámá przez ſię táka ieſt/ iż gdy=
40:
by ſię iey práwie przypátrzono/ á oná moc ſwą okazáłá/ dźiw=
41:
nieby ſercá ludzkie ku miłowániu śiebie poruſzyłá: nietrzebáby
42:
praw/ áni vſtaw/ áni żadney prace około roſkázowánia y zá=
Z iiijkázowá=


strona: 136v

O ſzkole
1:
kázowánia. Niebyłoby żadnego mieyſcá zazdrośći/ waśni/
2:
łákomſtwu/ niepowśćiągliwem pożądliwośćiam/ áni łákome=
3:
mu łápániu vrzędow/ áni nieukroconem chęćiam. Sámá
4:
cnotá/ iáko nieiáki Duch Boży/ miárkowáłaby złe żądze/ y
5:
wſzytkie ſpráwy obrácáłáby do pánowánia ſtátecżnego rozu=
6:
mu: pożądliwośćiby ſproſne hámowáłá: nikomuby podeśćia
7:
niemyśliłá: ni podkimby dołow niekopáłá: ná ſwemby/ ácż ná
8:
mále/ przeſtawáłá: nikomuby gwałtu niedźiáłáłá: krwiby
9:
cżłowiecżey folgowáłá: ozdoby y życżliwośćiby dobrym náu=
10:
kam ſzukáłá: sławy á pochlebſtwáby od ludźi gárdźiłá: rzecży
11:
by prawdźiwych proſtych á otworzyſtych náśládowáłá: ázáś
12:
fáłſzywych á vbárwionychby nienayrzáłá: Zacność y pożytek=
13:
by Rzecżypoſpolitey nad ſwoię cżeść y pożytki przekłádáłá: żal/
14:
wzgárdę y nieprzyiaźńby znaſzáłá: y ſameyby ſię śmierći dla
15:
zdrowia Rzecżypoſpolitey á dla zacnośći Religiey/ choćby ią
16:
ſtráſzono podiąćby ſię niebałá: á gdyby ią iuż zádawano mężnie
17:
by podiąć kazáłá. Tą cnotą bliſko káżdy do Bogá przyſtępuie:
18:
ktory ią wynálazł/ y ieſt iey pocżątkiem y pomnożyćielem. Nie=
19:
może to być/ áby on ſprawcá/ iákoby ſię kolwiek rzecży ludzkie
20:
wiodły/ niemiał tego chćieć/ áby tá iego ſpráwá byłá wielce
21:
ważoná/ á wſzytkie inſze rzecży/ áby zá nic były miáne/ ieſliby
22:
znią iáki ſpor miáły. Tey ſpráwie Bożey/ áni Krol/ áni Se= nat, áni żaden lud/ niemoże ſię pocżćiwie ſprzećiwić. Tey kto=
24:
by chcąc y wiedząc niebył posłuſzen/ tenby ſprawce iey Bogá
25:
ſámego posłuſzen niebył: przyrodzenieby ludzkie z śiebie zew=
26:
lokł/ á ſrogieyby ſię złości dopuśćił. Niechayże tedy będą wa=
27:
żne ile chcą bogáctwá/ zacność rodu/ dużość ćiáłá/ y możność:
28:
ale gdźie przyidźie z cnotą ná ſztych/ wſzytko to ma być zá nic.
29:
Tego prawy rozum chce: tego y przyrodzenie ná wſzytkie rze=
30:
cży rozdane ſtátecżne y wiecżne: tego też chce lepſzy nád przy=
31:
rodzenie Bog/ on naywyżſzy Miſtrz/ Hetman/ mśćićiel/ y ná=
32:
grodźićiel. Ktorego dniá onego oſtátniego ocżekawamy:
Mátt. 24. W wirſz. 31. 1. Teſsa. 4. W wirſz. 16.

33:
gdy trąby ſwoiey głoſem do Máieſtatu ſwego ſądowego wy=
34:
zowie żywe y zmárłe/ odbieráć licżbę z ſpraw od káżdego/ á przy=
35:
pomináiąc ráchunek opuſzcżenia cnoty iego. Niebędźie tám
36:
ná pomocy mnoſtwo sług/ áni życżliwość ludu/ áni mowy przy
37:
iaćielſkie ná vpodobánie wyrzecżone. On Sędźia/ ktorego
38:
ocży wſzytko widzą/ vcżyni/ niemáiąc żagnego bacżenia ná oſo=
39:
by/ wedle káżdego vcżynkow godny á ſpráwiedliwy wyrok.
40:
Dobre/ pobożne/ ktorzi żywot ſwoy z cnotą zgodny wiedli/ we=
41:
ſelem nieśmiertelnym obdárzy: á złe/ ktorzi wſzytko wedle lu=
42:
bośći ſwey cżynią/ á złem chęćiam ſię poddawáią/ ręką nieżycż=
43:
liwą vciśnie/ y do onego táraſu wrzući/ gdźie będźie płácż á
zgrzytánie


strona: 137

Przydátki.137
1:
zgrzytánie zębow. Páná Bogá tedy proſzę/ áby nas zápalił
2:
ſpráwiedliwą miłośćią cnoty/ á dodał nam mocy ku cży
3:
nieniu tego/ coby było ku zacnośći Rzecżypoſpoli=
4:
tey y wiáry świętey: á ná potym áby nas
5:
żywotem wiecżnym przez IESU=
6:
SA Chriſtá darował.
7:
Kśiąg o Szkole y o popráwie Rzecżypoſpolitey konec.
8:
Przydátek do ksiąg o poprá=
9:
wie Rzecżypoſpolitey.
10:
Andrzey Frycż Modrzewski/ Krolewski Sekre=
11:
tarz/ Polſkiey y wſzytkiey Sármácyey Sláchci=
12:
com/ zdrowia życży.
13:
CZynićie iáko wam przyſtoi/ Slácheckie=
14:
go ſtanu Pánowie: gdy niechcećie/ áby co w Rze=
15:
cżypoſpolitey ſtánowiono was ſię niedołożywſzy.
16:
Ná tem bowiem ieſt ſtan wáſz/ áby nie iedno Rze=
17:
cżypoſpolitey od nieprzyiaćielá bronił: ále áby
18:
też temu zábiegał/ żeby oná ábo w obycżáioch ábo w práwách
19:
ſzkody iákiey domá niećierpiáłá. A wſzákoż/ iż żadnego miey=
20:
ſcá v śiebie dáć niechcećie nowem á niesłychánem rádam/ w=
21:
temby niebez przycżyny kto miáry nieiákiey w was potrzebo=
22:
wał. Ieſt bowiem wiele rzecży/ acż nowych/ y przed tem v
23:
nas nieużywánych: á wſzákże vcżćiwych y wielkich pożytkow
24:
pełnych. Ktorych nieco w Kśięgach o popráwie Rzecżypo=
25:
ſpolitey wyłożyłem. Co ieſli ieſzcże ktore przełożę/ mam zá
26:
to/ że nic od powinnośći mey zdrożnego nieucżynię. Bo mam
27:
ſię zá obowiązánego Rzecżypoſpolitey/ iákom ſkoro miedzy
28:
Sekretarze Krolewſkie ieſt policżon/ nietylko do vtáienia te=
29:
go coby Rzecżypoſpolitey ſzkodźiło/ ále też do obiáwienia te=
30:
go coby iey pożytecżno być mogło. Acż ia nie ieſtem
31:
ten/ ktorybym o ſobie to rozumiał/ żebym przed inemi/ y co po=
32:
żytek cżyni y co wádźi lepiey bacżył: ále iż ludźi wielkich á za=
33:
cnych/ poważne o Rzecżypoſpolitey zdánie cżęſtokroć słyſzałem/
34:
drugich też podleyſzych ſtanow dyſputacije, ábo ſpolne o tem na=
35:
mowy/ wiádome mi były/ przeto vmyśliłem ie wam nwyiſáć:
36:
ábyśćie/ ieſliby ſię wam podobáły/ ſtáráli ſię iákoby ku ſkutko=
37:
wi były przywiedźione. Co ieſli tę powinność moię wdźię=
38:
cżną wam być obacżę/ będę ſię ztego weſelić o Pánowie: á ieſli
39:
nie/ przedśię będę ſię ćieſzył tem/ że wſobie dobrą chęć cżuię: á
Z vv káżde=


strona: 137v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
v káżdego ktory to cżytáć będźie/ to świádectwo ſobie zoſtá=
2:
wię/ żem nicżego więcey nieprágnął/ iedno ábych widźiał Rzecż=
3:
poſpolitą co naylepiey poſtánowioną. Teraz iuż o rzecży mo=
4:
wić pocżnimy.
5:
Rozdżiał pirwſzy.
6:
O przycżynách ſeymow/ ktore ſą dwie: 1. Cżynienie ſpráwiedliwośći mie=
7:
dzy obywátelmi/ á obroná od nieprzyiaćielá. 2. Ktora nád ktorą ma być
8:
przekłádána. 3. O przycżynách vrzędow/ á ktore rzecży w ſobie mieć po=
9:
winni. 4. Ná koniec/ o powinnośći ſędźiow.
10:
DLa dwe przycżyn zwłaſzcżá ſeymy v nas
11:
ná káżdy rok bywáią. Naprzod dla cżynienia
12:
ſpráwiedliwośći. Potym/ dla poſtánowienia
1

13:
obrony przećiwko poſtronnemu nieprzyiaćielo=
14:
wi. Bo od wſzitkich ſędźiow powiátowych by=
15:
wáią ápellácyie ná ſeym/ ták iż bárzo wiele ſpraw tám przy=
16:
chodźi. Od nieprzyiaćielá też poſtronnego máło nie ná káżdy
17:
rok/ źiemie Sármátſkie bywáią trapione. A ták trzeáa tego/
18:
żeby Rzecżpoſpolita/ ábo służebnym ludem/ ábo poſpolitem ru=
19:
ſzeniem byłá bronioná. A ponieważ áni ſądy/ áni obroná/ o=
20:
krom gotowych pieniędzy niemoże być ná wiecżność poſtáno=
21:
wioná/ przeto powiem zkądby ich doſtáwáć: ále pirwey o ſą=
22:
dźiech y o ſpráwiedliwośći.
23:
Ponieważ tedy káżda Rzecżpoſpolita w źiemi ſwey ſprá=
2

24:
wiedliwością bywa rządzoná/ á po ſtronách od nieprzyiaćioł po=
25:
ſtronnych miecżem bronioná: przeto słuſznie tá oboiá rzecż ma
26:
być wielce ważoná. A wſzákoż ieſlibyś vſtáwicżnośći po=
27:
żytku pátrzył/ dáleko więtſze y obfitſze pożytki przychodzą zſprá=
28:
wiedliwośći/ niżli z woyny. Bo y woyny niemoże nikt do=
29:
brze po ſtronách wſzcżynáć/ áżby pirwey w źiemi wſzytkie rze=
30:
cży/ ſpráwiedliwośćią dobrze poſtánowione były: á gdy tey
31:
niebędźie/ tedy woyná ieſt ſproſna y nieucżćiwa. A záś ſprá=
32:
wiedliwość okrom woyny/ ſámá przez ſię świeći/ á ieſt wſzyt=
33:
kich cnot przednieyſzą. Okrom tey/ Zbory ludzkie źle bywá=
34:
ią zbieráne/ gorzey ſtánowione/ á nagorzey záchowáne: ták/ iż
35:
nie bez przycżyny Auguſtin nápiſał/ że Rzecżpoſpolita o=
36:
krom ſpráwiedliwośći/ ieſt ſzcżyry rozboy. Bo á ktoż zcżło=
37:
wiekiem nieſpráwiedliwym długo mieſzkáć/ kto znim towárzy=
38:
ſtwo żyćia ſpolnego mieć chce? Záś zludźmi ſpráwiedliwemi/
39:
ktorzi káżdemu iego właſną rzecż z dobrey woli przywłaſzcżá=
40:
ią/ vćieſzna ieſt/ żyćia/ rzecży/ y wſzytkich ſpraw ſpołecż=
41:
ność.
Lecż po=


strona: 138

Przydátki.138
1:
Lecż ponieważ ſpráwiedliwość cżęśćią dla ślepey nieumieię=
2:
tnośći/ cżęśćią dla złych namiętnośći bywa zátłumioná/ przeto
3:
ſzukano w Rzecżáchpoſpolitych ludźi do rządzenia godnych/
4:
mądrych/ á namiętnośći bárzo ſkromne máiących: ktorziby v=
5:
mieli y chćieli ſpráwiedliwośći vcżyć/ á tych ktorzi ią gwałcą/
6:
do ich powinnośći odzywáć: á ći władzą wielką miewáli/ iż
7:
mogli to cżynić coby chćieli. Tych trzech rzecży złącżenie/ mo=
8:
wię/ mądrośći/ obycżáiow ſkromnośći/ y władnośći/ przynośi
9:
zdrowie Rzecżypoſpolitey/ á rozerwánie/ zarázę y ſkázę. Bo
10:
á co ieſt niebezpiecżniyſzego/ iedno możność/ ktoraby ſię mą=
11:
drośćią á cnotą niepodpieráłá? A záśię/ wkim one trzy rze=
12:
cży ſą/ ten zwierzchnośćią poſpolitą ozdobiony/ y ręce ludzkie
13:
chćiwe powśćiągáć/ y krzywdy cżynić niedopuſzcżáć: á vcży=
14:
nioną kárać: ná oſtátek Rzecżpoſpolitą ſzcżęśliwą vcżynić mo=
15:
że. Lecż ktorzi tak wielką władzą máią: ći w wielkich Rze=
16:
cżáchpoſpolitych/ á w nieſkońcżonem mnoſtwie ſpraw/ wſzyt=
17:
kich ſpraw rządzeniu doſyć vcżynić niemogą. Dla tego V=
18:
rząd zwykli vſtáwowáć/ ná ktory cżęść powinnośći ſwey w=
19:
kłádáią. A iedne cżynią ſędźiámi/ ktorzi tylko ſpráwy ſądzą/
20:
drugie cżynią ſtaroſtámi zamkow y powiátow/ ktorziby kara=
21:
li tych co práwu posłuſzni nieſą: potym też drugie vrzędniki
22:
nád inſzemi ſpráwámi przekłádáią. O ktorych roznośći w=
23:
inſzych kśięgách doſtátecżnie wypiſałem.
24:
Teraz ſię rzecż náſzá będźie bawić około powinnośći ſędźiow.
4

25:
Ktorzi ponieważ ſą sługámi ſpráwiedliwośći/ á ſpráwiedli=
26:
wość w práwie zámykáć ſię ma: tedyćby prozno y práwá ſtá=
27:
nowić/ y vſtáwy o ſpráwiedliwośći dáwáć/ gdyby wykonywá=
28:
nia ich/ mądremu iákiemu á dobremu cżłowiekowi/ iákim ma
29:
być ſędźia/ niezlecono. Zá dobrym lepák ſpráwowániem ſądow
30:
przychodźi pokoy/ zgodá/ y zdrowie poſpolite/ y inſze wielkie á
31:
rozmáite pożytki: záś zá zániedbániem y wywracániem ſą=
32:
dow przychodźi roſtyrk/ waśń poſpolita y káżdego z oſobná
33:
właſna. zkąd roſną nienawiśći/ nieprzyiáźni/ ſwary/ rąk pory=
34:
wánie to do ran/ to do mordow/ y do wiela złego? Co po=
35:
tym Pan Bog karze/ ábo rzecży ſtráſzliwe zpoſtronnych kráiow
36:
przypuśćiwſzy/ abo zámieſzánia á roſtyrki wnętrzne dopu=
37:
śćiwſzy/ ábo iákimi inſzymi nędzámi: ktore od domowych y od
38:
poſtronnych ludźi pochodzą: ábo olugawą woyną y ſzkodliwą.
39:
Lecż co o ſądźiech náſzych źiem mowić mam/ ták rozumiem/ że
40:
káżdy zwas v śiebie rozmyśla. Acż niechcę mowić o onych/
41:
ktore w káżdem powiećie ſpráwuią. To powiem/ że w ták
42:
wielkiem mnoſtwie práwuiących ſię/ bárzo ich máło ieſt/ ktorzi
43:
by od powiátowego ſędźiego niemieli ná walny ſeym ápellowáć.
Co ieſli


strona: 128v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
Co ieſli ſię dźieie vporem ſtron/ ábo powiátowych ſędźiow wi=
2:
ną/ nietrzebá o tem teraz mowić. Ono pewna/ że bárzo wie=
3:
le ieſt ſpraw: ktore pocżąwſzy ſię ſądownie od dwudźieſtu y
4:
dáley lat/ ieſzcże nie ſą ſkońcżone. Y to też ieſt rzecż iáwna/ że
5:
co dźień ták wiele á wielkich ſpraw przybywa/ iż Krol y z Pa=
6:
ny Rádámi/ będąc mnoſtwem inſzych wielkich ſpraw zábawiony/
7:
żadnym ſpoſobem temu ſproſtáć niemoże áby ie odſądźił: chybá
8:
żeby ſię ſeym ná bárzo długi cżás przewlec miał. Co iż ſię ſná=
9:
dnie zſtáć niemoże/ widźimy że wielkie mnoſtwo práwuiących
10:
ſię/ bárzo wiele cżáſu prozno trawi/ nakłády wielkie podey=
11:
muie: z ſeymu nieſpráwiwſzy nic odieżdżáć/ á záś ná drugie ſie
12:
ſeymy wrácáć bez pożytku muśi. Ocżem ieſli iákie ſtárá=
13:
nie mieć chcemy/ záprawdę trzebá inſzego ſpoſobu ſzukáć/ iáko
14:
by ták wiele ſpraw ſkońcżyć: á ſędźie poſtáwić/ ktorziby ten v=
15:
rząd ſądzenia wykonyáali.
16:
Rozdźiał wtory.
17:
O ſkárbie Rzecżypoſpolitey/ o Sędźiách/ y o inych potrzebách Rzecżypoſpolitey.
18:
A Iż żaden żołnierſkiey ſwoim nakłádem
19:
niesłuży: á godźien ieſt robotnik zapłáty ſwey: prze
20:
to Rzecżpoſpolita powinná opátrowáć potrze=
21:
by tych ſędźiow. Co iednák niemoze być bez pie=
22:
niędzy w pokłádźie leżących. á dla tegoż około
23:
ſpoſobu zbieránia ich tu muſzę nie co powiedźieć. Są w kro=
24:
leſtwie náſzem/ y w inſzych kráinách kniemu przyłącżonych/ bar=
25:
zo hoyne beneficia/ ktore Biſkupſtwámi zowiemy. Są też y
26:
drugie rozmáite/ ácż mnieyſze/ ále gdy będą weſpołek złącżone/
27:
zá wielkie mogą być pocżytáne. Tych wſzytkich beneficiy re=
28:
ieſtr mogliby Biſkupi przynieść ná ſeym. á potym by niech
29:
te beneficia pod przyśięgą oni ſzácowáli ktorzi ie trzymá=
30:
ią: policżáiąc w to/ ták dźieśięćiny/ iáko inſze cżyńſze y dochody
31:
wſzelákie. Ten ſzácunek/ choćiaby ſię ná ſeymie zſtał/ choćia=
32:
by też od ſynodu Biſkupiego ná ſeym był przynieśion/ niechby
33:
był w reieſtr wpiſan. Aleby táki ártykuł trzebá vſtáwić/ iż
34:
ná kogoby to pewnie przewiedźiono/ iżby nieſpráwiedliwie
35:
ſwego beneficium dochod oſzácował/ ten okrom tego/ żeby był zá
36:
krzywoprzyśiężcę rozumian/ niechby onego beneficium zbył/ kto=
37:
rego dochod wiedząc y chcąc źle oſzácował. Gdyby tym ſpo=
38:
ſobem te dochody oſzácowáne były/ tedyby trzebá wſzytkiego
39:
duchowieńſtwá prośić/ naprzod/ áby dochod iednego roku dá=
40:
rowáli Rzecżypoſpolitey raz/ iáko narychley mogą: ieſliby nie=
mogli


strona: 139

Przydátki139
1:
mogli zá rázem/ tedyby niech iednego roku iednę połowicę dá=
2:
li/ á drugiego drugą. ktemu áby ná káżdy rok ná potym pew=
3:
ná ſummę/ to ieſt (dawam ná przykład) dźieśiątą cżęść oſzáco=
4:
wánego dochodu dawáli.
5:
Co ieſliżeby tego v teráznieyſzych dźierżawiec tych beneficiy
6:
nieuproſzono/ tedyby łácno vprośić możono v tych coby po nich
7:
náſtępowáć mieli: bo ći ktorzi to w ſwey mocy máią/ nieda=
8:
wáliby nikomu żadnego beneficium/ áżby ſię pirwey ná to obo=
9:
wiązał. Ktory obowiązek śćiągałby ſię potym y ná ony/ kto=
10:
rziby po nich/ ná te beneficia ábo po śmierci pirwſzego dźierża=
11:
wce/ ábo iákim inſzym prawem náſtąpili: á nikomuby tych be=
12:
neficiy niedáwáć/ áżby ſię obowiązał obycżáiem iuż powiedźiá=
13:
nym/ ku zápłáceniu/ ták dorocżnego dochodu raz/ iáko też dźie=
14:
śiątey cżęśći ná káżdy rok onych potomnych lat.
15:
A gdyby ſię to ſpráwiło/ tedyby ſię też o to pilnie ſtáráć trze=
16:
bá/ áby ludźie świetſkiego ſtanu dáli ſię też ná tákie ſkłádánie
17:
námowić/ żadnemi ſię wolnośćiámi niewymawiáiąc ſpolnych
18:
brzemion nośić. Bo ponieważ duchownych oſob dźieśięćiny
19:
dáwnieyſze/ niż ktore wolnośći ślácheckie/ ſą: á nietylko prá=
20:
wem Bożym/ ále też obycżaymi y prawy oycżyſtemi wolni ſą
21:
od wſzelákich powinnośći: tedyćby ſię też to niegodźiło/ áby gdy
22:
ći dawáią/ drudzy wolnośćiámi iákimi chłubić ſię mieli. Bo
23:
gdyby nieprzyiaćiel/ cżego Boże vchoway/ woiował á naſze po
24:
śiadał/ niemiałby żadnego bacżenia tak ná świetſkie iáko ná
25:
duchowne. Ale świetſki ſtanowie przynoſzą poſpolićie iá=
26:
kieś wymowki. Naprzod/ iż nietylko poddáni ich ſkłádáią ſię
27:
ná żołnierze/ ále y ſámi/ gdy potrzebá przypádnie/ muſzą ná
28:
woynę iecháć. Ktemu też y to przydawáią/ że doſtoieńſtwá
29:
y vrzędy Rzecżypoſpolitey/ ktore iym dawáią/ nieſą ták bogá=
30:
te/ áni pożytecżne/ iáko doſtoieńſtwá Biſkupow/ Opátow/ y in=
31:
ſzych duchownych. Nád to/ ponieważ máią żony y dźieći/ mu=
32:
ſzą dla nich więtſzy nakład cżynić. Te przycżyny ieſliby świet=
33:
ſkie ſtany od tego podátku wyzwoliły: tedy przedśię duchownego
34:
ſtanu prośić/ áby iym dla Rzecżypoſpolitey niećięſzko było dáć
35:
ták wiele iákom powiedźiał. Do cżego ieſliby niemogli być
36:
przywiedźieni ci co teraz ſą/ tedy ſie łácno przywieść dádzą co
37:
po nich náſtáwáć będą. Bo á ktoż nie zchęćią da raz ten do=
38:
chod/ áby ná potym wſzytkie dochody brał? Zwłaſzcżá iż to
39:
wſzytko do ſkárbu Rzecżypoſpolitey ma być obrocono.
40:
A nietrzebáby ſię im tego obáwać/ áby im ztákiego dawánia
Simonia ieſt/ gdy kto ſwięte rzecży/ albo duchowne vrzędy kupuie.

41:
miano przepiſáć łákomſtwo/ ktore Simonią zową. Pámię=
42:
tam ia/ iż po śmierći Páwłá trzećiego Papieżá/ Kárdynało=
43:
wie/ gdy o obrániu nowego Papieżá rádźili/ poſtánowili tę kon=
adycyuą/


strona: 139v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
dycyią/ ná nowotnego Papieżá/ ktobykolwiek nim był/ áby nie
2:
ktore pewne imioná y wśi kośćielne á podobno Pármeńſkie/
3:
dopuśćił był w mocy ábo dźierżeniu Fárnezego: ktory ie też
4:
zá Páwłá Papieżá trzymał. Oto Kardynałowie rozumieli/
5:
że to może być okrom Simoniey/ ponieważ to zpożytkiem Rze=
6:
cżypoſpolitey być ſądźili. Tákowy tedy podatek/ ktoryby dla
7:
Rzecżypoſpolitey był ſkłádan/ niebyłby policżon miedzy wyſtę=
8:
pki Symoniey/ ále miedzy wielkie á wiecżney pámiątki godne
9:
dobrodźieyſtwá. Simonowi onemu Cżárnokśiężnikowi/
Dziei. Ap. 8. W wir. 18.

10:
(od ktorego Simonia ma imię) gdy Apoſtołom pieniądze da=
11:
wał/ áby ten ná kogoby ręce włożył/ Duchá świętego brał/ on
12:
iego vcżynek zá przeklęctwo pocżyta Piotr/ iż mnimał/ żeby dar
13:
Boży zá pieniądze mogł być kupion. Ale coż to ma do tego
14:
podatku/ ktoryby dla Rzecżypoſpolitey był poſtąpion? A iżby
15:
tákowa ſzcżodrobliwość duchownych niebyłá bez słuſzney na=
16:
grody/ miałby to vſtáwić Krol z Pany rádámi ná ſeymie/ áby
17:
żaden od tego cżáſu/ áni cżáſu woyny áni cżáſu pokoiu/ nieśmiał
18:
żadnego gwałtu cżynić máiętnośćiam duchownych: vcżyniw=
19:
ſzy zakład pod ſrogim karániem: áby ten ktoby to pirwey vcży=
20:
nił/ oddał (bo tu mowię ná przykład) w pięćior naſob więcey
21:
niż wźiął: á kto by po wtore/ áby w dźieśięćior naſob wroćił: á
22:
kto trzećikroć/ áby był z źiemie wywołan. Zmáiętnośći iego
23:
niechby byłá nagrodá vkrzywdzonemu: á oſtátek do poſpolite=
24:
go ſkárbu niechby obrocono. A ieſli ći/ ktorzi ſię tárgnęli ná
25:
máiętność duchownych/ ábo ośiádłośći niemáią/ ábo ieſli máią
26:
tedy nie ták wielką áby znich one ſzkody nágrodzone być mogły:
27:
ći ſtárośćie onego mieyſcá oznaymieni/ niechby iego ſtárániem/
28:
pracą y nakłádem byli ſzukáni/ imáni/ y do więźienia dawáni: á
29:
potym/ ábo w niewolą temu kogo vſzkodźili/ byli dawáni: ábo
30:
inſzym karániem karáni/ iáko poſpolitey vchwały gwałtowni=
31:
cy. Bo ono ſpráwiedliwy wyrok: Kto niemoże pieniądzmi/
32:
niech płáći ćiáłem. Stároſtá ktoryby tego nieucżynił/ niech
Qui non poteſe aere, luat corpore.

33:
by ſtároſtwá zbył: á zá wyſtępnego przećiw Rzecżypoſpolitey
34:
mian. To niech będźie doſyć o pieniądzách ktore duchowni
35:
z beneficiy dáwáć máią: y o karániu tych/ ktorziby im potym
36:
gwałt vcżynili. Lecż trzebáby pilnie prośić Biſkupow/ y wſzy=
37:
tkiego ſtanu Duchownego: á prośić ich przez imię Rzecżypo=
38:
ſpolitey/ y tych wſzytkich rzecży/ ktore oni zá naświętſze máią:
39:
áby oni/ vżaliwſzy ſię nędze oycżyzny/ ktora ie vbogáćiłá/ zá=
40:
łożyli ten fundáment poſpolitego ſkárbu: zktoregoby Rzecżpo=
41:
ſpolita od nich wiecżne dobrodźieyſtwo miáłá: á obywátele wſzy
42:
tcy łáſką á miłośćią oſobliwą byli im wiecżnie obowiązáni.
43:
Co ieſli ći ktorzi teraz ſą/ niebędą chćieć tego vcżynić: tedy zá=
prawdę


strona: 140

Przydátki140
1:
prawdę oni ktorzi po ich śmierći ná ich mieyſcá będą náſtáwáć/
2:
vcżynią to. A teraz niechby to káżdy v śiebie rozmyślił/ iáko=
3:
by to byłá teráznieyſzym vcżćiwa rzecż/ potomkom ſię dáć zwy=
4:
ćiężyć ſzcżodrobliwośćią przećiw Rzecżypoſpolitey. Ktora
5:
Rzecżpoſpolita to niewiem ieſliby niesłuſznie vcżyniłá/ gdyby
6:
ná mieyſce teráznieyſzych drugim náſtępowáć dopuśćiłá/ gdy
7:
by byłá pewna/ że te dobrodźieyſtwá od nich otrzyma. Ale o
8:
łáſce teráznieyſzych/ ktorzi ieſzcże známi żywą/ ábyſmy lepſzą ná
9:
dźieię mieli/ gdy inſzych rzecży wiele nam otuchę dawa/ tedy
10:
niemniey zacne słowá onego wielkiego á zacnego cżłowieká/
11:
Mikołáiá Dźiergowſkiego Arcybiſkupá y Primata, ktory ná prze
12:
ſzłem ſeymie gdy mu naprzod wotowáć zlecono/ powiedźiał/
13:
żeby to Rzecżypoſpolitey było potrzebno/ áby był ſkarb záłożon/
14:
zktoregoby ſzedł nakład ná woynę/ y ná inſze Rzecżypoſpolitey
15:
potrzeby. á ten ſkarb názwał ná imię: Montem pietatis, co ſię wy
16:
kłáda/ Gorá zbożnośći/ lub miłośierdźia. A to rozumiał o tá=
17:
kiem zdawániu o iákiem Ian Laſki/ ſzoſty przed nim Arcybiſkup
18:
wotował: y ták powiedáią/ że to był on wymyślił. Cżyniwáli
19:
niektorzi Pánowie rádni tey gory ná drugich ſeymuech zmiánkę.
20:
Bo ták ſą wdźięcżne wſzytkim dobrym á Rzecżpoſpolitą miłu=
21:
iącym dobre rády/ iż choćia oni ktorzi ie zácżęli z tego świátá
22:
znidą/ przedśię one żywą/ á vćieſznym ſpominániem od potom=
23:
kow bywáią powtarzáne. A ponieważ mnie/ ktory Laſkich
24:
domowi od wielu lat rad służę/ niećięſzko było onę rádę Laſkie=
25:
go ná piśmie zoſtáwić/ niechcąc áby byłá zápámiętána: chćiá=
26:
ło mi ſię y tę drugą od oney niebárzo rozną do was wypiſáć/ á
27:
rozmow ludźi wielce mądrych/ á Rzecżpoſpolitą miłuiących/
28:
(miedzy ktoremi ilekroć ſię tráfi rad przebywam) wam vdźielić.
29:
Wáſzá rzecż Pánowie/ ſtáráć ſię/ iakobym tego cokolwiek ieſt
30:
do was nieprozno doniosł/ áby wam ná potym moie piſánie nie
31:
vmilkło.
32:
Rozdźiał trzeći.
33:
W ktorem ieſt krotkie przypomnienie niektorych wad w Rzecżypoſpolitey.
34:
A Gdym to do was/ o ſądźiech/ o obronie/
35:
y o ſkárbie Rzecżypoſpolitey piſał/ niemogłem też
36:
przepomnieć drugich cżęśći Rzecżypoſpolitey/ o
37:
ktorey niedawno wydałem troie kśięgi: á teraz
38:
vmyśliłem wam niektore rzecży przywieść ná pá=
39:
mięć. Stárayćie ſię dla Bogá żywego/ ábyśćie nietylko dla
40:
wolnośći wáſzych záchowánia/ dla potrzeb zpoſtronnemi naro=
41:
dy/ y dla inſzych wielkich ſpraw ſeymy ſkłádáli: ále też y ná
a ijmnieyſze


strona: 140v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
mnieyſze Rzecżypoſpolitey cżęśći bacżenie mieyćie: ſtárayćie ſię
2:
áby niektorych złych praw popráwiono/ á ná roſpuſtność wſzę=
3:
dźie hárcuiącą munſztuk włożono. Vſkarża ſię poſpolſtwo
4:
ná Kápłany/ że zániedbawáią powinnośći ſwey/ ábo ią nieták
5:
dobrze iáko trzebá odpráwuią: á podobno nie bez przycżyny.
6:
Ale też y ći ſámi ktorzi vſkarżáią ná cudze wyſtępki názbyt
7:
przedárli ocży: á ná ſwe by namniey. Bo poſpolićie máło nie
8:
wſzytcy tácy bywamy/ iż ná drugie przycżynę złego ſkłádamy/
9:
á ſobie pobłażamy/ iákobyſmy ni wcżem winni niebyli. Ale nie
10:
błądźmy/ nie máłeć to ſą winy: ktore ná kim máią zoſtáć/ wy ſa=
Rzecżypoſp. Polſkiey niedoſtatki á wrzody.

11:
mi ſądźćie. Przez wiele lat rozmáite ſpráwy tocżą ſię v ſądu/
12:
ktore ſię ieſzcże nieſkońcżyły. Morderſtwá ná cáły rok gęſto
13:
ſię broią w tey Rzecżypoſpolitey. A ktoż ſię ſtárał o to/ áby ná
14:
ták złą niemoc ſtátecżne lekárſtwo prziłożono? To iednak ieſt
15:
dźiwna rzecż/ że po te látá nie dawno przeſzłe/ Posłow źiem=
16:
ſkich bárzo wiele ná ſeymiech bywáło/ ktorzi o zgwałcenie te=
17:
ſtámentu Bożego/ y o odnowienie práwá Bożego/ iáwnie przy
18:
bytnośći wiela ſtanow/ mowili: á o práwie Bożem przećiwko
19:
mężoboycam y słowká nieprzerzekli. Iákoż mamy rozumieć/
20:
áby ſię ći kocháli w rzecżách Bożych/ ktorzi z miłośći ſámych ſie=
21:
bie/ á z nienawiśći drugich/ dopuſzcżáią ná źiemi leżeć práwu
22:
Bożemu/ ktore ieſt fundámentem Rzecżypoſpolitych? Iáko
23:
wiele ieſt przycżyn/ iáko wiele drog/ do krzywoprzyśięſtwá
24:
wiodących/ ták w ſądźiech/ iáko też w okopywániu granic? A
25:
nas to nic nieruſza. Iákoby ono prawo nic do Chrześćijánow
2. Moiż. 20. W wirſzu 7.

26:
nienależáło: Imieniá Bożego dáremnie niebierz/ áni fáłſzywie
27:
vżyway. A iuż ták doznano wiela ludźi krzywoprzyśięſtwá/
28:
iż rzadki/ kto ſię cżuie być pocżćiwym cżłowiekiem/ naydźie śię/
29:
coby chćiał być miedzy świádki máiące przyśięgáć policżon.
30:
Cżęſtokroć do tego ſzukáią ludźi/ ktorzi okrom tytułu śláchec=
31:
twá niemáią ſię cżem popiſáć. O iáko ſię ich wiele nádyma
32:
á ſwowolnie ſobie pocżyna dla tego iácy/ że ie śláchtą zową?
33:
cżego niecżynią z byſtrośi ábo zuchwálſtwá przyrodzonego/
34:
coby wżdy iuż iednák nieták dźiwno: ále tylko zoney dumy/ że
35:
ták rozumieią/ iákoby káżdy śláchćic tákie obycżáie muśiał wſo
36:
bie mieć. A pod zasłoną wolnośći w ośiádłośći należącey/
37:
iako wielce ſroga ieſt ſwowowoleńſtwá możność? Choćia cżło=
38:
wieká zábiją/ choćia ſię ná cudzą máiętność targną/ choćia też
39:
co inſzego złego zbroią/ przedśię ći zbrodniowie wſzędźie wolno
40:
ſobie latáią. Słyſzeliſmy że drogá iednego cżłowieká/ idącego
41:
dla zakłádu otrzymánia od ſędźiego/ od niecnoty przećiwniká
42:
krwią zmázána. Doſzło nas y to/ że śćiány tych ktorzi ná grá=
43:
nice wyieżdzáli/ krwią ludzką ſkropiono. Od wiela ludźi
też to


strona: 141

Przydátki.141
1:
też to wiemy/ że roki/ niewiem ktorego Powiátu/ dla ſrogiego
2:
morderſtwá ſmętne á żáłoſne były. A ták ſię to iuż z wáſzych
3:
zwycżáiow/ ábo rádſzey długiey niekárnośći/ ſpoſpolitowało/
4:
że y ſądy wáſze nie ſą bezpiecżne od ruſznic/ miecżow/ y oſzcże
5:
pow wáſzych: áni gránic żadnych ſtánowić/ áni przyiáźni iáko=
6:
kolwiek náruſzoney poiednáć vmiećie/ okrom gwałtu/ á ſzyr=
7:
mirſkiego nacżynia. Iákoby to iuż táka byłá Rzecżpoſpolita
8:
wáſzá/ że w niey nie práwem/ ále gwałtem y mocą trzebá wſzy=
9:
tkiego dowieść: ábo práwie iákobyśćie rozumu niemieli/ że nikt
10:
nic otrzymáć niemoże/ cżegoby mocą niemuśiał doſtáć. A ná
11:
co mam wſpomináć gwałtowne á práwie ſzalone wiela ludźi
12:
popędliwośći? Ná co náieżdzánia ſzalonemu podobne ná gár=
13:
dło y ná máiętność cudzą? Ná co wyrzucánie okrutne zdo=
14:
mow y z mieſzkánia ſtárodawnego? Ták wiele ſobie káżdy do=
15:
zwala ile może przemoc. Teć ſą pożytki tey známienitey wol=
16:
nośći wáſzey/ Pánowie śláchto. W niey zámyka ſię wſzytko/
17:
cokolwiek ſię podoba tym/ ktorzi ſię zniey weſelą. Bo y ći kto=
18:
rzi ſię tego dopuśćili żywi ſą: á ktorym tá vćiecżká otworzo=
19:
ná ieſt/ tych do káżdego złego vcżynku zá naśmielſze máią. A
20:
niebez przycżyny. Bo vrzędowi niegodźi ſię onych imáć/ kto=
21:
rzi iaką ośiádłość máią: áżby byli práwem przekonáni. Lecż
22:
do tego przekonánia moy Boże/ iáko wiele przekaz? Ale y prze
23:
konawſzy iáko wiele przekázy do dochodzenia tego coś práwem
24:
wygrał? Tákći tá wolność tylko ieſt możnieyſzych. Ale ná
25:
vbożſze niesłuſzne á ćięſzkie wkłáda niewolſtwo/ y vćiśnienie
26:
nieznośne. Wieleć ieſt was/ ktorzi ſię chlubią/ że tá wolność
27:
ieſt wáſzego rodzáiu właſna. Ale rzecż to ſámá vkázuie/ y wy
28:
to cżęſtokroć ná oko widźićie/ że nie ták dálece ieſt wáſzego ro=
29:
dzáiu/ iáko wáſzych bogactw á śmiáłośći. Bo cżem kto bo=
30:
gátſzy/ á do odpieránia y cżynienia krzywdy potężnieyſzy á go=
31:
towſzy/ tem ieſt tą wolnośćią bezpiecżnieyſzy. A cżem kto v=
32:
bożſzy/ y álbo do vwiárowánia krzywdy mdleyſzy/ álbo do v=
33:
cżynienia niegotowſzy/ tem bárźiey podległ pod rázy y nábiegá=
34:
nia tey wolnośći. Ale niechby iuż tá wolność wſzytkim wam
35:
zá rowno służyłá: Coż to tedy zá wolność będźie/ ktora ieſt
36:
przećiwko ſpolnego mieſzkánia ſtowárzyſzeniu/ przećiwko przy=
37:
rodzeniu/ y przećiwko miłośći Chrześćijáńſkiey/ y przećiwko
38:
Ewánieliey? Ktore wſzytkie rzecży każą złoczyńce z ludzkie=
39:
go zgromádzenia wyłącżáć: bijące miecżem/ miecżem tráćić:
40:
niedopuſzcżáią złocżyńcom w zgromádzeniu ludzkiem przeby=
41:
wáć/ áby towárzyſzeniem/ rozmową/ á ná wet ſámym ćieniem
42:
nieſzkodźili dobrym: niechcą żadnego tákiego śláchectwá mieć/
43:
ktoreby dawáło komu ſwowolność grzeſzenia: ponieważ ieſt
a iijświád=


strona: 141v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
świádkiem á iákoby wyobráżeniem cnoty y męſtwá przodkow
2:
náſzych/ á namby do cnoty miáło być pobudką. To niech bę=
3:
dźie doſyć o wolnośći/ ábo rádſzey o wielkiey á nieznośney ro=
4:
ſpuſtnośći. Pojdźmy do cże go inſzego. Ledwie ſię ktora rzecż
5:
dźiałá v nas ták zła/ á nieſpráwiedliwa/ ktoraby niemiáłá do=
Obrońcy złych rzecży.

6:
ſtáć obrońce: á ktemu możnego y zacnego. Doſzło tego/ iż
7:
niektorzi mieli ten obycżay/ że wyſtępnego bráli pod ſwą obro=
8:
nę/ y bronili go ze wſząd. Zá cżem ſpráwy choćia też niezáwi=
9:
kłáne/ bywáły wedle woli tych obrońcow przewłacżáne: á ſtro
10:
ná vkrzywdzona muśiáłá/ ábo ſwą rzecż porzućić/ ábo z przeći=
11:
wnikiem vgodę bárzo niesłuſzną cżynić: bo oná ſpráwá ćiągnąć
12:
ſię muśiáłá wedle woli obrońcow/ z wielkim Rzecżypoſpolitey
13:
złem. Azaż to ieſt wielkim Pánem być? Azaż ſię ták zá
14:
Rzecżpoſpolitą biorą? Wtoby też trzebá pil=
Synowie Bogatych.

15:
nie weyrzeć/ ieſliże bogátych á zacnych ludźi ſynowie (bo też o
16:
tych muſzę nieco mowić) temi ſię rzecżámi báwią/ ábo o to ſię
17:
ſtáráią/ żeby ná potym mogli być godnemi Rzecżypoſpolitey
18:
sługámi. Máłoć niewſzytcy tácy poſpolićie bywáią/ że wolą
19:
być pocżeśnieyſzymi/ niżli mędrſzymi. A co iednák ieſt rzecż
20:
niesłuſzna/ mnimáią áby to bogáctwu á śláchectwu należáło/
21:
nic nieumieć/ á piſmá nieznáć. Ktora rzecż ponieważ przyno=
22:
śi ſzkodę Rzecżypoſpolitey/ ktoż kiedy ſtárał ſię o to/ áby z Rze=
23:
cżypoſpolitey ten obycżay wyrzucono? Iáko wielkie niedo=
24:
ſtátki ludźi vbogich co dźień ná ſeymiech widamy/ ktorzi żywno
25:
śći od ludźi mijáiących proſzą? Azaż nienależy ná Rzecż=
26:
poſpolitą/ ábo mieć brák w tych oſobách/ á nie káżdemu dopu=
27:
ſzcżáć żebrániną żyć: ábo wſzytkich opátrzyć/ áby mieli gdźie
28:
mieſzkáć/ cżem ſię żywić y przyodźiewáć? Mowi Bog do lu=
29:
du ſtárodawnego: Niech niebędźie miedzy wámi żebraká y nie=
5. Moiż. 15. w wirſzu 4.

30:
doſtátecżnego: ábyć Bog błogosłáwił ná źiemi. Ztego bło=
31:
gosłáwieńſtwá/ áza ſię niechcećie weſelić pánowie Sláchto?
32:
Ták temu trzy látá iáko wielka drogość żywnośći byłá: co
33:
ſię nie dla złego vrodzáiu tráfiło: Bo ten był/ ieſli nie názbyt
34:
wielki/ tedy przedſię táki/ żeby był mogł wſzytkie te kráiny do=
35:
ſtátecżnie wychowáć: ále ſię to było z ſtáło/ cżęśćią wypuſzcże
36:
niem zboża z źiemie/ á cżęśćią dla przekupniow: ktorzi zbożá
37:
kupuią/ áby ie záſię tylko oni ſami iáko chcą przedawali. Ták
38:
wielkie ieſt mnoſtwo przekupniow (á zwłaſzcżá w przekupo=
39:
wániu dźieśięćin) iż pirwey niżli od Páná doydą do tych co ich
40:
vżywáć máią/ przez cżwore y pięćiore ręce/ kupuiących y prze=
41:
dawáiących przewiną ſię. zkąd iáka cená káżdey rzecży rośćie?
42:
Po oney wielkiey drogośći/ o ktoreieſmy teraz mowili/ bárzo
43:
tanie zboże. Bo teraz korzec żytá przedawáią po dwánaśćie
groſzy/


strona: 142

Przydátki142
1:
groſzy/ á cżáſu drogośći pięć kroć drożey było: pſzenice korzec
2:
przedawáią po 24. groſzy/ á pirwey przedawano po trzy złote.
3:
A iákąż ſpráwiedliwość záchowáli piekárze y kárcżmarze w=
4:
przedawániu chlebá y piwá? A ſpuſzcżániu rzekámi co zá mia=
5:
rá v nas? Iákie pohámowánie Arendarzow? Iáko wiele pi=
6:
iánic/ á proznuiących hultáiow po miáſtách ſię włocży? Iáko
7:
wielki zbytek wpokármiech/ w ſzátách/ y we wſzelákim ſprzęćie?
8:
Iáko wielka prozność w okázowániu złotá ná ſzyi wiſzącego?
9:
á coż ieſt zá brákowánie oáob wtey mierze/ kto ma tego vżywáć?
10:
Głupi młodźieniaſzkowie/ rufiánowie/ nierządne niewiáſty/ lu=
11:
dźie áni Rzecżypoſpolitey/ áni ktorey pewney oſobie zásłuże=
12:
ni/ chodzą świecąc ſię od złotá: wſzátách áxámitnych ábo rzezá
13:
nych/ ábo złotem przipiękrzonych. Mnogich rozchod przechodźi
Sumptus ſuperat cenſum

14:
dochod. Ztąd potem popáśienie łąk gwałtowne: wydźierá=
15:
nie zboża y źwierząt/ ták cżworonogich/ iáko też pływáiących/ y
16:
inſzych rzecży: ktemv rozmáite fortyle náchodźić ná cudze rzecży.
17:
Niektorzi to cżynią wilcżem práwem: (iáko náſzi mawiáią o
18:
tych co wydźierániem iákoby wilcy żywi) drudzy/ co ieſt rzecż
19:
dźiwnieyſza/ pod zasłoną nabożeńſtwá/ ná wzor onych kto=
20:
rzi w Niemcech/ tárgnęli ſię ná kośćielne máiętnośći. á dru=
21:
dzy tytułem nieiákiey zwierzchnośći: iáko vcżynili niektorzi/
O ſkupowániu wuytow lub Siołtyſow.

22:
co wźiąwſzy od Krolá imioná/ pobráli Sżołtyſom ſwym máię
23:
tność: powiedáiąc że im to wedle Statutu o ſzołtyśie niepoży
24:
tecżnem wolno. Ale ieſli to dobrze: tedyćby też y to bylo do=
25:
brze/ y z wielkim pożytkiem Rzecżypoſpolitey/ vcżynić tákowe
26:
práwo ná inſze vrzędniki: iáko ná Biſkupy/ Woiewody y inſze
27:
przełożone niepożytecżne: zktorych więcey ſzkody Rzecżpoſpo=
28:
lita odnośi/ niżli zniepożytecżnego Sżołtyſá. Chybá byſmy tak
29:
rozumieli/ że vſtawce praw niemáią mieć bacżenia ná Rzecż=
30:
poſpolitą/ ále ná ſwoy pożytek/ áby máiętność odeymowáli ko=
31:
muby chćieli. Ktemu też iáko wielka licżbá ieſt márnotra=
Márnotrawcy maią być hámowani.

32:
wcow: ázaby też nienależáło ná Rzecżpoſpolitą/ ábo káráć tá
33:
kowe/ ábo iym tákie dáwáć/ coby nimi do cżáſu rządźili? Nád
34:
to ieſzcże/ iáko okrutnie niektorzi pánuią nád poddánymi ſwe=
35:
mi/ ábo máiętność ich niſzcżąc á wydźieráiąc/ ábo roboty ná nie
36:
nieinácżey iedno iákoby ná woły ábo osły wkłádáiąc? y ći áza
37:
by też od Rzecżypoſpolitey niemieli być hámowáni? A to áza
38:
ſię cżęśćią niedźieie ze złego wychowánia młodośći? O kto=
39:
rem á coż v nas poſtánowiono?
40:
Rozdżiałcżwarty.
41:
O karániu mężoboyſtwá.
42:
O Popráwie Státutowych ártykułow cknie
43:
ſię mowić/ ponieważ ártykuł o mężoboycách/ o ktore=
a iiijmem má=


strona: 142v

O popráwie Rzecżypoſpolitey
1:
mem máło wyżſzey mowił/ od ſamego Bogá poſtánowionem/
2:
bárzo hárdźie wzgardzamy. Záiſte trzebá ſię te go obáwáć/ áby
3:
w krotce nieprzyſzedł cżás/ gdyby nas tákże wzaiem ſam Bog
4:
wzgárdźił/ á karánie zá domową krew/ ſpráwiedliwe á ćięſz=
5:
kie przypuśćił: ktore przed dawnemi cżáſy ácżkolwiek ná wielu
6:
mieſcách poſtanowił/ ále też y temi słowy: Biádá miáſtu krew
Nahum 3/ W wir. 1. 2. y w 3.

7:
przelewáiącemv: kłamſtwá/ ſzárpániny y łupieſtwá pełne mv: Sły=
8:
ſzeć chluſtanie bicżá/ kołát obrácáiącego ſię kołá/ y bieżącego koniá/
9:
á ſkacżącego wozá. Błyſka ſię podnieśiony od ieznego miecż/
10:
świeći ſię oſzcżep/ wiele ich ieſt pobitych/ wielkie mnoſtwo tru
11:
pow/ y niezlicżonych ciał/ ták iż ſię o nie otrącáć muśi. Y wiele
12:
inſzych tákich mieyſc ieſt wpiśmiech prorockich: ktore ia nie iá=
13:
ko Prorok prorokuię/ ále iáko cżytelnik zpiſmá ś. opowiedam.
14:
Ale coż po wielu słow? muśiałbych z nowu wielkie kſięgi pi=
15:
ſać/ gdybym drugie rzecży do tego potrzebne miał wylicżáć ábo
16:
przypominać. Lecż mogłby tu ſnać kto przećiw memu zdániu
17:
ſpor wieść/ że to com o kaźni mężoboyſtwá y o inſzych rzecżách pi
18:
ſał/ ácż wſzytko nie złe rzecży/ ále náſzey Rzecżypoſpolitey nie=
19:
służą: w ktorey dla roznośći ſtanow/ rozność karánia być muśi.
20:
Lecż ia com piſał/ pokazałem mnoſtwem dowodow/ żem piſał
21:
rzecży przyrodzeniu ludzkiemu bárzo zgodne: y okazałem to/
22:
że do náſzey Rzecżypoſpolitey mogą być przenieśione. A to cży=
23:
niąc/ niemowiłem do krzemieniow/ áni do dębow (bo ztych nie=
24:
może być Rzecżpoſpolita) álem do ludźi mowił. A pod tym prze
25:
zwiſkiem nierozumiałem olbrzymow/ áni żadnych dźiwow lu=
26:
dźiam podobnych: ale źwierzętá ludzkośćią ozdobione/ rozumem
27:
władáiące/ á wſzytkich cnot naſienie wſobie máiące. Bo á cże=
28:
goż vcży rozum? co przykázuie cnotá? ná co rádźi ludzkość?
29:
Aza nie to áby w káżdey rzecży obacżano co dobrze á co źle? na=
30:
miętnośći ſerdecżne hámowáć/ ná wſzytki ktorych przyrodze=
31:
nie iednym práwem porodźiło/ iednákie bacżenie mieć? Ktore
32:
przyrodzenie kiedyby mowiło/ ázaby ták nierzekło/ że ná wſzy=
33:
tek ludzki narod iednáko ſię wylało: o wſzytki ſię ſyny iednáko
34:
ſtára: wſzytkich żywot ieſt mu namilſzy/ á zábijánie naprzy=
35:
krzeyſze: iż też żaden iego rodu niemoże być zániedban/ áni náru=
36:
ſzon/ okrom zániedbánia y náruſzenia iego? Lecż by ſię tu kto
37:
zpośrzodku Polſki nagle wyrwawſzy rzekł: Nie mow ták
38:
przyrodzenie w náſzey Rzecżypoſpolitey: wktorey odſtąpiliſmy
39:
od twey powſzechnośći/ y od ſpolnego wſzytkich nas pod ie=
40:
dno práwo zámknienia. Niepodobáła ſię nam tá twoia mie=
41:
ſzániná: w ktoreieſmy wſzytcy byli zámknieni. Vcżyniliſmy
42:
rozność miedzy śláchtą y miedzy chłopy: miedzy pany á miedzy
43:
poddánemi. Tych żywot nieiednáką ceną ſzácuiemy: zábićie
44:
nie iednákim karániem karzemy. A nużby záśię ná tę mowę

strona: 143

Przydátki.143
1:
przyrodzenie odpowiedźiáło/ że áni w żywoćie/ áni w zábijá=
2:
niu/ áni w pánowániu/ áni w poddánośći nietrzebá mieć bacże=
3:
nia ná śláchectwo y ná chłopſtwo: káżda rzecż ma ſwą drogę.
4:
Ktemu też/ że żadnego cżłowieká/ też y nanędznieyſzego żywot
5:
niema być nikomu poddány: ſzáty/ role/ domy/ od Pánow má
6:
ią mieć poddáni: ále żywot od nikogo/ iedno od Bogá káżdego
7:
przyrodzenia oycá. Sámego to Bogá ieſt dar: ktory iednáko da
8:
wa wſzytkim żywot. Ktoby przeto gwałćił ten dar/ ſáme go Bo
9:
gá iego podawcę gwałći: Ktoby mázał/ ten práwo wſzytkim
10:
ſpolnego oycá máże/ plugáwi y depce. Te my rozmowy miedzy
11:
przyrodzeniem á śláchtą wysłuchawſzy/ ázabyſmy wątpili zá
12:
przyrodzeniem wyrok vcżynić? zwycżáie náſze/ práwá y ſtátu=
13:
ty y vſtáwy ná ſtronę odłożyć/ á trzymáć ſię przyrodzenia/ y ſá=
14:
mego oycá iego Bogá? My tedy przyrodzenia/ to ieſt Bogá
15:
ſámego trzymaymy ſię. Puśćmy teraz ná ſtronę owe roznośći
16:
pánow od poddánych/ śláchćicow od chłopow: boć to wymy=
17:
sły cżłowiecże. Przypátrzmy ſię przyrodzeniu ludzkiemu: to
18:
ieſt/ że wſzytcy ludźie ná wyobráżenie y8d podobieńſtwo Boże
19:
vcżynieni ſą/ á do żywotá nieśmiertelnego ſtworzeni. Z ſá=
20:
memi ludźmi rozmawiaymy/ á ták knim mowmy: Chodźćie ſám
21:
ludźie: á cżego ſię ſámá ludzkość domaga obácżćie. Niepodo=
22:
báiąſię wam gory y laſy/ dźikiego źwierzu peleſy y łożyſká. poſtá
23:
nowiliśćie ſobie zgromádzenia y miáſtá. kucżki leśne á ſproſne
24:
odźienia porzućiliśćie: domy chędogie y odźienia ozdobne
25:
wynáleźliśćie. miáſto onych dawnych ludźi proſtey á ledá
26:
iákiey potráwy/ roſkoſznie ſtoły wáſze przypráwiaćie: obijaćie
27:
śćiány oponámi y ſzpálermi: kłádźiećie ná konie piękne rzędy/
28:
rádźi chodźićie vpſtrzywſzy ſię śrebrem y złotem. ná káżdy dźień
29:
ſtáraćie ſię ábyśćie obycżáie grube y wſzeláką ſproſność porzu=
30:
cáli: á od poſtronnych narodow/ cokolwiek lepſzego ſię wam
31:
zda około żywnośći/ vbioru/ y ochędoſtwá/ do tey Rzecży=
32:
poſpolitey wnośićie. Coż to tedy zá ſzaleńſtwo/ iż tego wnieść
33:
niechcećie/ coby do ozdobienia obycżáiow y praw ludzkich poży=
34:
tecżno było? Boć iśćie ná tem máło/ vbior cżłowiecży y kuchenne
35:
rzecży z inąd przywoźić/ piwnice y śpiżárnie napoiem y pokár=
36:
mem poſtronnym nápełniáć: á co do ſámey ludzkośći należy/ to
37:
ieſt/ do wypolerowánia ſercá á do dobrego poſtánowienia Rze=
38:
cżypoſpolitey/ tego zániedbáć/ brzydźić ſię tem/ á tę złość
39:
ſtátutem Polſkim zásłániáć. Sokrátes Atheniánin cżło=
40:
wiek święty/ gdy go pytano zkądby był: niepowiedźiał ſię z A=
41:
then/ ále z świátá: rozumieiąc to być rzecż nieprzyſtoyną/ aby
42:
táki mędrzec cnotámi ſię oſobnemi báwiący/ miał ſię przywięzáć
43:
do murow á obycżáiow iednego miáſtá. A my do Státutu
a vPolſkie=


strona: 143v

O poprawie Rzecżypoſpolitey
1:
Polſkiego nagorſzego prziwiązać ſię mamy? niebędźiemy dbáć o
2:
wſzytek świát? wzgárdźimy ſądy ludzkimi? zárzućimy práwo
3:
ſtworzyćielá y rzędźićielá świátá? Wiećie/ że cżłowiek ma w
4:
ſobie cżęść przyrodzenia źwierzęcego/ ktorego zbydłem vżywa: ma
5:
też cżęść boſkiego ktorym bliſki ieſt Bogu. Przeto przyſtoi/ áby lu
6:
dźie do nieśmiertelnośći ſtworzeni tego więcey pilnowáli. Bo á
7:
coż cżjni ochędożność ćieleſna y kuchnia/ iedno iż ćiáłu ſłuży/ kto
8:
rym ieſteſmy podobni źwierzętam? O iáko trudno ztákimi ludź
9:
mi mowić/ ktorzi konie obieráć vmieią/ roſkoſznych potraw rádźi
10:
vżywáią: vbiorowi świetnemv y ſprzętowi dźiwuią ſię: lecż áby
11:
ſię rozumowi przypátrowániu/ przyrodzenia wybacżániu/ v=
12:
ſtáwam cudzym/ ſądow ſrogośći y powadze obycżáiow dáli
13:
przywábić y przyzwáć/ żadną miárą ná to niedádzą ſię przy=
14:
wieść. Coż tedy? ábo nas Bog gorſzym práwem ſtworzył/
15:
niż inſze ludźi/ iż żadnym ſpoſobem niechcemy ſię dáć nákłonić ná
16:
to co ſię iemv podoba? áza to nie ſą rzecży godne ludzkośći/ kto=
17:
re nam przed ocży ſą położone? Pátrzayćie ludźie/ ieſli nie mi=
18:
łość wáſzá przećiw ſobie/ á waśń przećiw bráćiey wáſzey/ zá=
19:
ślepiłá was/ á ſercá wáſze zátwárdźiłá/ iż áni nákłonieni áni
20:
zmiękcżeni być możećie. Ieſliby ták było/ proznoby was dáley
21:
zwáć ludźmi/ ktorziśćie ſię obowiązáli pożądliwośći Pánow/
22:
dźikiemu á okrutnemu źwierzowi podobnych: ktorzi wiedząc
23:
y chcąc/ wdáliśćie ſię w dobrowolną ślepotę. Ale wolę to ná
24:
lepſzą ſtronę wykłádáć: á wymowkę przeſzłego cżáſu onę vcży=
25:
nić/ że trudno zwykłe práwá opuśćić/ á nowych ſię chwyćić. A
26:
wſzakoż o ludźie/ cżás iuż potrzebuie/ ábyſmy wżdy kiedy práwą
27:
ludzkość ná ſię oblekli: co rozum/ co przyrodzenie/ co Bog ſam
28:
na oſtátek po nas mieć chce. Vżalmy ſię dla Bogá proſzę/ przy
29:
rodzenia ludzkiego. Pámiętaymy/ żeſmy dla tego zſtáli ſię lu=
30:
dźmi/ ábyſmy ſię ludzkiego przyrodzenia trzymáli: dla tego ie=
31:
ſteſmy do vznánia prawdźiwego Bogá wezwáni/ ábyſmy ie go
32:
roſkazánie wykonywáli: á wſzytkie rzecży iemu przećiwne ná
33:
ſtronę odrzucáli. Zpokorą tedy mieymy w vcżćiwośći Oycá
34:
náſzego Bogá. A iżbyſmy to przeklęctwo z pośrzodku śiebie
35:
wygłádźili/ do tego ſię co napotężniey przyłożmy. Niećiężſzeć
36:
ono było przeklęctwo zá pánowánia Iozuego nád Izráelſkim
Ioſzua 7. wir. i. 21.

37:
ludem/ gdy Achánes ſyn Zary/ przećiwko Bożemu roſkazaniu
38:
táiemnie pobrał był niektore rzecży obywátelow Ierichońſkich.
39:
Dla ktorego ták ſię był Bog rozgniewał/ iż dopuśćił y pozábi=
40:
iáć Izráelity/ y woyſká ich od nieprzyiaćioł poráźić y rozgromić:
41:
áż gdy z roſkazánia Iozuego vkámionowano złodźieiá/ gniew
42:
Boży był vbłagan. Azaż to nieieſt ſtárodawne roſkazánie Bo=
2. Moiż.20. W wirſzu 13. 1. Moi. 8. W wirſzu 6.

43:
gá onego wſzytkich rzecży ſtworzyćielá: nie zábijay. ktoby zá=
44:
bił/ krew iego niech będźie przelána? Ile ich tedy ieſt przećiw te=

strona: 144

Przydatki144
1:
mu roſkazániu wyſtępnych miedzy námi/ tyle ieſt w pośrzodku
2:
nos przeklęctw. Coż tedy zá dźiw/ ieſliby Bog ná káżdy
3:
dźień gniew ſwoy ná nas wylewał? W nárádzeniu ocżem
4:
bárzo leniwi/ á w wykonywániu bárzo nieſzcżęśliwi ieſteſmy.
5:
Gdy nas przyiaćiele o rátunk proſzą/ ledwie pomagamy: á gdy
6:
nas nieprzyiaćiele draźnią/ ledwie odeprzeć możemy. Iáki po=
7:
cżet ieſt tych ktorzi ſkłádáiąc ręce/ klękaiąc/ pokornie nas proſzą/
8:
żebyſmy ábo broniąc/ ábo mſzcżąc ſię oddaláli krzywdę od nich:
9:
ktora iedni od ſwoich/ drudzy od poſtronnych nieprzyiaćioł wźie=
10:
li? ále ći nieboracżkowie niv v nas nieuprośiwſzy odchodzą.
11:
A dla cżegoż? Przeklęctwá miedzy námi ſą o Polacy: niena=
12:
wiść á wzgárdá bráćiey záſlepiłá nas/ że niewidźimy: krew
13:
ludzka bezpraw nie przelána zmázalá nas/ ták iż Bogu wdźię=
14:
cżni być niemożemy. A to przelewánie krwie nie hámuie ſię wdo
15:
rosłem wieku: przychodźi iuż y do dźieći. Słyſzeliście ták trzy
16:
látá/ iż chłopiec chłopcá zábił v Piotrkowá. Słyſzeliśćie też
17:
tego roku/ iż pod Sędomierzem dwá chłopcy iednego chłopcá
18:
okrutnie zábili/ y ná ſztuki rozśiekáli. O kwierze niepodobna
19:
okrutności: ktorey ſię niewinny wiek vcży od ludźi winnych á
20:
bárzo ſzkodzących. Bo á cżegoż ſię inſzego náucżyć mogą dźieći
21:
od ſtárſzych morderzow/ iedno morderſtwá? Ztądżeć to bywa/
22:
iż Bogá ná ſię mamy rozgniewánego. Rozpraſza on myśli y rá=
23:
dy náſze choćia dobre/ ábyſmy tego co chcemy do ſkutku nieprzy
24:
wiedli. Mieſzkamy w iáſnem świetle/ iákoby w gęſtych ćiemno
25:
śćiách: niemożemy wyćiągać ſrogośći przećiw ſzkodnikom: á nie
26:
ſtáramy ſię ábyſmy powinną pochwałę dáli dobrze cżyniącym.
27:
Bo co przed tym Bog Izráelcżykom mowił/ to rozumieymy że
28:
do nas teraz mowi. Niebędę przy was Polacy/ ieſliże z pośro
29:
dku was przeklęctwá niewyrzućićie. Wola krew bráćiey wá
Ioſzua 7. W wirſzu13. 2. Moiż. 4. Obiáw. 6.

30:
ſzej zźiemie do mnie. Wołáią duſze zábitych/ ábych ſię mśćił krwie
31:
ich nád obywátelmi źiemi. A iáko y to przeklęctwo odćiąć/ y
32:
gniew Boży vbłágáć mamy/ vcży nas tenże ſam Bog mowiąc:
33:
Nieplugawćie źiemie ná ktorey mieſzkaćie/ ná ktorey y ia mieſz=
34:
kam. Przelaniem krwie plugáwi ſię źiemiá: á niemoże być krew
4. Moiż. 35. W wieſzu 33.

35:
ná niey przelana/ okrom krwie tego kto ią przelał/ ocżyśćioná.
36:
A to ták dálece Bog chćiał mieć zá twárdą á gruntowna vſtá
37:
wę/ iż choćiaby też mężoboyce niewiedźiano/ przedśię kazał zá=
38:
bić ćielicę miáſtu onemu/ ktore było nabliżſze tego mieyſcá/ ná
39:
ktorem trupá náleźiono/ áby ták Bog był vbłagan. Coż tedy?
40:
oćiągamy ſię wierzyć słowam Bożem/ ktore nigdy niezginą/
41:
choćiaby też niebo y źiemiá zginąć miáłá? A ná pieniądze zá gar
42:
dło cżłowiecże wźięte co mowi Bog? Niebierzćie pieniędzy zá
43:
gárdło od mężoboyce/ ktoryby ſię głownego wyſtępku dopuśćił:
44:
ále śmierćią niech będźie karan. Przeklęte tedy ſą pieniądze prze
ćiw ro=


strona: 144v

O popráwie Rzeczypoſpolitey
1:
ciw práwu Bożemv wyſtáwione. Przeklęci porádnicy y obrońce
2:
prawa ſproſnego/ ná wzgárdę Bogá náſzego vſtáwionego: ná nie
3:
nawiśc á wzgárdę bráćiey náſzey wymyślonego: ná pomnoże=
4:
nie y ſtwierdzenie wiela ludźi okrutności wynaleźionego: ná háń
5:
bę Rzecżypoſp. náſzey od nas przyiętego: ná zgubę te go narodu
6:
áż do tąd záchowánego. Bo á coż inſzego mowić w ták wielkiey
7:
ludzkiey przewrotnośći? Wiele tych v ktorych to w ręku zſtało
8:
ſię twárdſzymi zá folgowániem Bożym: wſzytkę ludzkość zwle
9:
kli zſiebie że tym ludźie dźiwnie ćierpią: popili ſię zbytnim pieſz=
10:
cżeniem ſzcżęśćia. Zá ich winą wſzytká Rzecżpoſp. ćirpi: iáko
Iozua 7. W wirſzu 5.

11:
wſzytko woyſko zá Iozuego dla wyſtępku iednego cżłowieká
12:
ćirpiáło. Ztądże co dawno o głupich Krolách Poeta powiedźiał/
Horatius De Iyrane Reges plectuntur Achiui.

13:
to ſię do náſzych cżáſow przenieść może: Krolowie broią/ á
14:
poddáni pokutuią. Bywa też y to/ co v Iobá nápiſano/ iż dla
Iioro 34. W wirſzu 30.

15:
grzechow ludu obludnicy pánuią/ á złośnicy bywáią przedniey
16:
ſzymi. Ná koniec/ prośmy pána Bogá/ áby w ſercá náſze pra=
17:
wdźiwą ſiebie y wſzech rzecży znáiomość wlepił: práwá ſwego
18:
świátłośćią ocży náſze otworzył: wzruſzenia ſerdecżne złośći=
19:
we hámował: rzecży wſzytkich miernie á vmieiętnie vżywáć v=
20:
cżył: prawdźiwym zá grzech żalem nas dotknął: przeklęctwá
21:
á kaźni zásłużone od nas oddalił: nas ſyny ſwe właſnym brá=
22:
terſtwem złącżył/ á ſwoie miłoſierdźie y łáſkę nam dáć racżył. Amen.
23:
Maćie Krolá Pánowie/ w ktore go ſerce iż ieſzcże zmłodośći iego
24:
zdánie o karániu mężoboycow wedle práwá Bożego/ od Bogá
25:
wlepione ieſt/ w inſzym moiem piſaniu okazałem. To zdánie/
26:
iż w Rádźie niektorzi Pánowie doſtatecżnie pochwaláli/ sły=
27:
ſzałem kilko kroć. Bywałem też przy wielu domowych rozmo=
28:
wách wiela oſob wáſzego ſtanu/ gdy też toż zdánie pochwaláli
29:
y wysławiali/ á tego wielce prágnęli/ áby w Rzecżypoſp. miey
30:
ſce miáło. Lecż áby też o tem w kole poſelſkim iáwnie mowio=
31:
no/ niesłyſzałem nigdy. Cżego iżeśćie im wy nigdy nieroſká=
32:
zowáli/ może ſie to/ iż ták mam rzec/ wielkiey nierozmyślności
33:
waſzey przypiſáć. Bo ztąd to idźie/ iż gdy wáſz ſtan milcży/
34:
milcży práwo Boże w tey koronie: á muſzą krolowáć w niey zá=
35:
biiánia/ ſwawola/ y inſze złośći z tąd pochodzące. Pátrzćie te
36:
dy/ dla Bogá żywego/ Pánowie ślachto/ áby dla was Rzecżpoſ.
Daniel 21 W wir. 21.

37:
wielkiey ſzkody niewźięłá: á iżby to Kroleſtwo/ iáko w piſmie ś.
38:
nápiſano/ niebyło przenieśione z narodu náſzego do inſzego/ dla zá
39:
biiánia á wáſzey nieſpráwiedliwośći: á wy potym/ zá ſpráwie
40:
dliwym ſądem Bożym/ ábyśćie zá tę złość nie pokutowáli.
41:
Zatym bądźćie zdrowi/ á vpámiętayćie ſie.
42:
Piſan w Krakowie/ oſtatniego dniá
43:
Páźdźierniká: Roku 1553.
44:
Przydátku do Kśiąg o popráwie Rzecżypoſpolitey koniec.